فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
بر اساس بیانیه منتشر شده از سوی ایران، عربستان سعودی و چین، تهران و ریاض توافق کردند که روابط دیپلماتیک خود را ظرف دو ماه از سر بگیرند و سفارت‌های خود را بازگشایی کنند. این بیانیه بدون اطلاع قبلی از میانجی گری چین ، موجی از تبلیغات را به همراه داشت.در نتیجه تحلیل گران را با سوالات کلیدی پیرامون این معامله روبرو ساخت.از جمله این که چرا ایران و عربستان اکنون روابط خود را از سر گرفتند؟چرا چین به عربستان سعودی و ایران برای از سرگیری روابط دیپلماتیک کمک کرد؟ آیا این یک کودتای دیپلماتیک برای تعامل سیاسی عمیق تر چین در منطقه است؟ آیا این اولین میانجی گری موفق چین می تواند الگویی برای دیپلماسی قاطع تر چین نه تنها در خاورمیانه بلکه در صحنه جهانی شود؟
پاسخ محتاطانه این است که بگوییم بیان یک ارزیابی قطعی زودرس است. با این حال، سعی کردیم با تحلیل خبرهایی که در دسترس است به این سوالات پاسخ دهیم.
– منافع ناشی از عادی سازی روابط ایران و عربستان
آن چه به نظر می رسد این توافق در مرحله اول نشان گر به خطر افتادن منافع دو کشور ایران و عربستان است.ایران و عربستان سعودی، به ترتیب دو قدرت پیشرو مسلمان شیعه و سنی در خاورمیانه، مدت‌ها در تضاد، از طرف‌های مقابل در جنگ‌های نیابتی از یمن تا سوریه و جاهای دیگر حمایت کرده‌اند.تحلیل گران می گویند که هر دو طرف از کاهش تنش سود می برند، زیرا ایران به دنبال کاهش تلاش های آمریکا برای منزوی کردن خود در منطقه است و عربستان سعودی تلاش می کند بر توسعه اقتصادی تمرکز کند.
تحلیل گران معتقدند عربستان در دو مسئله مهم یکی احیای توافق هسته‌ای 2015 ، و دیگری امضای توافقنامه صلح با حوثی ها از ایران پاسخ مثبت گرفته است.استقبال کشورهای همکار خلیج فارس، امارات متحده عربی، عمان، قطر، بحرین ، کویت ، عراق، مصر و ترکیه از احیای روابط عربستان سعودی و ایران در همین راستا می باشد.(1)
لذا این توافق پیامدهای بالقوه گسترده ای برای توافق هسته ای ایران و جنگ داخلی در یمن دارد، جایی که دو طرف درگیر یک جنگ نیابتی هستند و عزم جدید عربستان سعودی برای انجام سیاست خارجی مستقل از غرب را نشان می دهد.(2) برای ایران نیز، این توافق در لحظه ای از تعمیق انزوای بین المللی در مواجهه با بن‌بست در مذاکرات هسته‌ای با آمریکا، و از سوی اتحادیه اروپا به دلیل صادرات تسلیحات به روسیه ، یک پیروزی دیپلماتیک بزرگ به حساب می آید. (3)
بن سلمان اخیراً رویکرد عمل‌گرایانه‌تری نشان داده است، شکاف با قطر را اصلاح کرده، تنش‌ها با ترکیه را کاهش داده و مذاکرات صلح در یمن را دنبال می‌کند. حرکت بن سلمان به سمت آشتی منطقه ای تا حدودی ناشی از چالش هایی است که او در داخل با آن مواجه است، زیرا او سعی می کند تقریباً همه جنبه های زندگی در عربستان سعودی را اصلاح کند.
طرح “چشم انداز 2030” بن سلمان خواستار تنوع بخشیدن به اقتصاد وابسته به نفت از طریق جذب گردشگری و سرمایه گذاری خارجی، جذب میلیون ها مهاجر به کشورش و تبدیل آن به یک مرکز جهانی برای تجارت و فرهنگ است. آرام کردن تنش‌های منطقه‌ای در این چشم‌انداز نقش اساسی دارد، اما تمایل او به تبدیل عربستان سعودی به یک قدرت جهانی و کاهش وابستگی آن به آمریکا نیز برانگیخته می‌شود.
این به معنای جایگزینی آمریکا حداقل به این زودی نیست، که هنوز اکثریت قریب به اتفاق تسلیحات و سیستم های دفاعی عربستان سعودی را تامین می کند . اما بن سلمان به دنبال راه هایی برای ایجاد روابط عمیق تر با دیگر قدرت های جهانی مانند چین، هند و روسیه می باشد.(4)
از طرفی علیرغم همه گزارش‌ها در مورد افزایش روابط امنیتی و تجاری و عادی‌سازی احتمالی بین عربستان سعودی و اسرائیل، تمرکز اساسی و استراتژیک ریاض، تنوع بخشیدن به اقتصاد این کشور از هیدروکربن‌ها است. برای دستیابی به این هدف، ریاض امنیت خود را برای اطمینان از این که حفاری، حمل و نقل و فروش نفت مختل نمی شود و این که کشور به عنوان مکانی امن برای سرمایه گذاری مستقیم خارجی بلندمدت در نظر گرفته می شود، مهم می بیند. هر دوی این ها می‌توانند به راحتی توسط حملات نیابتی ایران یا ایران تضعیف شوند – که احتمال آن با این توافق کاهش می‌یابد.(5)
اما این که چرا در این زمان و به صورت یک نوع غافلگیری سیاسی این توافق صورت گرفت.بنظر می رسدغنی‌سازی ذرات اورانیوم ایران تا 83.7 درصد – صرفاً خلوص درجه تسلیحات 90 درصد – باعث نگرانی شدید سیاست‌گذاران اسرائیلی و آمریکایی شده است. ایران با انجام این معامله فرصت کند کردن روابط رو به رشد بین عربستان سعودی و اسرائیل را به دست خواهد آورد.
-علل میانجی گری چین بین عربستان سعودی و ایران
اعلامیه ایران و عربستان سعودی مبنی بر برقراری مجدد روابط دیپلماتیک، نشان دهنده یک چالش ژئوپلیتیکی برای آمریکا و یک پیروزی برای چین است . تعامل دیپلماتیک جدید می تواند ژئوپلیتیک را در خاورمیانه و فراتر از آن با گرد هم آوردن عربستان سعودی، شریک نزدیک آمریکا با ایران، دشمن دیرینه ای که واشنگتن و متحدانش آن را یک تهدید امنیتی و منبع بی ثباتی جهانی می دانند، به چالش بکشد.(6)
لذا برای عربستان سعودی و ایران، تعهد ظاهری چین به اصل «عدم مداخله» و سیاست منطقه‌ای «عدم تعهد» اعتبار زیادی به موقعیت آن به‌عنوان یک واسطه داشت. واضح است که به نظر می رسد هر دو کشور در نارضایتی های خود از دولت بایدن، هرچند در سطوح مختلف، متحد هستند. با این وجود، علیرغم میزبانی عراق در بیشتر مواقع، تمایل چین برای رهبری این مذاکرات، با تمایل ریاض و تهران برای به دست آوردن یک پیروزی دیپلماتیک روبرو شده است – که نشانه آشکاری از نفوذ فزاینده چین بر دو قدرت بزرگ خلیج فارس است.(7)
– تبدیل چین به قطب اصلی سیاست قدرت خاورمیانه
تحلیل گران سیاسی معتقدند تجدید روابط ایران و عربستان در نتیجه میانجی گری چین، باخت، باخت برای منافع آمریکا است. این توافق نامه نشان می‌دهد ،علاوه بر این که عربستان سعودی به آمریکا بی‌اعتماد است، ایران می‌تواند متحدان آمریکا را برای کاهش انزوای خود از بین ببرد، و چین نیز تبدیل به قطب اصلی سیاست قدرت خاورمیانه شود.(8)
تلاش‌های چین برای میانجیگری برای توافق میان ایران و عربستان سعودی از سوی تحلیل گران به‌عنوان نشانه‌های گسترده‌تری از «نظم جهانی در حال تغییر» تلقی شده است. از سال 2021، مذاکراتی بین هر دو گروه از مقامات عراق و عمان انجام شد،لکن هیچ توافقی حاصل نشده بود.این معامله با میانجی گری شاهد حضور رو به رشد چین و افزایش علاقه این کشور به ایفای نقش در منطقه است.چین علاقه آشکار به بهبود روابط و ثبات در منطقه دارد، زیرا خلیج‌فارس منبع حیاتی انرژی برای پکن است،که از ایران و عربستان انرژی وارد می کند.
از آن جایی که آمریکا به طور فزاینده ای در مناقشات منطقه ای هم طرف و هم جنگ می شود ، ایفای نقش صلح آمیز را برای کشورش بسیار دشوار می کند. چین بین عربستان و ایران طرفی نگرفت، بسیار سخت کار کرده است تا وارد درگیری آن ها نشود و در نتیجه توانست نقشی صلح آمیز داشته باشد.این نشانه‌ای گسترده‌تر از تغییر نظم جهانی است و این که چگونه دوره آمریکا به عنوان ابرقدرت جهانی بدون چالش – به ویژه پس از جنگ سرد – در حال پایان است.
برای کشورهایی مانند عربستان سعودی در دهه‌های گذشته، آمریکا تنها شریک قابل دوام بود. اکنون این کشورها گزینه های دیگری دارند. چین و روسیه می توانند می توانند در مسائل اقتصادی، سیاسی، نظامی از آنها حمایت زیادی کنند .(9)
لذا در حالی که آمریکا هنوز قدرت نظامی برتر در خلیج فارس است، چین یک حضور دیپلماتیک قدرتمند و رو به رشد است. این به درک قدرت و نفوذ چین در سراسر جهان می افزاید و به روایت کاهش حضور جهانی آمریکا کمک می کند.(10) مبانی دیپلماسی چین شراکت استراتژیک مبتنی بر منافع است و به جای ایجاد توازن در برابر یک طرف ثالث، بر توسعه روابط دوجانبه متمرکز است. این توافق با دو اخطار برای آمریکا همراه بود. بدیهی ترین مورد اول این است که چین بود که طرفین را همزمان با آغاز سومین دوره ریاست جمهوری شی جین پینگ گرد هم آورد. دوم، این اعلامیه در حالی منتشر می شود که آمریکا و اسرائیل از نزدیک در مورد پاسخ های احتمالی به برنامه هسته ای در حال انجام ایران با مانورهای نظامی مشترک و مشاور امنیت ملی اسرائیل ، هماهنگ شده اند.
چین گرچه همیشه بیان کرده ، که دنبال هیچ گونه نفوذ سیاسی نیست. در واقع، چین به مدت دو دهه به طور پیوسته در حال افزایش نفوذ سیاسی منطقه‌ای خود بوده است. امروز هم، چین قول خواهد داد که فقط خواهان نفوذ دیپلماتیک است نه حضور نظامی منطقه ای. تحلیل گران معتقدند جهان هرگز نباید وعده های دیروز چین را باور می کرد و قطعا نباید وعده های امروز او را باور کند.بنابراین می توان تحلیل کرد،چین چوب دارد اما از هویج های اقتصادی و توسعه محور استفاده می کند، در حالی که آمریکا فقط چوب می آورد.
برای چین، این توافق، مشروعیت آن را به عنوان یک میانجی دیپلماتیک سنگین وزن که قادر به حل متخاصم ترین رقابت ژئواستراتژیک در منطقه است، تقویت می کند. می تواند اولین شرایط را برای تغییر موازنه استراتژیک در چارچوب رقابت با آمریکا در خلیج فارس ایجاد کند. جاه طلبی های چین برای قرار دادن خود به عنوان یک صلح ساز معتبر دامنه وسیع تری دارد که درگیری ها در سوریه، لیبی و یمن، به ویژه پس از این توافق را پوشش می دهد. این می تواند در واشنگتن مشکل ساز باشد. تردید آمریکا برای صرف سرمایه سیاسی بیشتر برای میانجی گری در مناقشات به طور فزاینده ای در خاورمیانه به عنوان شاهدی بر افول قدرت آمریکا و تمرکز آن بر رقابت با چین در اقیانوس هند و اقیانوس آرام دیده می شود. (11)
میانجی گری چین نشان می‌دهد که وقتی یک قدرت بزرگ خود را در دام رقابت‌های منطقه نینداخته است، دیپلماسی چقدر می‌تواند موثر تر باشد. چین از روابط نسبتاً خوبی با هر دو دولت برخوردار است و این کشور را در موقعیتی قرار می دهد که بتواند معامله ای را انجام دهد که احتمالاً آمریکا هرگز نمی توانست به آن دست یابد.چین می تواند در نجات مذاکرات هسته‌ای نیز مفید باشد. (12)
طرح”ابتکار امنیت جهانی” نشان دهنده تمایل چین برای ایفای نقش دیپلماتیک بزرگتر در صحنه جهانی است. پکن اخیرا طرح صلحی را برای اوکراین ارائه کرده است. هم ابتکار امنیتی و هم پیشنهاد اوکراین در غرب به دلیل نداشتن ایده های مشخص و در نهایت برای ارتقای منافع چین مورد بررسی قرار گرفته اند.(13)
-چشم انداز
اگر این توافق بتواند تنش‌ها را در منطقه کاهش دهد، در نهایت می‌تواند برای دولت بایدن که دست‌هایش را با جنگ در اوکراین و تشدید رقابت ابرقدرت‌ها با چین پر کرده، خوب باشد.اما مسئله اسرائیل و حمایت های همه جانبه آمریکا ،اعتماد متحدان دیگر او را دچار تزلزل و آن ها را راغب به چین کند .
این توافقنامه همچنین می تواند قدرت عربستان را در مقابل آمریکا بیشتر کند. و ممکن است سعودی‌ها در ازای عادی‌سازی روابط خود با اسرائیل ،درخواست‌های سنگینی از جمله تضمین‌های امنیتی و فناوری هسته‌ای غیرنظامی ارائه دهند که هنوز نمی توان پیش بینی کرد آیا آمریکا موافقت می کند؟
Reference
2-https://www.theguardian.com/world/2023/mar/10/iran-saudi-arabia-agree-restore-ties-china-talks
3-https://www.washingtonpost.com/world/2023/03/10/saudi-iran-diplomatic-ties-restored/
4-https://www.nytimes.com/2023/03/10/world/middleeast/saudi-arabia-iran-deal-explained.html
6-https://www.nytimes.com/2023/03/10/world/middleeast/saudi-arabia-iran-deal-explained.html
8-https://www.nytimes.com/2023/03/10/world/middleeast/saudi-arabia-iran-deal-explained.html
al-order-china-restores-ties-with-iran-and-saudi
9-https://www.csis.org/analysis/why-did-china-help-saudi-arabia-and-iran-resume-diplomatic-ties
10-https://www.csis.org/analysis/why-did-china-help-saudi-arabia-and-iran-resume-diplomatic-ties
12-https://responsiblestatecraft.org/2023/03/10/how-the-us-can-build-on-more-normal-iran-saudi-ties/
13-https://www.nytimes.com/2023/03/10/world/middleeast/saudi-arabia-iran-deal-explained.html
