مریم خالقی نژاد
کارشناس مسائل بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
درگیر شدن عربستان در دو جنگ تقریبا نرم داخلی و خارجی از یک سو و تحولات بین المللی از سوی دیگر باعث ایجاد برخی شبهات در تثبیت و ماندگاریِ نقش برتر عربستان بر بازار نفتی جهان شده است . ریاض که اکنون در مرحله حساسی از ناآرامی و چالش به سر می برد در داخل محمد بن سلمان برخی سیاست های تنش آمیز را برای حفظ قدرت خود اتخاذ کرده است و از سویی در جدالی سخت با روسیه بر سر طلای سیاه یعنی نفت قرار دارد. در بُعد دیگر باید شاهد برخی تحولات منطقه ای و جهانی بود که در طول زمان تاثیرات خود را بر این امر اعمال خواهند کرد.
عربستان سعودی نقش موثر و منحصر به فردی را در مسئله نفت و بازار آن دارد. این امر از این جهت است که یکی از مهمترین صادر کننده های نفت اوپک است و نقش مهمی در بالانس بازار نفت دارد که طی سال های اخیر به نقش تقریبا منحصر به فردی تبدیل شده است. طبق اخبارها و آمارهای اعلام شده عربستان با تولید روی ده میلیون بشکه نفت رتبه اول را در جهان دارد و این امر در سیاست خارجی ریاض تاثیرات عمده ای را دارد. بی تردید هر کشور تک محصولی از محصول خود در پیشبرد سیاست خارجی خود استفاده می کند. لذا ریاض نیز از نفت به عنوان اهرمی برای پیشبرد اهداف خود و گسترش و نفوذ خود استفاده می کند و می توان پر رنگ بودن دیپلماسی انرژی را در ریاض مشاهده کرد. اگرچه نفت منبع حیاتی عربستان است اما این امر به برخی محرکهای مختلف سیاسی و اقتصادی بستگی دارد که در نوسان هستند و در ادامه به صورت موردی مهمترین آنها بیان شده است ؛
- ناآرامی های منطقه و تقاضای جهانی نفت؛ این کشور در صورتی می تواند به نقش مثبت و مقتدر خود در عرصه بازار نفتی ادامه دهد که تقاضاهای جهانی برای نفت افزایش یابد و در مقابل اختلالات و چالش ها در منطقه نیز ادامه داشته باشد . اهمیت چالش ها در منطقه برای بازار نفت عربستان بدین صورت است که این ناآرامی ها منجر به کاهش تولیدات برخی از رقبای منطقه ای می گردد و تقاضا ها به سمت عربستان سعودی گرایش پیدا می کند . از همین جهت است که برخی از سیاستمداران معتقد به آن هستند که یکی از نیات عربستان سعودی در تشویش و ناآرامی در منطقه از جهت کاهش تولیدات نفتی رقبا و سپس افزایش تولیدات و فروش نفتی خود است.
- اتفاقات و حملات اخیر؛ حمله به پایگاه های نفتی ریاض منجر به برخی ضررها در عرصه نفتی و کاهش تولیدات آن گردیده، اگرچه عربستان اعلام به تامین نفت های درخواستی مشتریان از طریق ذخایر خود کرده است و امریکا نیز مجوز استفاده از ذخایر خود را داده است. اما اگر این آسیب ها تا حدود چند ماهی دیگر برطرف نشود، بی تردید عربستان توانایی تامین نیازهای جهانی را ندارد و کشورهای دیگر به افزایش تولیدات خود می پردازند که این امر به ضرر عربستان است.اهمیت این امر تا جایی است که برخی از سرنوشت نفت عربستان و تقسیم بندی آن به دو دوره ریاض قبل از حمله به آرامکو و ریاض بعد از آن سخن می گویند.
- اختلاف با روسیه و تصمیم جدید اوپک: یکی از موارد اخیر تاثیرگذار بر جایگاه عربستان تقابل روسیه و عربستان است با این حال در روزهای اخیر شاهد توافق اوپک برای کاهش تولید نفت در مقابل کاهش تقاضا هستیم که ممکن است باعث کاهش قیمت نفت گردد و عربستان سعی دارد که مانع از رکود قیمت نفت شود چرا که کاهش قیمت باعث تاثیرات مخربی از جمله رکود سهام آرامکو و متضرر شدن بخش های دیگر اقتصاد عربستان میشود
- تقاضای برخی کشورها برای نفت های رُستی: در اینده برخی کشورهایی مانند روسیه نیاز به نفت خامِ کشورهایی همچون عراق برای تنوع سازی در واردات نفتی خود دارند و همچنین تلاش عربستان در دستکاری قیمت های نفت و یا جلوگیری از تولید برخی نفت های رُستی مانند نفت عراق در دراز مدت احتمالا اثربخش نخواهد بود و همچنین با سیاست طولانی مدت آمریکا برای استقلال انرژی مغایر خواهد بود ( بیک علی زاده، 1393: 28-30). اگرچه این تاثیرگذاری و تلاش عربستان برای کاهش قیمت از منظر بسیاری از غربیان مانند امریکا با روی خوش مواجه خواهد شد، اما در آینده با تغییر رویه سیاسی ابر قدرتی همچون امریکا برای اهداف نام برده و سیاست استقلال انرژی باید شاهد واکنش هایی مغایر با الان باشیم . از دیگر تبعات این سیاست در حال حاضر، کاهش منابع مالی برخی کشورهایی همچون ایران و روسیه است. با این حال احتمال دارد در آینده عربستان با تحت فشار قرار دادن قیمت های نفتی بر سیاست امریکا یعنی استقلال انرژی نیز آسیب بزند و آن گونه که از اکنون قابل پیش بینی است کاهش برخی وابستگی های غرب به نفت عربستان را در اینده مشاهده خواهیم کرد. قابل ذکر است که اینگونه ادعاها در صورتی مطرح شده است که اتفاقات اخیر رقم خورده است و هنوز چشم انداز متفاوتی و یا سیاست متخذ شده ای از سوی کشورها با این امور بیان نشده و رخ نداده است.
- میزان تقاضای اوپک برای نفت: اگر این سازمان و کشورهای عضو درخواستشان کاهش یابد بی تردید از نقش و جایگاه عربستان کاسته خواهد شد و اگر درخواست آنها افزایش یابد، این کشور نیز به قوت خود و و یا بیش از قبل بر جایگاه خود خواهد ماند.
- افزایش تولید نفت عامل دیگری است که بر نقش عربستان بر بازار نفت تاثیر دارد ؛ بدین جهت که برخی کشورهایی مانند ایران، عراق و لیبی و … بخواهند تولید نفت خود را افزایش دهند . لذا درخواست برای نفت اوپک کمتر خواهد شد و به تبع عربستان که سردمدار تامین نفت اوپک است نیز متضرر می گردد. اگرچه باید این امر را در نظر داشت که قیمت پایین نفت چشم انداز کشورهایی که در پی افزایش تولید نفت خود هستند را ممکن است تغییر دهد و خواهد داد.
- تاثیرات ژئوپلیتیکی در کنار عامل اول یعنی در گیری های منطقه، منجر به سخت شدن برخی واردات و صادرات کشورهای درگیر مانند عراق می گردد. این امر بر عرضه و تقاضای نفت تاثیر خواهد گذاشت و باعث قرار گرفتن سهم بزرگتری در بازار جهانی برای عربستان خواهد شد. اما باید توجه داشت که برخی از سرمایه گذارانی که به نفت هایی مثل نفت خام عراق در بلند مدت نیاز دارند اجازه کاهش شدید تولیدات نفتی کشورهایی همچون عراق را نخواهند داد و به تقویت آن می پردازند.
- از نظر داخلی نیز میزان تولید و مصرف نفتی خود عربستان از یک سو و درگیری های داخلی نام برده آل سعود از سوی دیگر بر این امر تاثیر خواهد گذاشت.
در کل در آینده ای نه چندان نزدیک با فروکش کردن درگیری های منطقه ای و افزایش ظرفیت بیشتر نفت در منطقه و ایجاد برخی ظرفیت ها برای کشورهایی مانند امریکا ( در تولیدات نفتی ) و یا تغییر درخواست جهانی نفت، باعث تنزل جایگاه عربستان خواهد شد. همانطور که تصمیم اخیر اوپک،در آینده تاثیراتش را خواهد گذاشت. لذا در یک جمع بندی اگر اتفاقات و رویدادهای اخیر ادامه داشته باشد و اصول سیاست خارجی کشورها بر همین منوالی که مطرح شده باشد و پیش برود، بی تردید نشان از کاهش جایگاه و اهمیت نفت عربستان در جهان و بازار جهانی دارد. اما به عنوان سخن آخر آنکه هرگز نباید فراموش کرد که کشورهای پر قدرت غرب و منطقه که همسو با عربستان هستند ممکن است برای نگه داشتن قدرت خود در منطقه سیاست خود را تغییر داده و این امر باعث برگشت عربستان به جایگاه قبلی خود و حتی بالاتر از قبل خواهد شد.
منابع:
بیک علی زاده، بهروز(1393). آینده تولید نفت در عربستان سعودی و تاثیرات ژئوپلیتیک آن، ماهنامه علمی ترویجی اکتشاف و تولید نفت و گاز، شماره 119، دی ماه.
واژگان كليدي: جایگاه، آینده ،نفت، عربستان ، مریم خالقی نژاد
