تاثیر ژئوپلتیک بر اقتصاد ترکمنستان

سعید صارمی

پژوهشگر  مسائل ژئوپلتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

ترکمنستان سده های متوالی بخش شرقی استان خراسان بزرگ ایران بوده است .در قرون میانه، شهر مرو (امروزه مریMary)، یکی از بزرگترین شهرهای ایرانی جهان اسلام و یکی از توقفگاههای مهم جاده ابریشم بود. این سرزمین در سال ١٩٢۴ به یکی از جمهوری های شوروی سابق تبدیل گردید. از نظر منابع می توان گفت مخازن هیدروکربوری یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در تحولات داخلی این کشور و ترتیبات منطقه ای باشد. ترکمنستان استقلال رسمی خود را از اتحاد  جماهیر شوروی سابق با فروپاشی آن در سال 1991 به دست آورد.

ژئوپلتیک ترکمنستان

در نگاهی به ویژگیهای ژئوپلتیک ترکمنستان باید گفت: از نظر موقعیت جغرافیایی در آسیای مرکزی، مابین دریای خزر، ایران و قزاقستان است و با وسعتی در حدود ۴۴٨١٠٠ کیلومتر مربع بوده و مجموعا مرزهای مشترکی در حدود ٣٧٣۶ کیلومتر با کشورهای همجوار خود از جمله، افغانستان،٧۴۴ کیلومتر، ایران ٩٩٢ کیلومتر، قزاقستان ٣٧٩ کیلومتر و  ازبکستان ١١۶١ کیلومتر دارد.”ترکمنستان در ابتدای سال 2015 میلادی جمعیتی در حدود5،171،943 نفر داشته است که از این میان 77درصد آنان ترکمن ،7درصد روس،9درصدازبک،هستند و شمار اندکی قزاق،ارمنی،ترکهای آذربایجانی،و دیگر گروههای نژادی نیز در آن زندگی می کنند،ترکمن ها با میانگین 5فرزند در ازای هر خانواده ،مردمی با رشد جمعیتی بالا می باشند،رشد جمعیت کلی در حدود 5/2درصد می باشد” این کشور ساحلی در حدود 1768کیلومتر در دریاچه خزر دارد و جزء یکی از پنج کشور سهیم در این دریاچه می باشد. شرایط ویژه این کشور از نظر خشکی آب و هوا و قرار گرفتن در کمربند خشک جهان، یکی از ویژگی های منفی و پایدار جغرافیایی این کشور است. از نظر ژئوپلیتیک ترکمنستان کشوری محصور در خشکی یا قاره ای است و از این دیدگاه تفاوت چندانی با کشورهایی مانند ازبکستان و افغانستان ندارد، زیرا این کشور در حوزه خزر قرار گرفته و بسته است. در این شرایط ترکمن ها از این منظر وابسته به آب های وارده از سرزمین کشورهای همسایه خود یا نیازمند افغانستان و کشورهای واقع در شمال و شمال شرق به ویژه تاجیکستان و ازبکستان و در اندازه ی کوچکتر ایران است.در بعد دیگری سرزمین ترکمنستان عملا نقش دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی را ایفا می کند و مرزهای این کشور با ج.ا.ایران یکی از مرزهای پایدار و امنی برای هر دو کشور محسوب می شود.

در ابعاد دیگر ترکمنستان در شمار کشورهای کمتر توسعه یافته اقتصادی و سیاسی قرار گرفته و وابستگی شدیدی به فروش انرژی نفتی-گازی ( همچون کشورهای پیرامونی خلیج فارس) است. اقتصاد ترکمنستان عمدتا توسط گاز طبیعی تأمین شده و دارنده چهارمین ذخایر بزرگ گاز جهان است. ترکمنستان با داشتن بازار داخلی کوچک که مقدار کمی از گاز تولیدی را مصرف می کنند، توانسته است اکثریت تولیدات خود را صادر نماید. صادرات انرژی 80 درصد از درآمد دولت و 35 درصد تولید ناخالص داخلی آن را تشکیل می دهد. چنانچه برخی پژوهشگران سعی کرده‏اند براساس مدل “دولت رانتیر” به تحلیل ساختار اقتصادی-سیاسی ترکمنستان بپردازند.

تاثیر ژئوپلتیک بر اقتصاد ترکمنستان

رئیس جمور کنونی محمد بردی اف سعی کرده است تا سیاست خارجی انزواگرایانه نیازاف (رئیس جمهور اسبق آن کشور) را تغییر دهد و با استفاده از منابع عظیم گاز طبیعی ، تعاملات خارجی گسترده تری را شکل دهد. در این شرایط اقتصاد کشور در حال حاضر تحت فشار کاهش قیمت های جهانی انرژی قرار دارد. اگرچه دولت ادعا می کند که اقتصاد آن کشور سیر صعودی داشته است ولی شواهد زیادی اعم از افزایش بیکاری و کمبود کالاها و داروهای اولیه نشان از افت رشد اقتصادی در اثر پایین آمدن قیمت جهانی نفت و گاز بوده است . رئیس جمهوری این کشور علاقمند است در حوزه های افزایش صادرات گاز طبیعی ،متنوع سازی مسیرهای صادرات و همچنین انجام اصلاحات سیاسی و اقتصادی در داخل کشورزمینه را برای جهش اقتصادی و حرکت به سمت پیشرفت انجام دهد. می توان گفت برای رسیدن به این مقصود این کشور دارای نقاط قوتی از جمله بیطرفی سیاسی و عدم مخاصمه با همسایگان ،منش عملگرایانه رئیس جمهور فعلی نسبت به رئیس جمهور پیشین در حوزه سیاست خارجی بوده است و همگی این پارامترها می تواند منافع استراتژیکی را برای این کشور کسب کند و سبب تسهیل روابط اقتصادی منطقه ای با خارج و همسایگان شود.

فرصت ها و نقاط قوت این کشور مانند ذخایر گسترده منابع هیدروکربور،  فعالیت های روبه رشد هیدروکربنی، اهمیت منابع هیدروکربوری حوزه خزر در عرضه جهانی انرژی ، اشتیاق فراوان اروپائیان به منابع گازی ترکمنستان و سیاست تنوع بخشی تامین کنندگان انرژی خود، حمایت آمریکا از سیاست تنوع بخشی مسیرهای صادراتی این کشور،  مازاد تجاری که فرصت هایی برای تنوع بخشی اقتصاداین کشور ایجاد می کند، کمی جمعیت و کم بودن مصرف داخلی و افزایش پتانسیل صادراتی گاز تولیدی  همه و همه می توانند در جهت جهش اقتصادی سریع در خدمت رهبران این کشور باشد. در این مسیر جذب سرمایه گذاری شرکت های بین المللی نفتی نیز میتواند کمکی مهم در استراتژی بلندپروازانه دولت در افزایش پنج برابری GDP کشور برای ارتقاء همه بخشهای دیگر اقتصادی شود. چنانچه «قربانقلی بردی محمداف» رئیس جمهور ترکمنستان بار دیگر بر ضرورت جذب سرمایه‌گذاران خارجی جهت تحقق پروژه‌های زیربنایی تأکید کرده و «عشق‌آباد» نسبت به پیدا کردن سرمایه‌گذاران خارجی جدید  بسیار امیدوار است.

آنچه مشخص است تركمنستان منابع غني گازطبيعی دارد و ذخایر گاز آن به مراتب بیشتر از نفت است و کشف ميادين مهم گازی، موجب تبديل شدن تركمنستان به كانون توجه كشورهاي مصر ف كننده انرژی بويژه اروپا و آسياي جنوب شرقي شده است . با این حال در بعد دیگری چالش هایی چون غیرقابل اعتماد بودن آمارهای اقتصادی رسمی، غیر شفاف بودن مدیریت مالی کشور، اصرار بر برنامه ریزی مرکز گرایانه ، عدم تنوع بخشی اقتصاد کشور، وضعیت مبهم خصوصی سازی و قوانین دست و پاگیر سرمایه گذاری خارجی، عدم دسترسی مستقیم به بازارهای مصرف منابع هیدروکربور،کمبود نیروی انسانی ماهر و متخصص، انحصار صادراتی گاز به خط لوله،  وابستگی شدید اقتصاد کشور به نوسانات قیمت گاز ، فسادسیاسی، محصور خشکی بودن از لحاظ ژئوپلیتیکی و غیره … از مشکلات عمده و اساسی پیش روی اقتصاد کشور است. در این میان ترکمنستان رویکرد محتاطانه‏ای را نسبت به اصلاحات اقتصادی در پیش گرفته است و امیدوار است اقتصاد ناکارآمد خود را مدیریت کند. چشم انداز اقتصادی این کشور با وجود چالش هایی چون فقر ، فساد ، سیستم آموزشی ناکارآمد و استفاده غیربهینه دولت از درآمدهای نفت و گاز کشور  امیدوارکننده نیست.اقتصاد کشور وابستگی مستقیمی به قیمت گاز طبیعی و نفت دارد ،مادامی که قیمتهای جهانی در حد قابل قبولی افزایش داشته باشد این کشور نیز مسیر رشد و پیشرفت مقطعی را تجربه خواهد کرد در غیر این صورت با کسری بودجه محسوسی مواجه شده و تمامی برنامه ها و پروژه های عمرانی کم کم متوقف خواهد شد. ترکمنستان با اقتصاد تک محصولی و وابسته به صادرات گاز ، مانند همه کشورهای متکی به ذخایر انرژی با افت قیمت جهانی انرژی در چند سال اخیر در وضعیت خوبی بسر نمی برد و در سال 2017 مشکلات اقتصادی این کشور ابعاد جدیدی به خود گرفته است . در سال 2017 نیز با قطع یارانه‌های آب، برق و گاز از سوی دولت ، خزانه خالی ترکمنستان و فشار اقتصادی ناشی از بحران قیمت انرژی جهانی، مقامات آن کشور را مجاب کرد تا بودجه سال 2018 را حدود 8 درصد کمتر از سال 2017 مصوب کنند.

واژگان كليدي: تاثیر، ژئوپلتیک ، اقتصاد، ترکمنستان