سمیه پسندیده
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
مقدمه
دو هفته گذشته «سرگی لاوروف» با دو دستور کار؛ یکی مذاکرات هسته‌ای ایران، و دیگری تحولات سوریه، سفری به تهران داشت. با توجه به فضای کنونی محیط بین الملل، در خصوص سفر لاوروف به تهران می توان گفت که این مسئله نشان دهنده اهمیت تمرکز بر وضعیت خاورمیانه و آفریقای شمالی و همچنین تأکید بر فرایند کنونی انتقال قدرت در جهان عرب و سوریه برای روسیه است. هفته بعد از این سفر هم مسکو میزبان گروه ۵+۱ به منظور ادامه روند مذاکرات برنامه هسته ای ایران بود، که هر کدام از این دو دیدار نتایجی مطلوب و یا نامطلوب را به همراه داشت. در این نوشتار تلاش می شود تا نگاه اجمالی به این مسایل داشته باشد و نتایج را مورد ارزیابی قرار دهد.
واژگان کلیدی: ایران- روسیه- گروه ۵+۱- سوریه
پرونده هسته ای ایران و انتظاری که حاصل نشد.
سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در جریان سفر خود به ایران این هدف را در دستور کار داشت که زمینه گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ در مسکو را فراهم نماید. مذاکرات ایران و گروه «۱+۵» روز سه شنبه، ۱۹ ژوئن در مسکو به پایان رسید. «کاترین اشتون» نماینده ارشد اتحادیه اروپا در زمینه امور خارجی و سیاست امنیتی، مذاکره کننده اصلی از طرف میانجیان بین المللی و «سعید جلیلی» دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران مذاکره کننده اصلی از طرف این کشور بودند. متاسفانه و البته همانطور که احتمال آن می رفت، هیچگونه توافق در رابطه با ماهیت برنامه هسته ای ایران حاصل نشد، اما طبق ارزیابی کلی این نشست از نقطه نظر درک مسایلی که حصول توافق در خصوص آنها هم از لحاظ فنی و هم از لحاظ حقوقی که در پیش است، تا حدودی مفید بود.
مذاکرۀ استانبول، که پس از یک سال وقفه با تلاشهای دیپلماتیک برگزار شد، با این وجود به هیچ توافق مشخصی، جز تعیین زمان و مکان دور بعدی مذاکرات، نیانجامید. اما همین میزان از مذاکرات هم بارقه هایی از امید را به همراه آورد و از جمله موجب کاهش قیمت ارزهای خارجی تا ۲۵ درصد در بازار ارز ایران شد. در چنین شرایطی بود که انتظار نتایج ملموس و گستردۀ از مذاکرۀ بغداد می رفت، اما این انتظار نابجا بود و نابجا هم از کار درآمد. مذاکرۀ بغداد هم به هیچ توافق ملموسی، جز همان توافق بر سر زمان و مکان دور بعدی مذاکرات، دست نیافت. بی نتیجه ماندن مذاکرۀ عراق وگلایه طرفین از یکدیگر تا روزهای آخر، همچون تأکید بر ادامۀ تحریم ها علیه ایران، ابراز تأسف «جلیلی» از رفتار غرب و موارد دیگر، بدبینی نسبت به مذاکرۀ مسکو و کلاً نسبت به امکان حل مسالمت آمیز بحران سوق داد. روس‌ها در حالی برای نخستین بار میزبان مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ بودند، که پیش از آغاز گفت‌وگوهای طرفین طرح «گام به گام» را به عنوان راه‌حلی برای برون‌رفت این مذاکرات از بن‌بست ارایه کردند. هر چند جزییات این طرح ابتدا با مخالفت غربی‌ها مواجه شد با این حال کلیات آن در دستور کار مذاکرات قرار گرفت. بر این اساس، طراح طرح گام به گام در این دور از مذاکرات درصدد بود تا در کشور خود با کمک این طرح، طرف‌های درگیر در مذاکرات هسته‌ای ایران را متقاعد به برداشتن گام‌هایی متقابل برای دستیابی به حداقل تفاهم کند. این در حالی بود که اختلافاتی میان جمهوری اسلامی ایران و گروه ۱+۵ بر سر دستور کار مذاکرات مسکو، به وجود آمده بود. در روزهای اخیر معاونان مذاکره کننده جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا نامه‌نگاری‌های متعددی داشته‌اند و هرکدام یکدیگر را به نقض موافقتنامه‌های استانبول و بغداد متهم می نمودند. علی باقری، معاون دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در نامه‌های خود به «اشمیت»، تاکید کرده که براساس توافقنامه بغداد پیش از برگزاری نشست مسکو دو طرف باید دیدارهای کارشناسی را برای تعیین دستور کار این مذاکرات داشته باشند. در عوض «اشمیت» در پاسخ خواستار آن شده بود که جمهوری اسلامی ایران به بسته پیشنهادی گروه ۱+۵ که مشتمل بر درخواست تعلیق غنی‌سازی ۲۰درصد در ایران است، پاسخ دهد، و پاسخ ایران به این بسته می‌تواند به مبنای دستور کار مذاکرات مسکو تبدیل شود.
اگر منصفانه قضاوت کنیم، در مجموع روسیه به راحتی قادر به تدارک یک تفاهم است، و سفر سرگئی لاورف، وزیر امور خارجه روسیه، در هفتۀ گذشته به ایران نیز به روشنی حاکی از اقدام روسیه برای ایفای این نقش است. علاوه بر آن مقامات روسیه تصریح کرده اند که این کشور امیدوار است تا بتواند به ایجاد اعتماد میان ایران و غرب کمک نماید. اما این نگاه و انتظار که مذاکرۀ مسکو به توافق جامع یا حتی نسبتاً گسترده ای بیانجامد، و یا درست برعکس، به هیچ توافق ملموسی منجر نشود، نگاه و انتظاری است که بر لفاظی طرفین در آستانۀ مذاکره بنا نهاده شد. با توجه به شرایط موجود اینگونه انتظار می رفت که مذاکرۀ مسکو حداقل به بروز نشانه های قابل اتکا از تفاهم توسط طرفین و حداکثر به توافقی در این یا آن مورد خواهد بیانجامید، که باز هم تصمیمی به صورت قطعی گرفته نشد. شرکت کنندگان در مذاکرات ایران و گروه “۱+۵” تنها درباره ادامه گفتگو به توافق رسیدند. نشست کارشناسان در چهارچوب این مذاکرات ۳ ژوئیه در استانبول برگزار خواهد شد و بعد از آن، دیدار «علی باقری» معاون دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی و خانم «اشمیت» معاون رییس دیپلماسی اتحادیه اروپا انجام خواهد گرفت و در نظر است تا به دنبال آن دور بعدی مذاکرات هیئت های ایران و گروه “۱+۵” سازمان داده شود.
مسیر نا هموار امنیت
این واقعیت که موضوع سوریه نیز در سفر پیشگفته لاورف به ایران از زمره موضوعات گفتگوهای طرفین بوده است، نشان می دهد که تنوع و تعدد منافع طرفین و تنوع و تعدد منافع در درون ۱+۵ چنان و چندان است که دستیابی به توافقی جامع، اما منحصر به موضوع پرونده اتمی جمهوری اسلامی، را ناممکن می سازد و طرفین و اجزاء ۱+۵ بی تمایل به کشاندن دیگر منافع شان به درون چارچوب این موضوع نیستند، و از سوی دیگر می توان گفت که نشانه های قابل اتکا از تفاهم در واقع از هم اکنون که مذاکره جاری است، بروز یافته اند. سرانجام چنان که اشاره شد، موضوع سوریه یکی از موضوعات گفتگوی لاورف با مقامات ایران بود. لاورف پیشنهاد کرد که «وضع سوریه و برنامه های آتی جامعۀ جهانی در قبال آن در یک کنفرانس بین المللی به طور متمرکز مورد بحث گذاشته شود»، کنفرانسی که در آن ایران یکی از بازیگران قدرتمند و مهم خواهد بود. البته برگزاری و یا عدم برگزاری این اجلاس خود در هاله‌ای از ابهام است و تردیدهای بسیاری درباره شرکت‌کنندگان آن وجود دارد. با این حال آنچه مسلم است پیشنهاد دهنده برگزاری این اجلاس بر حضور جمهوری اسلامی ایران تاکید دارد، حتی اگر غربی‌ها به‌خصوص آمریکا، بریتانیا و فرانسه مخالف این حضور باشند. وزارت خارجه روسیه در ادامه این بیانیه یک‌بار دیگر در واکنش تلویحی به مخالفت کشورهای غربی با حضور ایران در کنفرانس بین‌المللی پیرامون سوریه تاکید کرد: «نظر ما این است که علاوه بر کشورهای همسایه سوریه و کشورهایی که به طور مستقیم در طرف‌های درگیر سوری تاثیر دارند، ایران نیز باید از جمله شرکت‌کنندگان در این کنفرانس باشد. بدون شرکت ایران، کوشش‌های بین‌المللی در جهت سوریه چندان تاثیرساز نخواهد بود.» هفته گذشته با نتیجه ندادن «طرح صلح» کوفی عنان و نقض مکرر آتش‌بس از سوی نیروهای درگیر در سوریه، به دنبال آن تشدید بحران ناشی از کشتار غیرنظامیان در شهرها و روستاهای این کشور از جمله «درعا» و «حما»، سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه تاکید کرد که لازم است نشستی با حضور کشورهایی که «بر گروه‌های اپوزیسیون سوریه تاثیر واقعی» دارند، برگزار شود. براساس طرح روسیه، این اجلاس در مسکو یا ژنو برگزار خواهد شد و دستور کار آن اجرای طرح کوفی عنان و اجرای دو قطعنامه ۲۰۴۲ و ۲۰۴٣ است که درخصوص ناظران بین‌المللی در سوریه صادر شد. اهداف اعلام شده از سوی مسکو این است که نشست که در سطح وزرای خارجه برگزار خواهد شد، و شامل موارد ذیر است:
۱- مذاکره درباره اقدامات عملی به منظور حل بحران سوریه و مشارکت طرف‌های موثر بر سوریه و اپوزیسیونها برای استفاده از نفوذ خود جهت حل موضوع.
۲- کشورهای شرکت‌کننده پیشنهادی چین، روسیه، ایران، عراق، لبنان، ترکیه، آمریکا، فرانسه، قطر، عربستان، اردن و اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی و اتحادیه اروپا و سازمان ملل هستند.
۳- سطح نمایندگان این کشورها وزیر خارجه و رییس سازمان‌هاست که ممکن است بعد از نشست کارشناسان باشد.
۴- همه شرکت‌کنندگان باید متعهد شوند که نفوذ خود را برای تاثیر بر طرف‌های سوری جهت توقف فوری درگیری مسلحانه و اجرای طرح کوفی عنان به کار بگیرند. همچنین متعهد می‌شوند که سخنانی در تناقض با طرح عنان و روح این طرح بیان نکنند به‌ویژه در خصوص اتمام خشونت از جانب همه طرف‌ها.
۵- در صورت موفقیت کنفرانس، نشست‌های بعدی درباره ابعاد حل بحران از راه‌های عملی‌تر برگزار می‌شود و حتی طرف‌های سوری یعنی دولت و مخالفان آن نیز می‌توانند به آن بپیوندند.
تحلیل مسئله
بروز اختلافات میان ایران و آژانس شاید بیش از همه روس‌ها را نگران کرد، چرا که روسیه نمی‌خواهد حداقل در شرایط کنونی به ایستگاه پایانی مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه ۱+۵ تبدیل شود. از نتایج مذاکراتی که میان ایران وگروه ۵+۱ حاصل شده است، اینگونه نمایان است که گروه ۵+۱ تمایلی به رسیدن به نقطه مشترک ندارد. مذاکرات ایران و این گروه در روسیه نشان داد که گروه ۵+۱ در مقابل سیاست های هسته ای ایران از تاکتیک قدیمی آمریکایی چماق و هویج استفاده می کند. یعنی سعی می کند به صورت موازی حرکت نماید، از یک طرف ایران را تهدید می کند و تحت فشار قرار می دهد و از طرف دیگر دعوت به گفتگو می نماید. هدف از مذاکرات روسیه این بود که دو گروه به نقطه مشترک برسند اما به نظر می رسد گروه مذاکره کننده غربی تمایل چندانی به رسیدن به نقطه مشترک ندارد و تلاش می کند با طولانی شدن مذاکرات زمان را به سود خود پیش ببرد تا تحریم های بیشتری علیه ایران انجام شود. در پایان باید تاکید کرد که به رغم دیدگاه های مطرح شده در خصوص نتایج اجلاس مسکو ، جمهوری اسلامی ایران توانست اراده خود را بر روند مذاکرات تحمیل کرده و خواهان بررسی موضوع های پیشنهادی خود توسط طرف مقابل گردد به گونه ای که ۵+۱ ضمن اعلام آمادگی برای بررسی پیشنهادات مذاکره کنندگان ایرانی خواستار زمان برای بررسی این پیشنهادها شد و این همان خواسته همیشگی ایران بوده که موضوع هسته ای ایران فنی است نه سیاسی.
در مورد روسیه و سوریه نیز باید گفت که در واقع روسيه در برابر كشورهايي كه به دنبال سرنگوني نظام سياسي سوريه وعزل بشار اسد هستند، جبهه‌اي متفاوتی دارد و تلاش مي‌كند از طريق مسالمت‌آميز مشكلات سوريه حل شود. اعتقاد كرملين بر اين است كه عامل بسياري از مشكلات سوريه مداخلات و فشارهاي خارجي است و در حل و فصل مشكلات سوريه نگاه واقع‌بينانه‌تري دارد، و از سوي ديگر براي ايران جايگاه ويژه‌اي در حل بحران سوريه قايل است. با توجه به اين كه كشورهاي اروپايي و آمريكا تلاش مي‌كنند تا ضمن فشار بر روسيه و چين موضوع سرنگوني دولت بشار اسد را در دستور كار قرار دهند، از اين سو روسيه نيز تلاش مي‌كند تا از طريق همكاري با چين و همچنین ایران عنوان یک عنصر تأثيرگذار منطقه‌اي، در مقابل غرب و آمريكا قرار بگیرد و این جبهه را تقويت كند. اين مسأله براي روسيه، چين و جمهوري اسلامي ايران يك مسئله استراتژيك است، بنابراین روسيه تلاش مي‌كند تا از طريق ايجاد يك جبهه قدرتمند به يك راه حل مسالمت‌آميز دست یابد.
