ترکیه در دو راهی استفاده از قدرت نرم یا سخت در کنشگری های جهانی- بخش دوم

دکتر علی قلی جوکار

کارشناس حوزه های فرهنگی ، اجتماعی و روابط بین الملل

مركز بين المللي مطالعات صلح-IPSC

 

بنیان های دیپلماسی عمومی ترکیه 

در ده های اخیر دولت ترکیه در راستای فراهم آوری و اجرای استراتژی قدرت نرم خود در سیاست های خارجی و به منظور بدست آوردن دل و ذهن جوامع مسلمان، از دیپلماسی عمومی به عنوان یک ابزار استراتژیک قوی استفاده کرده است. بدین مفهوم که دولت عدالت و توسعه ( APK) در ابتدا اقدام به بازسازی نهادها و موسسات موجود کرد. پس از آن برای جبران نقص های ساختاری متناسب با اهداف و منافع ملی کشور به ایجاد موسسات و سازمان های جدید اقدام کرد . بر این اساس موسسات جدیدی چون دفتر هماهنگی دیپلماسی عمومی دولتی،موسسه یونس امره ، و موسسه جوامع ترکان و اقوام خارج از کشور را به عنوان کانال های جدید در سیاست خارجی، و آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه را در قالب دیپلماسی عمومی مجددا سازماندهی کرد. ابراهیم کلین رئیس سابق دفتر هماهنگی دیپلماسی عمومی دولتی، فرهنگ ، جغرافیا ، قدرت اقتصادی و دموکراسی را به عنوان ـ پایگاه های اصلی قدرت نرم ترکیه دانسته ، و دیپلماسی عمومی را بستر اجرای قدرت نرم ترکیه توصیف کرده و بیان می کند که : ترکیه جدید در نتیجه یک فهم ژئوپلیتیکی جدید با ایجاد دیپلماسی عمومی به دنبال ارائه تصویری جدید از خود به مخاطبین بین المللی است .

دفتر هماهنگی دیپلماسی عمومی دولتی: یکی از دلایل ایجاد دفتر هماهنگی دیپلماسی دولتی، هماهنگی بین نهادهای دولتی مانند وزارت امور خارجه ، وزارت فرهنگ و دیگر موسسات فعال در حوزه قدرت نرم است. به علاوه این دفتر برنامه دیپلماسی عمومی در حوزه دانشگاهی و آموزشی مانند پذیرش دانشجویان خارجی به خصوص از آفریقا و خاورمیانه را انجام می دهد .

 

موسسه فرهنگی یونس امره : دولت ترکیه با الگوگیری از نهادهای دیپلماسی عمومی غرب، در سال 2007، موسسه فرهنگی قدرتمند «یونس امره » معادل با مرکز فرهنگی آمریکا، شورای بریتانیا ،موسسه فرهنگ فرانسه و موسسه گوته آلمان، را برای تبلیغ فرهنگ، هنر و ارزش های ترکیه افتتاح کرد. اساسنامه این موسسه بیان می دارد که؛ هدف این نهاد ارتقای زبان ،تاریخ ،فرهنگ و هنر ترکیه، افزایش تبادلات فرهنگی با دیگر کشورها،ارائه اطلاعات و مدارک مرتبط با ترکیه برای استفاده مخاطبان خارج از کشور، و ارائه خدمات آموزش زبان ترکی، است.اولین مرکز این موسسه در 17 نوامبر 2009 در بوسنی هرزگوین با نام «مرکز فرهنگی یونس امره» افتتاح شد و هم اکنون مراکز فرهنگی یونس امره با هویت غیر دولتی در بیش از 50 کشور در اروپای شرقی، آفریقا و خاورمیانه ، شعبه دارد . 

 

موسسه جوامع ترکان و اقوام خارج از کشور ( YTB): دیپلماسی دیاسپورا : امروزه دیاسپورا نقشی حیاتی در دیپلماسی عمومی کشورها بازی می کند به این مفهوم که این امر در روابط بین المللی به خصوص در لابیگری ها، اهمیت بسزایی دارد و می تواند به عنوان اهرم دیپلماتیک عمل کند. دولت اعتدال و توسعه ( AKP) در ترکیه با بکارگیری ترک های خارج از این کشور با ایجاد «موسسه جوامع ترکان و اقوام خارج از کشور» ، آن را در سیاست خارجی ترکیه وارد کرده است و برای توجیه این کار به ماده 62 قانون اساسی این کشور استناد می کند که متن این ماده از قانون اساسی ترکیه عبارت است از این که؛ « دولت بایستی اقدامات لازم برای شهروندان ترکیه که در کشورهای خارجی کار می کنند را فراهم کند و برای بازگشت به میهن به آنها کمک کند». اما واقعیت آن است که این موسسه به منظور ایجاد یک بازوی لابیگری با استفاده از ترک تبارها در اروپا ( به خصوص در آلمان) و آمریکا، ایجاد شده و هدف آن شش میلیون نفر جمعیت شهروند خارج از کشور ترکیه است.موسسه مذکور ماموریت خود را در پنج حوزه؛ کار شهروندان خارج از کشور، همسایگان، سازمان های غیردولتی، و دانشجویان خارجی، سازماندهی کرده است. ماموریت های نرم افزاری و دیپلماسی عمومی این موسسه تا سال 2016 به 228، و تا سال 2017 به 250 پروژه رسیده است  .

 این موسسه از بورس تحصیلی ترکیه که به عنوان یکی از بزرگترین فعالیت های دیپلماسی عمومی ترکیه محسوب می شود و معادل بورس تحصیلی فولبرایت در ایالات متحده آمریکا می باشد را از سال 2012 به دانشجویان خارجی پرداخت می کند.این بورس های تحصیلی با توجه به گرایش سیاست خارجی ترکیه به ترتیب به کشورهای ترک زبان(آسیای مرکزی)، بالکان، خاورمیانه، آفریقا و کشورهای جنوب آسیا و همسایه های ترکیه پرداخت می شود. تقاضای بورس تحصیلی در سال های 2003 تا 2016 به سرعت رو به افزایش بوده است به نحوی که در ابتدا تعداد متقاضیان 90 هزارنفر بود در حالی که بین سال های 2015 و 2016 به 155 هزارنفر درخواست از 182 کشور، افزایش یافته است که از این تعداد تا سال 2016 به بیش از 50 هزار دانشجو بورس تحصیلی اعطا شده است . 

آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه ( TIKA): کمک های خارجی و دیپلماسی بشردوستانه : آژانس همکاری وهماهنگی ترکیه در سطح نهادی برای اولین بار پس از سقوط شوروی در سال 1991 برای تقویت  گسترش نفوذ ترکیه در بالکان، قفقاز و آسیای مرکزی تاسیس شد. این سازمان با وام و کمک های مالی در زمینه های اقتصادی، تجارت، فعالیت های اجتماعی، فرهنگ و آموزش، توسعه نفوذ در کشورهای منطقه را هدف قرار داد.حزب حاکم برترکیه ( عدالت و توسعه) در ادامه سیاست های نفوذ و توسعه قدرت نرم خود مجددا TIKA را در سال 2011 سازماندهی کرد. بر این اساس،جهت سازمان و ساختار آژانس که قبلا بر آسیای مرکزی و قفقاز، بالکان و اروپای شرقی متمرکز بود به سمت خاورمیانه و آفریقا تغییر رویکرد داده شد. تنها درسال 2014 هزینه پروژه TIKA برای خاورمیانه به میزان 6/3 میلیارد دلار رسیده بود. پس از سازماندهی مجدد TIKA، زمینه فعالیت های آن به بخش های مختلفی از جمله خدمات زیربنای اجتماعی، آموزش و پرورش، بهداشت، کشاورزی، جمعیت، آب ، خدمت زیربنایی اداری وغیرنظامی و خدمات زیرساخت اقتصادی افزایش پیدا کرد. فعالیت های انجام شده توسط این آژانس در حوزه های مختلف بین سال های 1992 تا 2002 به 2هزار پروژه افزایش یافت در حالی که این تعداد بین سال های 2002 تا 2014 به بیش از 11 هزار پروژه رسیده است که به معنای 96 درصد افزایش است . به این ترتیب TIKA به عنوان به میزان قابل توجهی به اعتبار بین المللی ترکیه کمک کرده، به آن کشور تصویری از یک بازیگر جهانیِ یاری رساننده به دیگران اعتبار بخشیده است ( .

 

نقش توسعه اقتصادی در گسترش قدرت نرم ترکیه در میان کنشگران منطقه ای و جهانی 

 رشد اقتصادی ترکیه نه تنها در گسترش پیام و تصویر مثبتی از این کشور نقش زیادی داشته، بلکه در امنیت و نفوذ منطقه ای و اعتبار بین المللی آن کشور نیز موثر بوده است. به اعتقاد داود اوغلو، وابستگی اقتصادی مهمترین ابزار رساندن ترکیه به عمق استراتژیک جدیدش در خاورمیانه بوده است و در این زمینه بر نقش برجسته بخش خصوصی ترکیه در هدایت دیدگاه استراتژیک سیاست خارجی این کشور تاکید دارد.بر این مبنا،ترکیه اقدام به اختیار یک زبان جدید دیپلماسی و مثبت از تجارت و همکاری اقتصادی به جای چالش و درگیری با همسایگان، کرد.با انتخاب این رویکرد در سیاست خاورمیانه ای و بین الملل، اقتصاد ترکیه سال 2010 رُشد 2/9 درصدی و در سال 2011 رشد 5/8 درصدی را تجربه کرده بود ، تولید ناخالص داخلی اش در سال 2002 از مبلغی معادل 231میلیارد دلار به مبلغی معادل 772 میلیارد دلار در سال 2011 رسید که با رشدی 3 برابری همراه بوده است. در همین دوره، تورم سالانه کشور از 4/54 درصد به 4/9درصد کاهش پیدا کرد.جذابیت ایدئولوژی اسلام سکولار ( اسلام میانه رو) نیز به اجرای این سیاست کمک کرد. مجموع سرمایه مستقیم خارجی وارد شده به ترکیه تا سال 2002 حدود 15میلیارد دلار بوده است . ادعایی که بین سال های 2003 تا 2013 این مبلغ، بالغ بر 130 میلیارد دلار افزایش یافته است. طی همین دوره 35 هزار شرکت خارجی در ترکیه اقدام به فعالیت کرده و به تولید کالاهای مصرفی و ارائه خدمات به جامعه ترکیه پرداخته اند.

 

 

 

نقش رسانه ها در گسترش قدرت نرم ترکیه 

رسانه ها در جهان امروز به عنوان یک ابزار اساسی برای توسعه قدرت نرم در میان جوامع به شمار می روند به نحوی که دولت ها با استفاده ازآن ها به عنوان یک اهرم دیپلماتیک و حتی به عنوان یک سلاح برای هدایت، مدیریت افکار عمومی و بین المللی، در جنگ های ایدئولوژیک ار آن بهره می برند. سی اِن اِن در ایالات متحده آمریکا، بی بی سی در بریتانیا، راشاتودی در روسیه، شینهوا در چین، دویچه وله در آلمان و الجزیره در جهان عرب، نمونه های گویایی از یک جنگ رسانه ای( و نرم افزاری) در سطح منطقه ای یا جهانی هستند که برای انتقال پیام های حاوی ارزش های فرهنگی ، اجتماعی، اقتصادی، و اثربخشی سیاست های دولت های متبوع مورد استفاده قرار می گیرند.کارایی این ابزار برای ترکیه با رویکرد نرم افزاری به قدرت، برای نشان دادن جذابیت و ایجاد یک ادراک مثبت از ترکیه در جهان، اهمیت مضاعفی برخوردار بوده است.ترکیه در سال های اخیر تلاش کرده است که با استفاده از رسانه تصویری خود را به عنوان گهواره تمدن های مختلف، چند فرهنگی عثمانی، و هویت دموکراتیک مسلمان، به جامعه جهانی معرفی نموده کسب اعتبار نماید و دولت خود را به عنوان یک الگوی مناسب برای غرب و جهان اسلام، به نمایش بگذارد. بر این مبنا دولت ترکیه اقدام به بازسازی و توسعه سازمان رادیو وتلویزیون ملی ترکیه(TRT) وخبرگزاری آناتولی( AA) نموده تا بتواند از آنها به عنوان ابزارهای ارتباطی ضروری در توسعه دیپلماسی عمومی و قدرت نرم ترکیه در محیط جنگ رسانه ای بین المللی استفاده نموده، و برای نمایش پیشرفت های ترکیه و بالا بردن محبوبیت و جذابیت ترکیه در مناطق مختلف جهان به ویژه منطقه خاورمیانه،از آن ها بهره لازم را در جهت منافع ملی کشور خود ببرند. لذا نخستین کانال TRT به زبان عربی در سال 2010 راه اندازی شد که هدف اصلی و بی واسطه ی آن، معرفی ترکیه در جهان عرب بوده است. هم اکنون خانه های اعراب و خاورمیانه پُر از نوستالژی سریال های ترکی بوده و بسیاری از مردم در جهان عرب این گونه سریال ها و شخصیت های آن را مورد تحسین قرار می دهند و …  

 

آیا گفتمان قدرت نرم ترکیه رو به افول است . چرا ؟ 

 بر اساس رفتارهای متناقض دولت عدالت و توسعه حاکم بر ترکیه طی چند سال اخیر،ملاحظه می شود به دلایل و انگیزه های مختلفی،ترکیه از استراتژی کاهش تنش با همسایگان در حد صفر و کاهش چالش با کنشگران جهانی، عدول کرده و به تناسب شرایط زمان و مکانی رفتارهایی سخت را در مقابل کنشگران مجاور،منطقه ای و جهانی در پیش گرفته است. نتیجه چنین کنش های تضاد و تناقض با استراتژی هاوسیاست های اعلامی و رسمی و مورد انتظار کنشگران منطقه ای و جهانی،کاهش قدرت و گفتمان نرم دولت ترکیه در گفتمان با کنشگران مجاور ،منطقه ای و جهانی بوده است؛ چرا که به عنوان مثال جریان تحولات بهار عربی دولت ترکیه را ناچار کرده برای استفاده از فرصت های پیش آمده از قدرت سخت و نظامی بهره ببرد. دخالت در سوریه، جنگ در شمال عراق، تنش با کنشگران عربی حوزه خلیج فارس و سقوط جنگنده روسیه در جنگ دولت مستقر سوریه با شورشیان داعشی ناشی از بهار عربی نمونه هایی از کنشگری های ترکیه در منطقه خاورمیانه بوده است که با قدرت سخت ترکیه صورت گرفته است که اعتبار منطقه ای و سیاست خارجی ترکیه دچار چالش کرده و بر گفتمان نرم و کاهش تنش در نظام کنش منطقه ای و جهانی تاثیر منفی گذاشته است. به طور کلی می توان مهمترین عوامل کاهش گفتمان نرم ترکیه در کنشگری های منطقه ای و جهانی را در محورهای زیر جستجو کرد . 

1 – موضعگیری منفی در تحولات عربی در خاورمیانه یا بهار عربی ، 

2 – استفاده از قدرت سخت افزاری در جریانات و تحولات  بهارعربی در خاورمیانه ، 

3 – وقوع بحران های امنیتی و بی ثبات ساز سیاسی(در نتیجه دخالت در بحران های منطقه ای چون سوریه، شمال عراق، جنگ آذربایجان و ارمنستان، دخالت نظامی در جنگ لیبی ، و …. ) ، و …. 

4 – سرکوب اعتراضات مردمی در داخل کشور مثل اعتراضات پارک گزی ( در قلب استانبول) ، 

5 – کودتای نافرجام نظامیان ارتش ترکیه(طرفداران گولَن) و سرکوب و برخورد خشونت شدید با طرفداران گولَن ، 

6 – وقوع حوادث تروریستی در داخل ترکیه( ناشی از جریان های تکفیری مرتبط با جریان سوریه ،مخالفان و جدایی طلبان کُرد در جنوب و شرق ترکیه، و …. )مثل حمله تروریستی به باشگاه بشیکتاش ، ترور سفیر روسیه در آنکارا ،حمله تروریستی به یک مراسم عروسی در شهر غازی عتاب ،حمله به باشگاه شبانه رینا لحظاتی پس از آغاز سال 2017 در استانبول، و بمب گذاری های متعدد در شهرهای بزرگ ترکیه.

7 – کاهش رشد اقتصادی ترکیه ناشی از دو عامل خارج و عوامل داخلی ؛  

در سال های اخیر، اقتصاد ترکیه تحت تاثیر دو گونه عوامل،شامل عوامل داخلی و خارجی با کاهش رشد همراه بوده است. عوامل خارجی چون شوک های ناشی از وقوع بحران های مالی جهانی 2009-2008 که به طور مستقیم بر اقتصاد ترکیه اثر گذاشته و موجب شدند که ترکیه نتواند به رشد اقتصادی خود ادامه دهد. از طرفی دیگر عوامل داخلی چون بروز جنگ های داخلی کشورهای مجاور و همسایه و خاورمیانه چون عراق،سوریه و لیبی با توجه به سرمایه گذاری های قبلی ترکیه در این گونه کشورها، باعث شدند که سود مورد انتظار ترکیه در این کشور عاید نگردد.عواملی چون بحران تابستان 2013 که موجب عدم امنیت و ثبات سیاسی ترکیه و افق آن گردید مخاطرات سیاسی سرمایه گذاری در ترکیه را تهدید می کرد و باعث خروج سرمایه های زیادی از کشور و عدم توانایی دولت در بازپرداخت وام های خارجی شده و سرمایه های زیادی از کشور به سمت کشورهای همسایه به خصوص اروپای شرقی سرازیر گردد . نابسامانی های داخلی ناشی از جنبش طرفداران گولَن و تیره شدن روابط ترکیه با آمریکا در اثر عدم تحویل گولن از طرف آمریکا به ترکیه و تحریم این کشور توسط آمریکا و….، باعث گردیدند که اقتصاد ترکیه بر اساس داده های جهانی شاخص رقابت ها، از رتبه 45 درسال 2014 به رتبه 55 درسال 2016تنزل پیداکند.

واژگان كليدي: دیپلماسی عمومی ,رسانه, قدرت نرم ,, سخت , کنشگری های جهانی ,دکتر علی قلی جوکار

 

«فهرست منابع »

1-چالش های روابط ایران و ترکیه،خبرگزاری آنا( 21/03/1401)، https://www.ana.press/news/642456

2- خیری،علی وکریمی، علی (1400  )، توسعه سیاسی در ترکیه، چشم‌اندازی آینده‌پژوهانه ،دوفصلنامه جامعه شناسی جهان اسلام دانشگاه مازندران ،http://iws.shahed.ac.ir/article_1039.html

3- فلاحت پیشه،حشمت اله و ولدبیگی،صفر( 1392) ، آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه ،فصلنامه پژوهش های راهبردی سیاست ، شماره 6 ، دوره 2 ، شماره پیاپی 6 ، مهر 1392، صص 115-89  ، https://qpss.atu.ac.ir/article_2253.html   

4 – قائمی ،یاسر و دیگران(1399) ، راهبرد ایران و ترکیه در مدیریت بحران در غرب آسیا : مطالعه موردی: بحران سوریه ، دوفصلنامه سیاست و روابط بین الملل،شماره 8 دوره 4، صص 49-29 ،  Journal of Politics and International Relations

 5- کالبد شکافی قدرت نرم ترکیه در خاورمیانه ، بالکان و شبه قاره هند(25/12/1399) ،خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران ،کد خبر : 84264887 .

6-  ربیعی نیا و دیگران ( 1397) ، تجزیه و تحلیل قدرت نرم ترکیه در دوران غلبه اسلام گرایان ، فصلنامه پژوهش های بین الملل،http://www.iisajournals.ir/article_90151.html

7- سیاست تقابلی ترکیه و تلاش برای حضور در مناطق نفوذ جمهوری اسلامی ایران ، پایگاه خبری آخرین خبر (08/01/1400) ، دیپلماسی ایرانی،https://akharinkhabar.ir/analysis/7503351

8- مختاری، بهروز و منتظری ، حمیدرضا ( 1391 ) ، بررسی الگوهای تضاد و همکاری در روابط ترکیه ، فصلنامه روابط خارجی ، سال 13 و14 ،شماره 52 و53 پاییز و زمستان 1391 ، صص 218-169 .