دکترسعیدپورعلی
استادیار علوم سیاسی جهاددانشگاهی و کارشناس مناطق آزاد تجاری -صنعتی
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
هراز چند گاهی خبر شتاب گرفتن مهاجرت معکوس از جزیره کیش در صدر اخبار منطقه ای و حتی ملی قرار می گیرد. اخیرا نیز با اعلام خبر ترک 2482نفر از ساکنان جزیره به سرزمین اصلی از سوی مدیرکل حراست سازمان منطقه آزاد کیش بار دیگر این موضوع در صدر اخبار اوایل خردادماه استان قرار گرفت.موضوع مهاجرت معکوس از کیش به سرزمین اصلی بیانگر دغدغه ها و نگرانی های فراوانی است.محور اصلی نگرانی ها ، چالش ها و بحران های اقتصادی است که می تواند سکونت ، امنیت، سفر و گردشگری و توسعه را در کیش تحت الشعاع قرار دهد.
کیش به استناد تاریخ و سرشماری های رسمی یکی از مهم ترین مناطق آزاد تجاری صنعتی و یک مقصد مهاجرتی در بین جزایر ایرانی خلیج فارس است.به گونه ای که بر اساس نتایج سرشماری 1395 فقط 15 درصد از جمعیت 39853نفری کیش را بومیان تشکیل می دهند و 85درصد جمعیت کیش مهاجرند.ورود و خروج مهاجران به/از کیش تابع تحولات اقتصادی ، دوره های رونق و رکود تجاری – اقتصادی از یک سو و هزینه های اقامت و زندگی در جزیره از سوی دیگر است. محاسبات شاخص های مهاجرتی جزیره کیش نشان می دهد که طی 3 دهه گذشته ،کیش به دلایل مختلفی چون جاذبه های طبیعی ، گردشگری،تجارتی و صنعتی از رشد جمعیتی فوق العاده بالایی برخوردار بوده است.
میزان مهاجرپذیری جزیره کیش در طول دوره زمانی 1385-1375برابر با 3/1083نفر مهاجر واردشده به ازاءهرهزارنفرجمعیت بوده است که نشان می دهد رونق اقتصادی جزیره کیش در این دوره است.در طول دوره زمانی 1390-1385تعداد4689مهاجر وارد جزیره شده است.میزان مهاجر پذیری کیش در طول دوره زمانی 1390-1385برابر با 2/206نفرمهاجرواردشده به ازاء هر هزارنفر جمعیت بوده است که نشان دهنده افت اساسی مهاجرت به کیش نسبت به دوره قبلی است.کیش بعد از یک دوره 5 ساله افت درمیزان مهاجرپذیری ،در دوره 1395-1390شاهد دوبرابر شدن مهاجران واردشده به کیش نسبت به دوره قبل بوده.در آخرین دوره سرشماری یعنی 1395-1390تعداد 9798نفرمهاجر وارد جزیره شده است.جمعیت جزیره در این دوره زمانی حدود 15 هزارنفر افزایش مطلق جمعیتی داشته است.رشدسالانه جمعیت کیش در این دوره برابر 9/9درصددرسال بوده است. متاسفانه تاکنون سرشماری سال 1400براساس دوره های سرشماری 5ساله مصوب انجام نشده است و در نتیجه آمار رسمی از تحولات جمعیتی کشور برای مقایسه با دوره قبل در دست نمی باشد.
براساس نتایج پیمایش پژوهشی که درسال1398به سفارش سازمان منطقه آزاد کیش انجام شده ،ازبین عوامل تعیین کننده جمعیتی،اقتصادی و اجتماعی قصد مهاجرت فرصت های شغلی،زندگی در محیط بهتر،پیوستن به اعضاء خانواده ،سرمایه گذاری و تحصیل مهم تر از سایر عوامل است.گونه شناسی جریان های مهاجرتی به کیش هم بیانگر آن است که دو نوع الگو قابل شناسایی است. گونه اول مهاجرت درون منطقه ای وشامل استان های هرمزگان و استانهای همسایه هرمزگان مشخصا شهرستان های بندرعباس ، بندر لنگه، میناب،بشاگرد، قلعه گنج، کهنوج، ایرانشهر، خفر و جهرم است. این جریان مهاجرتی بیشتر با هدف یافتن فرصت های شغلی اقدام به حضور در کیش می کند.جریان دیگر مهاجرتی که عمدتا شامل استان های برخوردار و توسعه یافته تهران ،فارس،اصفهان و خراسان رضوی و شهرستان های تهران، شیراز، اصفهان، مشهد است. هدف عمده این جریان مهاجرتی سرمایه گذاری، راه اندازی کسب و کار و زندگی در محیط بهتر است.برهمین اساس می توان ادعا کرد استانهای هرمزگان،سیستان و بلوچستان، جنوب کرمان و بخشی از استان فارس مهندسی جریان اول مهاجرین را که از ویژگی هایی جمعیتی،اقتصادی و اجتماعی متمایز از جریان دوم مهاجرتی برخوردارند، شکل می دهند.این جریان مهاجرتی منبع تامین نیروی انسانی برای توسعه کسب و کارها و سرمایه گذاری هاست. ویژگی های اقتصادی ، اجتماعی و توسعه ای این مناطق مهاجر فرست به گونه ای است که تفاوت معناداری با جزیره کیش به عنوان منطقه آزاد تجاری صنعتی وتوسعه یافته دارد.همین تفاوت ها باعث می شود تا انگیزه مهاجرت به جزیره را در این مناطق بالا نگه دارد.جذابیت های چون فرصت شغلی،درآمد ثابت،بیمه اجتماعی،شرایط متفاوت اسکان و اقامت، امکانات فرهنگی و بهداشتی تفریحی متفاوت و جاذبه های طبیعی و انسان ساخته به مثابه مشاعات جزیره سبب ساز تحریک مهاجرت دربین ساکنان این مناطق است.
جریان دوم مهاجرتی که با هدف راه اندازی کسب و کار و سرمایه گذاری از یک سو و زندگی در محیط بهتر از سوی دیگر انگیزه آنها برای حضور و اقامت در جزیره است، از استان های توسعه یافته اند. احساس رضایت نسبت به اقامت و سکونت در بین این دو جریان از جهاتی شبیه و از جهاتی متفاوت است.امنیت،امکانات بهداشتی،آموزشی و میزان درآمد فصل مشترک و تسهیلات و مشوق های مناطق آزاد برای جلب و جذب سرمایه، تولید و صادرات و انتقال دانش و فناوری برای سرمایه گذاران و صاحبان کسب و کار فصل ممیزه جریان های مهاجرتی است.
یکی از ویژگی های شناخته شده کیش ، هزینه بالای اقامت و زندگی در جزیره است. این ویژگی سبب ساز شکل گیری سبک های متفاوت فعالیت اقتصادی و زندگی در کیش است. برخی از کارشناسان سطح هزینه های اقامت و سکونت در کیش را با مناطق شمالی پایتخت و منطقه 2 تهران نزدیک یا همسان می پندارند. برهمین اساس انتظار می رود میزان درآمد هم متناسب با همین ویژگی باشد. البته این تصویر نباید اینگونه تلقی شود که همه ساکنان و فعالان درآمدهای بسیار بالای دارند.رونق اقتصادی ، ماندگاری در کیش را با همه هزینه های بالایی که دارد ، تضمین می کند.رونق اقتصادی ، احساس رضایت نسبت به سکونت را از طریق کسب درآمدهای متناسب با منطقه افزایش داده و استمرار اقامت را ممکن و میسر می سازد.
پایبندی نظری و عملی به فلسفه وجودی،قانون اداره مناطق آزاد و مقررات روان و حمایت گر از سرمایه و بنگاه های کسب و کار سبب ساز رونق اقتصادی و احساس رضایت نسبت به سکونت و اقامت می شود.در مقابل ، سیاست های مبهم و غیرشفاف و زیر پا نهادن قوانین و مقررات مناطق آزاد سبب نارضایتی و تقویت انگیزه های مهاجرت سرمایه و بنگاه ها خواهد بود. نرخ مهاجرت به جزیره یا جزیره ، از این جهت مهم است که تعین کننده شرایط و ویژگی های محیط سرمایه گذاری و کسب و کار می تواند باشد. به این معنا که افزایش نرخ مهاجرت به جزیره نشان گر رونق اقتصادی و شرایط مناسب برای راه اندازی کسب و کار است و مهاجرت معکوس از جزیره به سرزمین اصلی یا خارج از کشور بیانگر ایراد و اشکال در محیط کسب و کار و سرمایه گذاری در جزیره است. گفتنی است که جریان اول مهاجرتی با رونق اقتصادی جزیره اقامت و سکونت بهتری را تجربه می کنند. این جریان برای مدیریت اقامت خود در جزیره به گونه ای که بتواند وظایف حمایتی خود در برابر مبدا مهاجرت را انجام دهد،تکنیک های متفاوتی را به کار می برد.اقامت گروهی ، اقامت در محل کار، اقامت در مکان های ارزان قیمت واقع در سفین و سکونت در خوابگاه های مجردی بخشی از تکنیک های مدیریت هزینه در جزیره است.همچنین فعالیت در چند شغل متفاوت و ایجاد منابع درآمدی جدید در حوزه های خدماتی و گردشگری از راه های دیگر مدیریت درآمد و هزینه است.این تکنیک ها با هدف حداکثر سازی درآمد و حداقل سازی هزینه برای ایفای وظیفه حمایتی نسبت به موطن و خانواده است.برای جریان مهاجرتی اول فراهم آوردن شرایط پیوستن خانواده به مهاجر در جزیره و تبدیل اقامت به اقامت خانوادگی ، موفقیت بزرگی است .معمولا در شرایط کسادی و بی رونقی عکس این مسیر طی می شود.یعنی اقامت خانوادگی تبدیل به اقامت گروهی و مجردی می شود که به لحاظ اجتماعی بسیار آسیب زاست.یکی از مهم ترین اهداف طرح جامع جزیره کیش تقویت جریان اقامت خانوادگی در جزیره است.در پیکره بندی مناطق مسکونی جزیره هم پیش بینی انواع اقامت بر اساس سطح درآمدی خانوار شده است. البته سرمایه ای شدن کالای مصرفی “خانه در جزیره کیش”باعث شده است تا مناطق اقامتی متفاوت از کارکرد اصلی خود دور شده و به همین دلیل ماموریت اصلی که تقویت اقامت خانوادگی است ابتر بماند.
بی شک رونق اقتصادی جزیره کیش نقش تعیین کننده ای برشتاب گیری نرخ مهاجرت در همه گونه های آن دارد.براین اساس قابل پیش بینی است ،چنانچه به هر دلیلی رکود و بی رونقی بر اقتصاد جزیره حاکم شود،نرخ مهاجرت به جزیره کاهش و از آن سو مهاجرت معکوس از جزیره به سرزمین اصلی یا خارج از کشور افزایش یابد.
با توجه به نقش شاخصی که “نرخ مهاجرت به /از-کیش” در تعیین رکود و رونق اقتصادی و اجتماعی جزیره دارد، رصد مستمر آن بسیار حائز اهمیت است. داشتن تصویر دقیق از نرخ مهاجرت برای برنامه ریزی و مدیریت روند توسعه پایدار الزامی است. انجام نشدن سرشماری عمومی نفوس و مسکن در شکل سابق و عدم دسترسی به داده های آماری معتبر و جامع خلل جدی در روندهای برنامه ریزی توسعه ای در سطح ملی، منطقه ای و محلی ایجاد می کند.
برای ترسیم دقیق تحولات جمعیتی جزیره کیش دسترسی به داده های آماری الزامی است. هم اکنون چند دستگاه اجرایی دست اندرکار تولید داده های جمعیتی اند. سازمان منطقه آزاد ، مرکز بهداشت، آموزش و پرورش و اداره ثبت احوال دست اندرکار تولید داده های جمعیتی اند. هم افزایی دستگاه های پیش گفته و تعامل داده های تولیدی شان می تواند به شفاف سازی تحولات جمعیتی جزیره کمک کند. نقش محوری نماینده حاکمیت یعنی سازمان منطقه آزاد کیش در هم افزایی و هماهنگی بین نهادهای تولید داده های جمعیتی بی بدیل است.
شیوه ارائه داده های آماری از سوی نهادهای تولید کننده داده هم باید تابع منطق شفاف و روشنی باشد. حاکمیت داده ها ایجاب می کند برای برنامه ریزی توسعه ، تصویر جامعی از تحولات جمعیتی و آماری ترسیم شود. بدون داشتن این تصویر جامع ،سردرگمی بین برنامه ریزان و مجریان در فرایند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی لاجرم است.
تلاش برای فراهم آوردن محیط قانونی،شفاف،حمایتی ،رقابتی و برنامه ای، توسعه سرمایه گذاری،کسب و کار، تولید، اشتغال زایی و براساس قوانین و مقررات مناطق آزاد رسالت ملی است. متاسفانه در سال های اخیر نادیده گرفتن و نقض مستمر قانون مناطق آزاد،بی ثباتی اقتصادی، تصمیم های خلق الساعه و دخالت های غیر کارشناسانه در مناطق آزاد عملا این سازه توسعه ای را دچار از هم گسیختگی و کژکارکردی کرده است. نتیجه طبیعی این وضعیت شتاب گیری مهاجرت و فرار سرمایه و سرمایه گذار و تعطیلی بنگاه های کسب و کار خواهد بود. این فضا ،جامعه را از نیروهای خلاق و نوآور خود تهی ساخته و سطح و کیفیت زندگی را به سمت سقوط و قهقرا می برد.کیش به عنوان گل سرسبد و قدیمی ترین منطقه آزاد ، نقش الهام بخش برای سایر مناطق آزاد کشور را دارد. توجه به حاکمیت داده و ترسیم جامع از وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می تواند این جایگاه را ارتقا بخشیده و نظام برنامه ریزی توسعه ای مناطق آزاد را چند گام به پیش برد.
واژگان کلیدی: رونق , رکود اقتصادی , نسبت , مهاجرت,کیش, مناطق آزاد
