دكتر علي بمان اقبالي زارچ
– كارشناس يوراسيا
مركز بين المللي مطالعات صلح-ipsc
تحولات بین الملل و بحران های منطقه ای و بین کشوری ، همزمان با رویدادهای مهمی چون انتخابات ریاست جمهوری امریکا و گسترش ابعاد خسارت آفرین ویروس کرونا در مناطق مختلف جهان توجه افکار عمومی را به خود جلب نموده است و جنگ بین آذربایجان و ارمنستان با واکنش های زود هنگام و تاخیری قدرت های بزرگ منطقه ای و جهانی از جمله ترکیه ، روسیه ، ایران ، اتحادیه اروپا ، چین ، امریکا و مجامع بین المللی همراه بوده است.
جنگ در قره باغ کوهستانی؛ پس از آتش بس ربع قرنی از سر گرفته شد این منطقه با قله های خشک سر به فلک کشیده و متصل به فلات قفقاز جنوبی که قرن ها در چهار راه امپراتوری ها قرار دارد ، بار دیگر مرکز نبردهای خشونت آمیز است به طوری که آذربایجان و ارمنستان در بدترین درگیری های خشن به یکدیگر حمله می کنند. درگیری های نظامی که تاکنون در آن حداقل صدها سرباز و نظامی طرفین جان خود را از دست داده اند ، ریشه در روزهای فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق داشته و یا شاید به چند نسل قبل بر می گردد. اگر چه این منطقه اصالتا” به ایران تعلق داشته و حاکمیت این کشور بر منطقه تا عهدنامه گلستان قطعی می باشد ولی برای قرن ها ، ارتش های رومی ها ، اعراب ، عثمانی ها یا روس ها از این منطقه مهم عبور کرده و آنها را فتح نمودند؛ این منطقه شبه مستقل ، عمدتا توسط ارامنه مسیحی ساکن و تحت کنترل یک رهبر آذربایجانی ترک مسلمان ، تحت حکومت ایران صفوی در قرن نوزدهم فعالیت می کرد و ارتش تزاری که از قرن ها در اندیشه دستیابی به آب های گرم بود در اوایل قرن نوزدهم منطقه را تحت کنترل خود در آورد و پس از انقلاب بلشویک 1918 اتحادیه جماهیر شوروی پس از آن کنترل این منطقه را در دست گرفت و در مرحله بعد به دلیل خلأ قدرت ایجاد شده در پایان جنگ جهانی اول و هرج و مرج جنگ داخلی روسیه ، ارمنی ها و آذری ها بارها در کنترل منطقه اختلاف داشتند تا اینکه ارتش سرخ در سال 1920 کل منطقه را اشغال کرد .
جوزف استالین که در قلمرو قفقاز متولد شد قبل از رهبری اتحاد جماهیر شوروی ، نقش مهمی در تصمیماتی داشت که بعدها منجر به تنش و جنگ برای قره باغ شد با طراحی وی مرزهای قره باغ در سال 1923 رسمیت یافت و منطقه خودمختار قره باغ به بخشی از جمهوری سوسیالیست جمهوری آذربایجان تبدیل شد. این منطقه تا اواخر دوره کمونیستی با چالشی جدی همراه نبود تا اینکه سیاستهای گلاسنوست و پرسترویکا میخائیل گورباچف در اواخر دهه 1980 و آزادی نسبی به گروههای قومی موجب شد تا در اوایل 1988 ، شورای مردمی خلق قره باغ ، قصد خود برای اتحاد با ارمنستان را اعلام نمود. در آن زمان ، از 190 هزار نفر ساکن منطقه ، حدود سه چهارم ارمنی و بقیه آذربایجانی بودند. این تصمیم منجر به اعتراضات گسترده در هر دو پایتخت کشورهای درگیر شده و اولین درگیری نظامی در تاریخ مدرن درگیری بین طرفین در حوالی شهر عسکران رخ داد. طی سه سال درگیریهای گسترده بین ارمنستان و آذربایجان با تلفات انسانی بیش از سی هزار نفر ادامه داشت تا اینکه درگیری ها با آتش بس در ماه مه 1994 متوقف شد در آن زمان نیروهای ارمنی قومی تقریباً بر تمام قره باغ و چندین منطقه در اطراف منطقه که حدود یک پنجم آذربایجان بود مسلط شدند. برای برقراری آتش بس کشورهای مختلف عمدتا” در چارچوب سازمان امنیت و همکاری اروپا فعال بودند و از سال 1995 گروه مینسک با حضور فرانسه ، روسیه، آمریکا و دیگر کشورها سغی در حل مسالمت آمیز منازعات داشتند ولی تلاش های گوناگون از جمله نشست فلوریدا با حضور روسای جمهور ارمنستان و آذربایجان به نتیجه قطعی نرسید. و در دوره ای مختلف درگیریهای مقطعه ای نظیر درگیری 2016 با بیش از 200 کشته بین طرفین به ثبت رسید. در آخرین مرحله درگیری ها با شدت بیشتر و بهره گیری از تجهیزات مدرن بویژه هواپیماهای بدون سرنشین و کمک کم نظیر ترکیه به طرف آذری از ابتدای پاییز 2020 شروع شد .
اقتصاد این دو کشور عمدتاً مبتنی بر صنعت متالورژی و چوب ، کشاورزی و مصالح ساختمانی است. همچنین ، انگور سازی و باغداری و همچنین محصولات غلات ، مزارع سنتی هستند و نقشی حیاتی در توسعه اقتصادی دارند. بطور کلی منطقه قفقاز جنوبی از حوزه های نفوذ راهبردی بسیار نزدیک روسیه در ابعاد مختلف سیاسی ، امنیتی ، اقتصادی و انرژی می باشد که براحتی اجازه ورود و نقش آفرینی دیگر قدرت های منطقه ای و بین المللی را نخواهند داد. واکنش روسیه به درگیری های جدید کند و دیرهنگام بود؛ از طرفی این کشور عجله ای برای حمایت از ارمنستان نداشت شاید رهبری جدید ارمنستان که با نوعی تحرکات مخملی به قدرت رسیده بود نیازمند نوعی هشدار و پی بردن به نقش کلیدی روسیه در منطقه بود و از حملات طرف آذری انتقاد تندی ننمود چرا که مسکو و باکو روابط بسیار نزدیک و در همه زمینه ها به ویژه اقتصادی دارند. نماینده روسیه در سازمان ملل می گوید مناقشه قره باغ کاملا” نگران کننده است. نه به این دلیل که به مرزهای ما بسیار نزدیک است بلکه چون ما با هر دو کشور روابط ویژه ای داریم . وی می افزاید ترکیه بدون شک از آذربایجان حمایت می کند. اما این بدان معنا نیست که ما در طرف دیگر هستیم و از ارمنستان در برابر آذربایجان حمایت می کنیم . ما بطور جدی طرفدار آتش بس فوری توسط هر دو طرف و حل مناقشه ارمنستان و آذربایجان است.بر کسی پوشیده نیست که از طرفی یکی از نگرانی های جدی روسیه در موضوع درگیری های اخیر منطقه قره باغ به حضور نیروهای تروریستی دارای سابقه جنگ در سوریه می باشد که از حمایت ترکیه برخوردار می باشد و از سوی دیگر ترکیه به نوعی قدرت نمایی منطقه ای با هدف بالانس و توازن رقابت با روسیه در دیگر مناطق رقابتی از جمله سوریه و مدیترانه پرداخته و موضوع بسیار مهم اینکه مواضع ترکیه و رژیم صهیونیستی در بحران اخیر و حمایت تمام عیار از باکو یک سو و یکسان می باشد.
نوع روابط روسیه با دو کشور چند وجهی و پیچیده است . از طرفی روابط شخصی خوب بین روسای جمهور روسیه و آذربایجان ، ولادیمیر پوتین و الهام علی اف ، به یک عامل مهم در روابط روسیه و آذربایجان تبدیل شده است. و از طرف دیگر ارمنستان عضو سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) است ، اما آذربایجان نیز تمایل خود را برای ناظر شدن در این سازمان ابراز داشته است و سلاح های روسی خریداری می کند ، اما آذربایجان نیز مقادیر زیادی سلاح با پول نقد خریداری می کند ولی ایروان براساس وام های مشخصی که مسکو به ایروان اعطا می کند پرداخت می کند ؛ خرید سلاح انجام می دهد. در سال های اخیر ، روسیه بیش از 5 میلیارد دلار سلاح شامل چندین سکوی پرتاب موشک تعداد زیادی تانک و نفربر زرهی مدرن و همچنین سامانه های ی موشکی ضد هوایی S-300 به آذربایجان فروخته است. چند ماه پیش نیز اخباری مبنی بر علاقه مندی آذربایجان به خرید هواپیماهای جنگنده روسی Su-35 و MiG-35 منتشر شد. همچنین در سال گذشته میلادی حجم مبادلات مسکو و باکو بیش از سه میلیارد دلار بوده است. عامل قابل توجهی در روابط دو کشور وجود اقلیت آذربایجانی قابل توجه در روسیه است. “برآورد تعداد مهاجران آذربایجانی در روسیه متفاوت است. طبق آمار رسمی ، حدود 600000 آذری تابعیت روسیه را دارند و تعداد تبعه آذربایجان که به طور دائم یا تا حد زیادی در روسیه زندگی می کنند یا غالباً رفت و آمد می کنند ، بیش از سه میلیون نفر است. موضوع مهم دیگر اینکه آذری ها نیز در جنوب روسیه بومی هستند – در شهر دربند در داغستان بیش از 30٪ از جمعیت را تشکیل می دهند.
البته در بخش هایی چون انرژی روسیه و آذربایجان به شدت رقابت می کنند. هر دو کشور در تولید و فروش نفت رقابت دارند و در مورد گاز نیز آذربایجان ؛ روسیه در تأمین گاز ترکیه دور زده است. باکو از طریق خط لوله گازTANAP حدود 6 میلیارد مترمکعب از طریق ترکیه صادرات گاز دارد و خط لوله ترانس آدریاتیک یعنی بخش جدید کریدور گاز جنوبی ، به زودی افتتاح می شود . آذربایجان در حال حاضر 10 میلیارد متر مکعب به اتحادیه اروپا (8 میلیارد به ایتالیا و 1 میلیارد به یونان و بلغارستان) صادر می نماید. . ارمنستان صرفا” دو دسترسی زمینی به خارج از طریق گرجستان و ایران داشته که اهمیت بیشتری در نقش تفلیس مستتر می باشد چرا که عمده مبادلات خارجی ایروان از طریق این کشور انجام شده و حجم مبادلات دوجانبه هم بسیار قابل توجه و نزدیک یک میلیارد دلار می باشد در حالی که مبادلات کشورمان و ارمنستان حدود یکصد میلیون دلار است ولی مهمترین تامین کننده انرژی ارمنستان ؛ روسیه است که بیش از دو سوم نفت و گاز مورد نیاز این کشور را روسیه تامین می نماید.
اروپا به ویژه کشورهای حاشیه دریای سیاه از جمله رومانی بشدت نگران درگیریهای جدید در قره باغ هستند چرا که فعال سازی مجدد درگیری ها همراه با تنش ها و بحران موجود در اوکراین ، می تواند پیامدهای عمده ای برای رومانی داشته باشد. از یک طرف ، التهاب احتمالی اوضاع در ترنسیستریا می تواند مشکلات جدی برای این کشور و ناتو ایجاد کند ، آنطور که ترایان باسسکو نماینده پارلمان اروپا می گوید نیروهای روسی مستقر در آنجا یک عامل خطر دائمی برای ناتو هستند. در عین حال راه اندازی سامانه ضد موشکی از Deveselu رومانی وضعیت استراتژیک منطقه دریای سیاه را بیش از پیش پیچیده نموده است و از سوی دیگر ، طولانی شدن اوضاع جنگی در منطقه می تواند منجر به اخلال در روابط اقتصادی با کشورهای آن طرف دریای سیاه شود . راه حل مناسب برای اتحادیه اروپا مداخله محکم با فرانسه و ایالات متحده برای روسیه برای پذیرش قطعنامه شورای امنیت و شش اصل توافق شده در مادرید است. رئیس دیپلماسی اروپا ژوزپ بورل همراه با فرانسه ، روسیه و ایالات متحده ، که ریاست گروه مینسک را در دست دارند ، با محکوم کردن حملات به قره باغ کوهستانی گفت درگیری ها تهدید غیر قابل قبول برای ثبات منطقه است . همچنین لودریان ، پمپئو و لاوروف؛ تشدید خشونت غیرمنتظره و خطرناک در داخل و خارج از منطقه درگیری قره باغ را به شدت محکوم نموده خواستار آتش بس فوری و بدون قید و شرط شدند و از باكو و ایروان خواستند با اتكا به اصول اساسی قابل اجرا و متون بین المللی مربوطه كه برای افراد ذینفع شناخته شده است ، خود را برای از سرگیری روند صلح متعهد كنند.
جمع بندی :
بطور کلی منطقه قفقاز جنوبی از دیرباز مورد توجه قدرت های بزرگ بوده و همچنان نیز روسیه ؛ ایران ، چین ، اتحادیه اروپا و تا حدودی آمریکا بازیگران مهم بین الملل این منطقه هستند . عمده کشورهای این منطقه از نظر اقتصادی و امنیتی مورد توجه ویژه اتحادیه اروپا و ناتو می باشند و امروزه در بین کشورهای اتحادیه عنوان اروپای شرقی بیشتر برای آذربایجان ، ارمنستان، گرجستان ، روسیه سفید ، اکراین و ملداوی بکار می رود و تلاش اصلی اتحادیه و ناتو در دراز مدت همگرایی کشورهای این منطقه ترجبحا” ناتو و در مرحله بعد اتحادیه اروپا می باشد و اصولا” این منطقه نقش مهمی در تامین انرژی اروپا و کاهش انحصار روسیه و مباحث امنیتی و مهاجرتی دارد. چین نیز از سال ها پیش در چارچوب طرح های مختلف برنامه سرمایه گذاری و اکتساب حداکثری بازارهای منطقه قفقاز جنوبی را دنبال می نماید و طبیعی است که اقدامات و تحرکات پکن در محدوده رعایت کامل ملاحظات روسیه باشد چرا که حجم و نوع روابط مسکو و پکن بسیار گسترده می باشد. با توجه باینکه منطقه متشکل از اقوام ، ملل ، فرهنگ ها و ادیان مختلف بوده و از سابقه متنوع بحران ها و جنگ های مختلف دو جانبه و چند جانبه تاریخی و معاصر برخوردار می باشد بعید بنظر می رسد درگیری اخیر آذربایجان و ارمنستان آخرین از نوع خود باشد و تجربه تاریخی گواه است که قدرت های منطقه ای و بین المللی همواره از بحران های منجمد شده برای نوعی قدرت نمایی و بعضا” گوشمالی رقبا و حتی همسایگان استفاده نموده و در آینده نیز تحولات این منطقه به عنوان بخشی از محور رقابت یورآسیا و یورو آتلانتیک با محوریت روسیه ، ناتو ؛ ترکیه ؛ ایران و تا حدودی چین نقش آفرینی خواهد داشت.
واژگان کلیدی: سیاست خارجی عمل گرایانه قفقاز جنوبي، روسيه ، سیاست خارجی قفقاز جنوبي, روسیه , واکنش تاخیری , ,رویکرد ,میانجی گری ,درگیری هاي, قره باغ, دكتر علي بمان اقبالي زارچ
