احمد مرجانی نژاد
پژوهشگر مسائل تركيه
بسترهای مورد نیاز برای رشد پان ترکیسم در خارج از ترکیه
حوادث روسیه تزاری و دامنه های آن؛ بویژه جنگ بالکان (1330 ـ 1331 / 1912 ـ 1913) و نیز جنگ های منتهی به استقلال سرزمینهای عربی، به بیداری وجدان قومی ترکان عثمانی انجامید، از همین روبرخی خاورشناسان مدعی هستند که جریان ترک گرایی در درون جنگ بالکان فوران کرد.
پس از جنگ بالکان و از دست رفتن بخشهایی از قلمرو عثمانی، اندیشة گوک آلپ دربارۀ پان ترکیسم، مورد توجه و پذیرش جناحی از سران توسعه طلب دولت اتحاد و ترقی و در رأس آنها انورپاشا، وزیر جنگ، قرار گرفت . در این میان مرحلۀ نخست تحقق اندیشۀ توران زمين ، با کشتار های سال های 1333 / 1915.م ؛ آغاز شد ؛ و با انقلاب 1917.م ؛ و فروپاشی نظام تزاری ؛ تحقق مرحلۀ دوم ؛ انضمام آذربایجان ایران و روس به قلمرو ترکان عثماني گرا ؛ مد نظر بود . اما با انحلال عثمانی، پان ترکیسم نیز بي سرپرست و حامي ماند .
بولشویک ها برای مدت زمانی کوتاه (1336ـ 1340/ 1918 ـ 1922) از پان ترکیست هایی چون : انورپاشا و دیگر اعضای متواری کمیتۀ اتحاد و ترقی را در قفقاز و آسیای مرکزی ؛ حمايت كردند ولی با قدرت گيري بولشویک ها و از میان رفتن ضرورت اتحاد آنها با پان ترکیست ها، پان ترکیسم نیز مانند ایدئولوژیهای دیگر ضد کمونیستی، در قلمرو شوروی ممنوع شد و به شکل فعالیت سری درآمد. در این بین دیگر بستر های مورد نياز رشد پان ترکسیم در خارج از ترکیه ؛ عباتند از :
رقابت های منطقه ای و بین المللی
بحران هویت جمعی ؛ عدم تکمیل روند ملت سازی ؛ دولت سازی
محصوریت اجتماعی ؛ در اقليت بودن
ادراک و احساس سلطه اجانب
مظالم فرهنگي ؛ اعتقادي ؛ نژادي ؛ زباني
چالش های اجتماعی ؛ معضلات فردی
تاثیرات فرهنگی و مذهبی دامنه حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه
پان ترکیسم در خارج از ترکیه؛ بویژه در آسیای مرکزی و قفقاز، مشخصاً جمهوریهای ترک نشین؛ پژواک ها و تظاهراتی داشته است. در قفقاز جنوبی نیز وجوهی از پان ترکیسم شیوع داشته است؛ پس از فروپاشی شوروی در اوایل نیمة اول دهۀ 1990، تمایلات فروخوردۀ پان ترکیستی، به شکلی نه چندان چشمگیر، در جمهوری آذربایجان فرصت ظهور یافت و حتی احزابی با نامهای “آذربایجان بوزقورت پارتیاسی”، (حزب گرگ خاکستری آذربایجان ) و “آذربایجان چاغداش توران پارتیاسی” (حزب توران معاصر آذربایجان ) در آنجا تشکیل شد.
در دوران کنونی نیز علی رغم فعالیت های گسترده ترکیه در اشاعه ترک گرایی منطقه ای ؛ چهار عضو شوراي همكاري كشور هاي ترك زبان ؛ بر خلاف هدف اصلی آن، که گام نهادن در مسیر گسترش فرهنگ و زبان ترکی در جهت دستیابی به هم افزایی سیاسی و فرهنگی در منطقه آورآسيا است ، قادر نیست تا از زبان ترکی به عنوان زبان مشترک برای برگزاری اجلاس ها استفاده کند. زيرا در دو کشور قزاقستان و قرقیزستان هنوز هم زبان روسی به عنوان زبان اصلی است . اگر چه ترکیه در پی آن است تا بتواند زبان ترکی را به عنوان زبان رسمی اجلاس جایگزین کند. توافقنامه ی تأسیس آکادمی زبان ترکی ؛ وابسته به شورای همکاری کشورهای ترک زبان در اجلاس اخیر نمونه ای از همین تلاش ها برای دستیابی به یک زبان مشترک در بین اعضاست. اما همگرایی حول محور «زبان مشترک ترکی» امری است که به دلایل مختلف، از جمله گوناگونی زبان ترکی و همچنین پراکندگی جغرافیایی آن، در چشم اندازی نزدیک تحقق پذیر به نظر نمی رسد. با آن كه تركيه يك كشور اسلامي ( 98% مسلمان ) و اهل تسنن ( اكثريت حنفي ) محسوب مي گردد . علي رغم فعاليت هاي گسترده آموزشي و تبليغي سازمان امور ديانت تركيه و جذب برخي روحانيون و طلبه ها ؛ از منظر نفوذ مذهبي نتوانسته است در سطحي موفق ظاهر گردد.
تاثیرات امنیتی و اقتصادی حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه
اندیشه پان تركيسم ، ریشههای اساطیری خود را در قفقاز و آسیای مرکزی میدید. لذا جمهوری آذربایجان، کلید دست یافتن ترکیه به اهداف منطقهای این کشور در قفقاز و آسیای مرکزی بود. اما این گسترش نفوذ زودگذر بود. زيرا ترکیه در رفتار سیاسی خود بر محدودیتهای مترتب بر آن واقف نبود.. با این حال اندیشه پان ترکیسم ؛ علی رغم زوال تاریخی، به دلیل جنبههای سیاسیاش اعتبار نسبی خود را حفظ کرد. ترکیه درصدد برآمد تا پس از فروپاشی شوروی، با اتکا به زمینههای فرهنگی، تاریخی مربوط به ریشههای مشترک اقوام ترک و نیز بهره مندی از پتانسیلهای اقتصادی خود و با کمکهای همه جانبه آمریکا ؛ راهی به قفقاز بیابد. ضمن آن كه بازار وسیع جمهوری هاي ترك نشين ، میتوانست در جهت پیشبرد اهداف اقتصادی منطقهای ترکیه نقش موثری ایفا کند.
پان ترکیسم در خارج از ترکیه و آینده آن
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بار دیگر امید نظریه پردازان پانترکیسم را در رابطه با پیشبرد پروژه برپایی یک امپراطوری ترک زبان در مناطق ترك نشين زنده کرد. لذا جمهوري ترکیه هم چنان گسترش سیاست‌های پان ترکیستی در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز را پی گیری می‌نماید و در این زمینه نه تنها تفاوتی میان رهبران اسلام‌گرای حزب عدالت و توسعه با رهبران ملی‌گرا و لائیك . وجود ندارد، بلکه کوشش مقامات کنونی ترکیه در این رابطه به مراتب بیشتر از اسلاف خود است. گسترش ضریب نفوذ و جایگاه ترکیه در کشورهای ترک زبان آسیای مرکزی و قفقاز ؛ یکی از مهم‌ترین راهکارهای تثبیت راهبرد و تحقق دکترین “عمق استراتژیک” داود اوعلو؛ است .در این راستا آنکارا با سازماندهی کشورهای ترک‌زبان در چهارچوب سازمانی منسجم‌تر ” شورای همکاری کشورهای ترک زبان” درصدد تحقق اهداف مورد نظر خود است. البته علت اصلي روند ترويج نظريه پان تركيستي ؛ طرح اتحاد تركان از سوي جمهوري تركيه ؛ نفوذ و كسب منافع ملي است ؛ علل اهميت منطقه مذكور براي تركيه بس مهم و بشرح ذيل است :
- نقش آسیای مرکزی در احیای مجدد اهمیت استراتژیک ترکیه برای غرب
چه از لحاظ نقش این کشور به عنوان پل ارتباطی بین شرق و غرب در انتقال نفت و گاز منطقه به اروپا و چه به عنوان متحد منطقه ای غرب در مبارزه با تروریسم و بنیادگرایی
- منافع اقتصادی سرشاری که این منطقه می تواند برای ترکیه داشته باشد.
منافعی که در گذشته و به خاطر توجه بیش از حد ترکیه به غرب و اروپا نتوانسته است از آن بهره لازم را ببرد. آسیای مرکزی دارای منابع عظیم نفت و گاز طبیعی است و ترکیه با توجه به موقعیت خود به عنوان راه اصلی گذر این منابع به اروپا می تواند سود سرشاری به دست آورد. ضمن آن كه این منطقه دستیابی ترکیه به بازارهای مصرف جدیدی را فراهم آورده می آورد و از سوی دیگر کوتاه ترین و بهترین راه برای روابط تجاری ترکیه با کشورهای آسیای جنوب شرقی است.
بررسي اظهارات تئوريسين سياست خارجي حزب عدالت و توسعه جمهوري تركيه ؛ احمد داودد اوعلو؛ مبنی بر این‌که در منطقه اروپا- آسيا ( یورو-آسیا ) هیچ توازنی که شامل جمهوریهای ترک زبان نباشد، تشکیل نخواهد یافت، به روشنی بیانگر اهداف بلندپروازانه و ژئوپلیتیکی ترکیه ؛ ورای اهداف ژئوفرهنگي ؛ در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز است. هر چند ترکیه برای پیشبرد اهداف خود با موانع و چالش‌هایی جدی مانند مخالفت بازیگران غیر ترک منطقه یعنی روسیه، ایران، ارمنستان ؛ چین و نیز رویکردهای واگرایانه کشورهای ترک زبانی چون ازبکستان، ترکمنستان؛ مواجه است و علی رغم مشکلاتی که به منظور گسترش نفوذ خود در منطقه دارد؛ اما در جهت حل آنها گام برداشته و با استفاده از رویکردی نرم افزارانه و مبتنی بر استفاده از قدرت نرم در صدد بستر سازی لازم جهت دستیابی به اهداف و منافع خود در منطقه است. ترکیه با استفاده از دیپلماسی عمومی در قالب پخش برنامه های بین المللی، دیپلماسی فرهنگی و دیپلماسی مبادله؛ سعی دارد افکار عمومی مردم منطقه را با سیاست های خود همراه و بسترهای لازم را برای وحدت زبانی و خطی را فراهم کند. هم چنين با راه اندازي و فعال سازي مدارس و دانشگاه های جدید در قالب برنامه های دیپلماسی فرهنگی و نيز جذب دانشجویان کشورهای منطقه در قالب برنامه های دیپلماسی مبادله ؛ تلاش مي نمايد تا نسل جوان اكشور هاي ترك زبان منطقه و به عبارت دیگر نخبگان سیاسی آینده آسیای مرکزی ؛ قفقاز ؛ را نسبت به پذیرش و همراهی با سیاست های ترکیه ترغیب کند.
اينك پی گیری آرمان به اصطلاح پان ترکیسم، به کارگردانی آنکارا و بازیگری باکو در حال اجراست،در شرایط فعلی شورای همکاری کشورهای ترک زبان هنوز به انسجام واقعی خود دست نیافته است و نمی توان آن را نهاد قدرتمندی در معادلات بین المللی به حساب آورد، اما ممکن است با توجه به بلندپروازی های ترکیه در سال های اخیر برای دستیابی به موقعیت برتر بین المللی، در آینده با اجرای برنامه ها و سیاست هایی ویژه، این نهاد انسجام بیشتری یابد و خود را به عنوان یک بازیگر مؤثر در سطح منطقه و در درازمدت در سطح بین الملل مطرح کند.
پان ترکیسم در مناطقي ازج.ا. ايران كه ساكنين اش گويش آذري دارند ؛ و نيز در ج.آذربایجان، به عللی چون اختلاف مذهبی بین آذري ها و تركان ( تشيع – تسنن ) ؛ جنگهای طولانی بین ایران و عثمانی ؛ تجارب تلخ اشغال آذربایجان از سوی نیروهای عثمانی، زمینة رشد قابل ملاحظه ای نداشته و به طور کلی بیش از آنکه درون جوش باشد، پدیده ای ناپایدار بوده است. البته تلاش هاي تركيه براي نشان دادن تحكم ديپلماسي خود در منطقه قفقاز؛ نبايد عبث و بيهوده تلقي گردد؛ زيرا دقيقا برعكس؛ تلاش ديپلماتيك هر كشور ؛ تبديل كردن تهديد ها به فرصت ها است . مسلما جمهوري ترکیه در آینده؛ نقش بیشتری برای مناطق ترك زبان منطقه ؛ در سیاست خارجی خود قائل خواهد گرديد تا از اين طريق بتواند منافع منطقه ای و بین المللی خودرا تامين نمايد . گذشت زمان نشان خواهد داد که رهبران حزب عدالت و توسعه تا چه میزان در پیشبرد اهداف مورد نظر خود و غلبه بر چالش‌های پیش رو موفق عمل نموده‌اند.
منابع :
- شیرین آکینر، اقوام مسلمان اتّحاد شوروی ، ترجمۀ علی خزاعی فر، مشهد 1366ش ؛
- تورج اتابکی ، آذربایجان در ایران معاصر، ترجمۀ محمدکریم اشراق ، تهران 1376ش ؛
- حمید احمدی ، قومیت و قوم گرایی در ایران: از افسانه تا واقعیت ، تهران 1378ش ؛
- تقی ارانی، “آذربایجان یا یک مسئلۀ حیاتی و مماتی ایران”، در زبان فارسی در آذربایجان: دربرگیرندۀ
بیست و هفت مقاله، گردآوری ایرج افشار، تهران 1368ش ؛
- جواد انصاری، ترکیه در جستجوی نقشی تازه در منطقه ، تهران 1373 ش ؛
- ماری براکس آپ، “تاتارهای ولگا”، در ملیتهای شوروی: مجموعۀ 21 مقاله، زیرنظر گراهام اسمیت،
تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375ش ؛
- آلکساندر بنیگسن و ماری براکس آپ، مسلمانان شوروی: گذشته، حال و آینده، ترجمۀ کاوه بیات،
تهران 1370 ؛
- کاوه بیات، “ناسیونالیسم ترک و ریشه های تاریخی آن”، نگاه نو، ش 4 (دی 1370)؛
- عنایت الله رضا، “ترکان ، پان تورکیسم و پان تورانیسم”، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، سال 6، ش 9
و 10 (خرداد و تیر 1371)؛
- رحیم رئیس نیا، آذربایجان در سیر تاریخ ایران: از آغاز تا اسلام، تبریز 1368 ش؛ همو، ایران و عثمانی
در آستانة قرن بیستم، تبریز 1374 ش ؛
- استانفورد جی. شاو و ازل کورال شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید، ج 2: اصلاحات، انقلاب و
جمهوری: ظهور ترکیه جدید، 1975ـ 1808 میلادی، ترجمة محمود رمضان زاده، مشهد 1370 ش ؛
- فرهاد عطایی، “نگرشی جدید در سیاست منطقه ای ترکیه”، فصلنامة مطالعات خاورمیانه، سال 6، ش
3 (پاییز 1378)؛
- ریچارد کاتم ، ناسیونالیسم در ایران، ترجمة احمد تدیّن، تهران 1378ش ؛
- اولریش(خ) گرکه ، پیش به سوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول، ترجمة
پرویز صدری، تهران 1377ش ؛
- علی نسیم فر، “انتخابات پارلمانی ترکیه: چشم اندازهای آینده”، دیدگاهها و تحلیلها، سال 13، ش
126 (خرداد 1378)؛
- زاره واند [نام مستعار مشترک] ، افسانه پانتورانیسم، ترجمة محمدرضا برزگر، تهران 1369ش ؛
- موسوی بجنوردی، كاظم؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامی،
1383، چاپ اول، جلد 13، ص 555-549.
- حداد عادل، غلامعلی؛ دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1379، چاپ اول، جلد
5، ص 471-466.
- علی زاده، حسن؛ فرهنگ خاص علوم سیاسی، تهران، نشر روزنه، 1381، چاپ دوم، ص228- 225.
- اتابكی، تورج؛ آذربایجان در ایران معاصر، محمد كریم اشراق(ترجمه)، تهران،بی نا، 1376ش.
- بنیگسن، الكساندر ومری براكس آپ؛ (مسلمانان شوروی؛ گذشته، حال و آینده)؛ كاوه بیات(ترجمه)،
تهران،بی نا،بی تا.
- بیات، كاوه؛ شورش كردهای تركیه و تأثیر آن بر روابط خارجی ایران (1307 – 1311)، تهران،بی نا،
1374ش. -1394/11/21
واژگان کلیدی: تاثیرات پان ترکیسم در خارج از ترکیه, دامنه نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه، نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه، پان ترکیسم ، ترکیه، قدرت پان ترکیسم
