جایگاه ایرانیان در ترکیه از منظر سیاسی-اقتصادی

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح–IPSC

با وجود آخرین اصطکاک بین ترکیه و ایران بر سر درگیری در ادلب سوریه در فوریه 2020، هر دو کشور در چند سال اخیر به طور قابل توجهی موفق به کاهش تنش ها از طریق گفتگوهای چندجانبه شده اند. البته چندین عامل نزدیکی بین دو کشور را تقویت کرده است: سطوح مختلف بدبینی و خصومت نسبت به نقش ایالات متحده در سوریه، تهدید فزاینده حزب کارگران کردستان و شاخه های منطقه ای آن و در نهایت موضع واحد در مورد تحریم قطر و خصومت مشترک با ریاض، ابوظبی و اسرائیل. اما کارزار فشار حداکثری ایالات متحده علیه ایران، متشکل از تحریم‌های اقتصادی و تلاش‌های سیاسی برای منزوی کردن حکومت ایران، تاثیرات خود را بر تجارت، و به طور گسترده‌تر، روابط اقتصادی بین آنکارا و تهران گذاشت.

تحریم های یکجانبه آمریکا علیه ایران در اواخر سال 2018 باعث شد حجم تجارت دوجانبه ترکیه و ایران از حدود 10.7 میلیارد دلار در سال 2017 به تنها 5.6 ​​میلیارد دلار در سال 2019 کاهش یابد که 50 درصد کاهش را نشان می دهد. طبق آمار اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران، صادرات ایران به ترکیه تا سه ماهه سوم سال 2018 از فراز و نشیب زیادی برخوردار بود، اما در فصل‌های بعد و طی سال 2019 صادرات آن به طور مستمر کاهش داشت. چنین کاهشی را می‌توان با تصمیم ترکیه برای کاهش واردات نفت خام و فرآورده‌های نفتی از ایران پس از عدم تمدید معافیت‌های تحریمی ویژه آمریکا برای ترکیه و سایر کشورها – که بخش بزرگی از واردات این کشور از تهران را تشکیل می‌داد – مرتبط دانست.

با این اوصاف، ترکیه ایران را به عنوان یک منبع استراتژیک برای تامین نفت خام و گاز طبیعی می داند که برای امنیت انرژی و تلاش های متنوع سازی آن ضروری است. جمعیت قابل توجه ایران نیز آن را به بازار مهمی برای صادرات غیرنفتی خود تبدیل کرده است. علاوه بر این، ترکیه به طور فزاینده ای از ایران به عنوان مسیر ترانزیتی به سمت بازارهای آسیای مرکزی استفاده می کند. برای ایران، ترکیه بزرگترین واردکننده گاز طبیعی و واردکننده کلیدی نفت خام این کشور است که آن را یک دروازه اقتصادی آینده به سمت بازارهای انرژی اروپا و انرژی غیرنفتی در نظر می گیرد(1).همانطور که مشخص است وضعیت سیاسی ایران و ترکیه به طور مستقیم به روابط اقتصادی –تجاری دو کشور مرتبط می باشد.

 از سوی دیگر سالانه 3 میلیون گردشگر ایرانی از ترکیه بازدید می کنند. با توجه به برداشته شدن پروتکل های بهداشتی ناشی از پاندومی کوئید19، حدود 16000 ایرانی در عرض یک ماه پس از بازگشایی مرزها در سال2021 وارد شهر وان ترکیه شدند که به طور میانگین حدود 1500 نفر روزانه به شهر وارد و از آن خارج می شوند(2). این در حالیست که نزدیک به 1.37 میلیون گردشگر ایرانی در 8 ماهه نخست سال 2019 از ترکیه بازدید کرده اند که 4.4 درصد از کل گردشگران خارجی از این کشور همسایه را تشکیل می دهد. آخرین اطلاعات منتشر شده توسط موسسه آمار ترکیه نشان می دهد که ایران پنجمین منبع بزرگ گردشگری ترکیه از ژانویه تا آگوست همین سال بوده است. همچنین گزارش منتشر شده توسط اتحادیه هتل های ترکیه نشان می دهد که حدود 2.5 میلیون گردشگر ایرانی در سال 2017 از ترکیه دیدن کرده اند و این کشور را به برترین مقصد برای گردشگران ایرانی تبدیل کرده است. در سال 2016، 1.7 میلیون گردشگر ایرانی تعطیلات خود را در ترکیه سپری کردند. در این گزارش آمده است که ایرانی‌ها به‌طور میانگین شش شب را در ترکیه سپری می‌کنند و به ازای هر نفر 1000 دلار در مقابل سرانه 630 دلار دیگر گردشگران خارجی. استانبول بزرگترین شهر ترکیه، استان شرقی وان و استان جنوبی آنتالیا محبوب ترین مقاصد برای گردشگران ایرانی هستند. هزاران ایرانی در تعطیلات دو هفته‌ای سال نو(نوروز) در ایران، به ترکیه سفر می کنند و هیاهوی بزرگی در بخش گردشگری ترکیه ایجاد می شود. ایرانیان با ورود به طیف وسیعی از شهرها از وان و آدانا گرفته تا ارزروم و ریزه، هم تجار و هم هتل داران را به خصوص در این فصل غافلگیر می کنند، به طوریکه اشغال هتل ها در برخی مناطق از 80 درصد نیز عبور می نماید(3).

علیرغم شهرت ترکیه به عنوان پناهگاه و مبدا گردشگری که همواره مورد توجه ایرانیان بوده است، افزایش قابل توجهی در تعداد ایرانیان برای سرمایه گذاری در ترکیه نیز مشاهده می شود. بر اساس گزارش موسسه آمار ترکیه، ایرانیان طی هفت ماهه نخست سال 2020 با خرید 3168 خانه در ترکیه به بزرگترین سرمایه گذار املاک و مستغلات در این کشور همسایه تبدیل شدند. ایرانیان در ترکیه در حال یافتن راه هایی برای نادیده گرفتن قوانین در کشور خود برای خرید املاک و دریافت پاسپورت ترکیه هستند، به این امید که از پس اندازهای خود حتی با تشدید تحریم های آمریکا علیه ایران محافظت کنند. قوانین توجیهی ترکیه برای جذب سرمایه گذاری خارجی، علاقه ترکیه به جذب سرمایه گذاری ایرانی را افزایش داده است. ترکیه به ایرانیان امکان پرداخت ریالی هزینه ملک را می دهد. جالب اینجاست که قیمت مسکن در ترکیه کمتر از ایران است. ضمن اینکه سیستم حمل‌ونقل این کشور، جاذبه‌های توریستی آن و سهولت سفر از ترکیه به سایر کشورها بر جذابیت سرمایه‌گذاری در آنجا افزوده است(4).

همچنین ایرانیان در کمتر از چهار سال اخیر 2721 شرکت در ترکیه تأسیس کردند. تعداد شرکت‌های تأسیس‌شده توسط ایرانی‌ها در ترکیه به ۲۹۸ شرکت در سال ۲۰۱۶، ۳۵۷ شرکت در سال ۲۰۱۷ و ۱۰۱۹ شرکت در سال ۲۰۱۸ با آغاز تحریم‌های آمریکا افزایش یافت. بر اساس داده‌های ارائه شده توسط اتحادیه اتاق‌ها و بورس‌های کالای ترکیه، ایرانی‌ها در 10 ماهه اول سال 2019 در بین خارجی‌هایی که شرکت‌هایی را در ترکیه ثبت کرده‌اند، رتبه اول را کسب کرده‌اند. از ژانویه تا اکتبر، 10682 شرکت سرمایه گذاری خارجی در ترکیه افتتاح شد که از این میان سرمایه گذاران ایرانی 49 شرکت سهامی عام و 772 شرکت سهامی خاص را به ثبت رساندند تا در بین خارجی هایی که با تاسیس شرکت هایی در ترکیه سرمایه گذاری مستقیم خارجی انجام داده اند، رتبه اول را کسب کنند(5). ایرانیان از ژانویه تا ژوئن 2019، 233 شرکت در عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، 53 شرکت در امور مالی و بیمه، 53 شرکت در مسکن و غذا، 48 شرکت در صنعت تولید، 40 شرکت در فعالیت‌های اداری و پشتیبانی و 26 شرکت در حوزه‌های حرفه‌ای، علمی و فنی تاسیس کردند.ایرانیان در ترکیه بیشترین فعالیت را در حوزه بازاریابی و تجارت عمده‌فروشی و خرده‌فروشی دارند(6).

به نظر می رسد فعالیت اقتصادی ایرانیان در ترکیه کماکان رشد صعودی داشته باشد تا زمانی که جذابیت سرمایه‌گذاری ریسک پذیری کمتری را به وجود آورد و سیاست های اجرای دولت ترکیه در ابعاد منطقه ای-بین المللی دستخوش تغییرات عمده از سوی رقبا نشود، و اما در بخش گردشگری و توریسم، ترکیه با اجرای مجموعه ای از سیاست های برگرفته از پروتکل های کشورهای اروپایی، با هدف جذب سرمایه مستقیم خارجی می تواند جایگاه خود را به عنوان کشور نخست گردشگری برای ایرانیان تثبیت نماید.

کلید واژگان: ترکیه, ایران, اقتصاد, مسکن, تجارت, توریسم , گردشگری, مریم وریج کاظمی

1-https://carnegieendowment.org/sada/81273

2-https://www.dailysabah.com/business/tourism/iranians-return-to-turkeys-van-in-boost-for-local-businesses

3-https://financialtribune.com/articles/travel/100429/iran-turkeys-biggest-source-of-tourism-in-august

4-https://mepei.com/iran-iranians-the-biggest-investors-in-the-real-estate-sector-in-turkey/

5-https://financialtribune.com/articles/domestic-economy/101213/iranians-top-list-of-foreign-investors-in-turkey

6-https://www.dailysabah.com/tourism/2019/07/29/iranians-not-only-tourists-but-ardent-investors-in-turkey