راهبردهاي مديترانه اي روسيه – گفتگو با دکتر علی بمان اقبالی زارچ -بخش نخست

– كارشناس يوراسيا

مرکز بین المللی مطالعات صلح-  IPSC

درياي مدیترانه یکی از مناطق کلیدی راهبردی از دیر باز نقش مهمی در بزرگترین تحولات بین المللی ، رقابت ها و جنگ هاي جهانی داشته است. مجاورت دریای مدیترانه با سه قاره و نزدیکی با کشورهای بسياري موجب شده تا این ناحیه را به یکی از مناطق مهم و راهبردی با موقعیت جغرافیایی خاص براي روسيه تبدیل شوند. گفتگوي زير براي بررسي بيشتر سیاست خارجی روسيه در مديترانه است.

واژگان کلیدی: سیاست خارجی, عملگرایانه, مديترانه, روسيه,انرژي, درياي مدیترانه, مسكو, دکتر علی بمان اقبالی زارچ

مركز بين المللي مطالعات صلح: نگاه چند ساله اخير روسيه به مديترانه را چگونه مورد بررسي قرار ميدهيد؟

منطقه مدیترانه بخشی از یک پازل و مثلث سه دریای سیاه ، اژه و مدیترانه می باشد که از دیر باز نقش مهمی در بزرگترین تحولات بین المللی ، دو جنگ جهانی در قرن بیستم و غیره داشته و یکی از مناطق کلیدی برای تسلط راهبردی بر سه قاره آسیا ، اروپا و آفریقا می باشد و در دوران جنگ سرد این منطقه بین دو ابر قدرت وقت تقسیم شده بود. مجاورت دریای مدیترانه با سه قاره و نزدیکی با کشورهای یونان، سوریه، لبنان، فلسطین اشغالی، مصر و خصوصا ترکیه دلایل محکمی هستند تا این ناحیه را به یکی از مناطق مهم و راهبردی با موقعیت جغرافیایی خاص در دنیا تبدیل کنند و محل تقابلی برای رویکردهای سیاسی و امنیتی کشورهای قدرتمند اروپایی ، روسیه و حتی چین و آمریکا بدل شود.

روسیه پس از بازیابی خود از تاثیرات زیانبار فروپاشی شوروی سابق از سال 2010 رویکرد جدیدی را برای حضور در عرصه بین المللی و نقش آفرینی در تحولات منطقه ای بویژه مقابله با یک جانبه گرایی آمریکا و ناتو شروع نمود و در همین راستا سرگئی شویگو وزیر دفاع روسیه آنزمان در جمع مقام های ارشد وزارتخانه از ضرورت تشکیل بخش مجزای مسئول گروه عملیاتی نیروی دریایی در دفاع از منافع روسیه در مدیترانه سخن گفته . افزود گروهی که بطور منظم در بخش شرقی مدیترانه، در نزدیکی سواحل سوریه در حال رزمایش میباشد، می تواند نمونه ای برای تشکیل گروه ناوهای مذکور باشد. شایان ذکر است که در دوران شوروی سابق از بنادر مصر، سوریه، الجزایر، لیبی و دیگر کشورها برای این منظور استفاده می شد. امروز قبرس، مونته نگرو و یونان و همچنین بندر طرطوس سوریه میتواند برای این منظور بکار گرفته شود. در آن دوران از سال 1967 به بعد ناوگروه دریایی شوروی متشکل از 30 تا 50 ناو و کشتی در مدیترانه حضور داشتند که ماموریت اصلی آنان مواجهه با حملات احتمالی  ناوگان ششم آمریکا بود. روس ها در سالهاي اخیر افزایش حضور نظامی خود در آب های مدیترانه را اقدام پیشگیرانه مسکو برای مقابله با اقدامات یکجانبه گرایانه غربی ها برای تشدید فشارها علیه دولت سوریه ارزیابی نموده و انواع رزمایش های بزرگ دریایی روسیه درواقع واکنش به تحرکات نظامی ناتو در منطقه خاورمیانه با هدف ایجاد نوعی موازنه در مقابل اقدامات غرب می باشد.

 به هرحال این کشور  با انجام این رزمایش نه فقط قصد نمایش قدرت داشته  بلکه در صدد پشتوانه سازی برای ایجاد توازن نظامی جدید و نشان دادن توانمندی این کشور برای ایفای نقش موثرتری در صحنه بین المللی بوده است.

مركز بين المللي مطالعات صلح: ويژگي ها و اهداف ژئوپلتيكي‏، سياسي و اقتصادي و سياست خارجي روسيه در نگاه به مديترانه چيست؟

روسیه اگر چه در اواخر قرن بیستم تا 2010 در عرصه داخلی به توفیقات قابل توجهی رسید، ولی در عرصه بین المللی مجبور به مصالحه با غرب و آمریکا و پذیرش تحقیر در تهاجم نظامی آمریکا به کشورهای دوست و شریک راهبردی مسکو  خصوصا” اشغال عراق و یوگسلاوی سابق و بمباران بلگراد توسط نیروهای ناتو بود و این کشور بطور نصف و نیمه تهاجم غرب به لیبی را پذیرفته ولی اتفاقات سوریه مرحله جدیدی را برای خود نمایی روسیه فراهم کرد. حضور در اروپا و بویژه تسلط بر منطقه بالکان از راهبردهای قدیمی و بسیار مهم سرزمین تزاری بوده است و این کشور در سه اخیر رویکرد خاصی را برای تبدیل شدن به مرکز ثقل و منبع انحصاری تامین انرژی ماشین صنعتی اروپا بویژه گاز دنبال نموده که از نمونه های آن ایجاد خطوط مهم انتقال انرژی نظیر ترک استریم و نورث استریم 2 می باشد. دریای مدیترانه در حالی به دو حوزه شرقی و غربی تقسیم شده که مدیترانه شرقی به دلیل داشتن شرایط استراتژیکی و داشتن موقعیت مهم جغرافیایی به منطقه‌ ویژه تبدیل شده است. از سوی دیگر وجود جزیره قبرس با دارا بودن منابع عظیم نفتی، گازی و همینطور هیدروکربن در قلب مدیترانه شرقی به اهمیت این منطقه افزوده به طوری که امروزه مورد توجه بسیاری از کشورهای قدرتمند دنیا قرار گرفته است.

بنابر آمار منتشر شده، حجم ذخایر گاز طبیعی در شرق دریای مدیترانه به ۳.۵ تریلیون متر مکعب و حجم ذخایر نفت این منطقه به یک میلیارد و نیم بشکه می‌رسد ، لذا این منطقه در درازمدت می تواند منابع درآمدی روسیه از فروش انرژی به اروپا را تحت الشعاع قرار دهد ؛ نکته مهم اینکه بیش از 70 % منابع درآمدی این کشور از فروش انرژی می باشد. به هرحال بی جهت نیست که  دریای مدیترانه و منابع طبیعی آن همواره مورد توجه دولت‌های این منطقه بوده است. علاوه بر قبرس ، یونان و ترکیه، به نظر می‌رسد اسرائيل و کشورهای عربی نیز در ماهیت نگاه خود به این منطقه تغییراتی ایجاد کرده اند. رایزنی‌هایی در سطوح عالی میان اسرائيل ، یونان و قبرس در دوره کرونا مبنی بر ایجاد منطقه امن برای گردشگران در تابستان آتی برگزار شده که نشان از اهمیت این منطقه در دیدگاه آنها دارد. شکی نیست که حضور دریایی روسیه در بخش شرقی مدیترانه در آینده افزایش می یابد. چرا که این کشور با همکاری ایران  با موفقیت در جریان جنگ داخلی سوریه مداخله نمود و با دست یابی به پایگاه نیروی دریایی طرطوس و پایگاه هوایی حمیم توانست مقدمات حضور درازمدت در منطقه را فراهم نماید ؛ البته قبرس و مصر نیز به مسکو اجازه استفاده از بنادرشان را می دهند.

مركز بين المللي مطالعات صلح: اهمیت مديترانه براي مسكو به چه میزان بوده و این تا چه حدي می‌تواند پاسخگوی نیازهای سیاست خارجی روسيه باشد؟

در یک چشم انداز کلی دریای مدیترانه به دلیل اهمیت ژئوپلتیکی و همچنین دارا بودن منابع نفت و گاز مورد توجه ویژه کشور‌های ساحلی و همچنین برخی کشور‌های فراساحلی شده است. مدیترانه دریایی نیمه محصور است که با ۲۱ کشور احاطه شده است. اکثر کشور‌های ساحلی به جزمنطقه بین ترکیه و یونان دریای سرزمینی خود را مشخص کرده اند و کشف منابع جدید در منطقه و تحرکات و توافقات ترکیه در لیبی بر اهمیت تحولات این منطقه افزوده است. امری که موجب مداخله قدرت های بزرگ و کشورهای تاثیرگذار اروپایی بویژه آلمان و فرانسه در آخرین کشمکش های لفظی آنکارا و آتن شده است. در شرایط موجود روسیه در حال تقویت لجستیک خود بوده و در این راستا  کشتی اکتشافی اقیانوس شناس یانتار را در شرق مدیترانه مستقر کرده که مطابق بیانیه پارلمان روسیه، برای نظارت در اعماق دریا و “اتصال به کابل‌های ارتباطی مخفی” مجهز شده است. چرا که مسکو تلاش دارد تا  از حداکثر قابلیت توان مانور خود در مدیترانه شرقی استفاده کند بویژه برقراری نوعی توازن بین کشورهای رقیب در منطقه برقرار نماید ؛ در شرایط کنونی حفظ امنیت منطقه و داشتن تعامل فعالانه با مثلث قبرس ؛ یونان و ترکیه بسیار مهمی می باشند که این سه کشور نقش مهمی در صادرات انرژی روسیه به اروپا دارند؛ در عین حال که شرکت های روسی در قبرس سرمایه قابل توجهی دارند.

مركز بين المللي مطالعات صلح: توان و پتانسيلهاي چند گانه مديترانه براي روسيه چيست؟

از طرفی در هفته های اخیر شاهد نوعی رویکرد تهاجمی آمریکا در شرق اروپا و مدیترانه هستیم که امضاء یک سند اجباری توسط صربستان و کوزوو از نمونه های بارز آن می باشد ، لذا روسیه دلایل متعددی برای مداخله در شرق مدیترانه برای کمک به متحدان خود برای  به دست آوردن اهرم در برابر آمریکا دارد. در هر صورت، بالا بودن بهای جهانی انرژی در زمره منافع منطقه‌ای مهم روسیه است و از سوی دیگر ترکیه به خوبی دریافته است که اگر می‌خواهد مقابل ابرقدرت‌ها در دریای مدیترانه شرقی و کشور قبرس شمالی یکه‌تازی کند چاره‌ای ندارد که ایران و روسیه را به عنوان حامی خود انتخاب کند و در عوض باید امتیازاتی را به این دو کشور بدهد. در حال آمریکا، فرانسه، مصر، عربستان، امارات، اسرائیل و عمده کشورهای اروپایی متحدان قبرس در این منطقه هستند و سفر برخی مقامات سعودی به قبرس جنوبی هم نشان ورود جدی تر عربستان به تحولات این منطقه دارد. بر این اساس ترکیه نیاز به ایجاد ائتلافی با حضور روسیه، ایران و حتی دولت سوریه خواهد بود. اتحادیه اروپا، اکتشافات گازی و نفتی ترکیه را در منطقه مدیترانه شرقی تهدیدی برای قاره سبز می‌داند و معتقد است ترکیه نباید به تنهایی از منابع مدیترانه استفاده کند.