تاثیر وضعیت سیاسی بر دیاسپورای روسی

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه 

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

 

تاثیر وضعیت سیاسی بر دیاسپورای روسی کم و بیش عمیق است. دولت روسیه به دیاسپورای روس اهمیت زیادی می‌دهد . دیاسپورای نه تنها می‌توانند در توسعه اقتصادی کشور خود نقش داشته باشند، بلکه برای حفظ میراث فرهنگی و اجتماعی نیز بسیار حائز اهمیت است. جنگ روسیه با اوکراین بر تعاملات دیاسپورایی و فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی آن‌ها تاثیر گذاشته است. بسیاری از روس‌ها، به ایجاد جوامع جدید روس‌زبان در خارج از روسیه پرداخته اند و باعث بروز چالش‌هایی برای هویت فرهنگی شده اند. در این راستا به  نقش دیاسپورای روسیه در سیاست خارجی این کشور چگونه است؟ و چگونه وضعیت سیاسی روسیه بر هویت فرهنگی دیاسپورای روسی تأثیر گذاشته است؟ خواهیم پرداخت.

 

– دیاسپورا و سیاست خارجی

مهاجرت در روسیه با تمایز بین مناطق شرقی (آسیایی) و غربی (اروپا) است.(1)مفهوم جدید سیاست خارجی روسیه بر دستیابی به منافع ملی با استفاده از قدرت نرم همان طور که نای توصیف می کند، تأکید دارد. بر این اساس، این مفهوم استفاده از فناوری های جدید و تحقق پتانسیل های دیاسپورای روسیه را ارائه می دهد. (2)

اعلام آشکار روسیه مبنی بر این که اعمال قدرت نرم را در نظر خواهد گرفت، برای تحلیل سیاست خارجی روسیه بسیار مفید است. روسیه با اعمال قدرت نرم خود در تلاش است تا بر دیاسپورای روسیه تأثیر بگذارد تا بتواند بر سیاست های داخلی کشورهای همسایه خود تاثیر بگذارد. تاکید روسیه بر اهمیت جامعه مدنی، اطلاعات، ارتباطات، بشردوستانه و سایر ابزارهای قدرت نرم، چیز جدیدی در سیاست خارجی روسیه است.(3)

علاوه بر این، به نظر می رسد روسیه توجه خود را به شرق معطوف کرده و اهمیت زیادی به یکپارچگی و توجه جدی به کشورهای مستقل مشترک المنافع، اتحادیه گمرکی، جامعه اقتصادی اوراسیا، سازمان پیمان امنیت جمعی دارد. پوتین در چهارمین کنگره جهانی هموطنان روس در سال 2012 اظهار داشت که دیاسپورای روسیه برای سرزمین تاریخی خود مفید بوده و توسعه اجتماعی-اقتصادی روسیه را معرفی می کند و قدرت و اعتبار بین المللی آن را تقویت می کند. وی افزود: حمایت از دیاسپورای روسیه یکی از سیاست های اصلی دولت روسیه است. پوتین همچنین در سخنرانی خود اشاره کرد که کلیسای ارتدکس روسیه نقش ویژه ای در تقویت ارتباطات انسانی و فرهنگی بین دیاسپورای روسیه و سرزمین تاریخی آنها ایفا کرد. (4)روسیه در ردیف کشورهایی است که هم  صاحب دیاسپورای داخلی و هم میزبان دیاسپورای خارجی است.

 

– دیاسپورای خارجی

توانایی آسیای میانه در صحبت کردن به زبان روسی، نزدیکی جغرافیایی، رژیم بدون ویزا و پروازهای مقرون به صرفه همراه با تقاضای فزاینده برای نیروی کار در روسیه ، این کشور را به مقصدی جذاب برای آسیای مرکزی تبدیل کرده است. حمله روسیه به اوکراین در فوریه 2022 علی‌رغم نگرانی‌ها، حواله‌های آسیای مرکزی به روسیه انعطاف‌پذیر باقی ماند .حواله ها نقش مهمی در اقتصاد بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی، به ویژه در ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان دارند که به ترتیب 21، 31 و 51 درصد از تولید ناخالص داخلی آنها را در سال 2022 تشکیل می داد. اما علیرغم کاهش ارزش روبل روسیه، کاهش بازار کار و اقتصاد تحریم شده، مهاجرت نیروی کار به روسیه پس از شروع جنگ در اوکراین همچنان افزایش یافت.در سه ماهه اول سال 2023، نیروی کار خارجی که به روسیه مهاجرت کرد 1.3 میلیون نفر افزایش داشت و نسبت به سال 2022 افزایش 60 درصدی را نشان می دهد. تحلیلگران معتقدند حواله هایی که به آسیای مرکزی سرازیر می شود صرفاً به نقل و انتقالات انجام شده توسط مهاجران کاری نسبت داده نمی شود، بلکه مهاجرت سرمایه شرکت ها و شهروندان روسی را نیز در بر می گیرد.(5)

نقل و انتقالات پولی از روسیه، آذربایجان، ارمنستان و گرجستان در سال 2022 به رکورد بالایی گزارش شده است که چندین برابر ارقام سال 2021 است .(6)با وجود کاهش تعداد مشاغل در روسیه و کاهش ارزش روبل، کابینه وزیران قرقیزستان انتظار بازگشت گسترده هموطنان را ندارد. زیرا تعداد کمی جای خالی در قرقیزستان وجود دارد. (7)کشورهای منطقه، به رهبری ازبکستان، بعد از جنگ اوکراین فعالانه به دنبال مقصدهای جایگزین هستند. اخیرا کشورهای آسیای مرکزی تعهد قاطع به تنوع بخشیدن به منابع حواله و کاهش وابستگی به روسیه هستند. بانک جهانی تخمین زده که حواله های ارسالی از روسیه در سال های آینده قابل توجه خواهد بود. 

در سال‌های 2022-2023، جدی‌ترین کمبود نیروی کار در بخش کشاورزی و ساخت‌وساز گزارش شده است، بخش‌هایی که به شدت به مهاجران آسیای مرکزی متکی هستند . اکنون دولت روسیه در تلاش برای جذب نیروی کار از هند، پاکستان و کره شمالی برای جایگزینی تلفات جنگی و مهاجران است. شرکت هایی که در زمینه تولید، خرده فروشی، تدارکات و تجارت الکترونیک فعالیت می کنند با کمبود نیروی کار مواجه هستند. در حالی که تولیدکنندگان همچنان کارگران روسی را ترجیح می دهند،از آنجایی که جمعیت روسیه همچنان در حال کاهش است، مهاجران به طور فزاینده ای برای بهبود اقتصادی حیاتی خواهند بود.(9)

اعمال تحریم ها علیه بانک های روسیه در سال 2022 تاثیر قابل توجهی بر حواله های ارسالی در اروپا و آسیای مرکزی – به ویژه برای کشورهای آسیای مرکزی – داشت. این تحریم‌ها که با هدف محدود کردن فعالیت‌های مالی بانک‌های هدف روسیه انجام می‌شد، منجر به کنترل‌های شدیدتر بانکی بر جریان‌های فرامرزی، به‌ویژه در زمینه انتقال حواله شد. این فرصت‌هایی را برای برخی از کشورها ایجاد کرد که توانستند انعطاف‌پذیری خود را حفظ کنند و محصولات مالی جدیدی را پیشنهاد کردند، مانند ترکیه و گرجستان (که در آن بیش از 100000 حساب افتتاح شد). این همچنین تقاضا برای ارزهای غیر سنتی مانند ارزهای دیجیتال را ایجاد کرد. (10)

 

-دیاسپورای داخلی 

دیاسپورای داخلی روسیه دو مقصد عمده یکی آسیای مرکزی و دیگر اروپا را انتخاب می کنند. دیاسپورا با دو انگیزه اقتصادی و سیاسی به کشورهای دیگر مهاجرت می کنند.بین دو موج مهاجرت جدید روسیه به اتحادیه اروپا از نظر تعداد قابل توجه‌تر فعالان سیاسی و مدنی، دانشگاهیان و متخصصان فناوری اطلاعات باید تمایز قائل شد. زیرا بسیاری از کسانی که روسیه را ترک می‌کردند لزوماً مخالف دولت یا جنگ نبودند، بلکه انگیزه اصلی آنها ترس از سربازی اجباری و احتمال اعزام به خط مقدم بود. دیاسپوراهاپس از مهاجرت به خارج از کشور، علاقه به فعالیت‌های سیاسی مرتبط با روسیه در میان مهاجران جدید روسیه، حتی فعالان باتجربه، رو به کاهش است. تعداد کمی درگیر تلاش های سیاسی می شوند، در عوض بیشتر بر روی سازگاری با واقعیت های جدید تمرکز می کنند.

موضع گیری مسائل مربوط به سیاست کشورهای اتحادیه اروپا ، مهاجران جدید روسیه اغلب دیدگاه روسیه محوری را بروز می دهند. این امر به ویژه در مورد تحریم های ویزا و مسافرتی علیه روسیه صادق است. مهاجران تقریباً از این استدلال که برای دولت های کشورهای هم مرز با روسیه، اولویت مطلق امنیت ملی و نظم عمومی داخلی آنهاست، نه تغییر رژیم سیاسی روسیه به هر قیمتی، نفوذ ناپذیر هستند. اکثر مهاجران جدید روسیه تمایلی به درگیر شدن در جنگ روسیه و اوکراین ندارند و آن را دغدغه خود نمی دانند. مهاجران جدید روسیه با اقوام و دوستان خود در وطن خود تماس دارند.(11)مهاجران سیاسی، به عنوان یک قاعده، ارتباط خود را با دیاسپورای “قدیمی” روسی و روسی زبان، یعنی کسانی که در دهه های گذشته به آلمان آمده اند، عمدتاً به دلایل اقتصادی حفظ نمی کنند. این گروه‌ها اغلب نگرش‌های «غیرسیاسی» از خود نشان می‌دهند در حالی که منفعلانه از تبلیغات کرملین استفاده می‌کنند و اغلب با دولت روسیه همدردی می‌کنند. 

فعالیت مهاجران سیاسی روسی در آلمان بر سه حوزه اصلی متمرکز است که موضع ضد جنگ پلتفرم ایدئولوژیک مشترک آنهاست. اولاً، این فعالیت‌ها موقتی هستند و نیازهای خود دیاسپورا و کسانی که مجبور به ترک روسیه هستند را هدف قرار می‌دهند. دوم، اکثریت دیاسپورای جدید در کمک به پناهندگان اوکراینی در کشورهای میزبان درگیر هستند. 

سوم، مهاجران در تداوم و توسعه فعالیت مدنی روسیه محور مشارکت دارند. این حوزه در ارتباط با منافع استراتژیک غرب مهمترین حوزه است. جامعه مدنی خارج از کشور به سختی نقش تعیین کننده ای در تغییرات سیاسی یا پیکربندی آتی روسیه ایفا خواهد کرد. (12)

 

– دیاسپورا و هویت فرهنگی

تنش قومیتی با جمعیت های اقلیت روسی در سراسر جهان پس از شوروی به طور گسترده مورد تحقیق قرار گرفته است. بزرگترین اقلیت قومی در منطقه، با در نظر گرفتن تمام جمهوری های سابق به عنوان یک واحد، قومی روسیه هستند. این جمعیت که تقریباً 25 میلیون نفر است، معمولاً به عنوان دیاسپورای روسیه شناخته می شود.سطح اعتباری که به زبان روسی اعطا می شود به طور قابل توجهی متفاوت است. در قفقاز جنوبی، کشورهای بالتیک، ترکمنستان و ازبکستان، زبان روسی هیچ جایگاه ویژه یا قانونی ندارد. اما در قزاقستان و قرقیزستان، روسی زبان رسمی است .(13) 

روسیه چند سال پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بحران هویت را تجربه کرد، اما در هر فرصتی با معرفی خود به عنوان یک سرزمین تاریخی به قوم روس و سایر جوامع روسی زبان، بر هویت ملی روسی خود تأکید و تقویت می کند.جنگ روسیه و گرجستان در سال 2008، بحران اوکراین، و الحاق کریمه به فدراسیون روسیه، همگی نشان می‌دهند که روسیه در صورت لزوم به عنوان محافظ همه روس‌ها و مردم روسی‌زبان خارج از مرزهای خود، موضع تهاجمی اتخاذ خواهد کرد. مداخلات نظامی روسیه به بهانه دیاسپورای روسیه برخی را به این باور می رساند که جنگ سرد دوباره بازگشته است و باعث می شود کشورهایی که تعداد زیادی از مردم روسیه را در میان جمعیت خود دارند در برابر اقدامات تجدیدنظرطلبانه روسیه آماده باشند. با این وجود، سیاست خارجی روسیه امروزه اهمیت بیشتری به استفاده از قدرت نرم در حمایت از دیاسپورای روسیه می دهد.(14) روسیه هموطنان خود را که در خارج از کشور زندگی می‌کنند به‌طور قانونی با روسیه مرتبط می‌داند و بنابراین ابزاری مشروع و مفید برای قدرت ملی هستند. (15) 

تکنیک‌های روسیه برای بهره‌برداری از جمعیت‌های بزرگ قومی روسی که در سرتاسر منطقه ، شامل ابزارهای مختلف تسلیح کردن و توانمندسازی جمعیت‌های دیاسپورا برای انجام فعالیت‌ها در حمایت از منافع روسیه طراحی شده‌اند. روسیه دیاسپورای خود را از طریق عملیات اطلاعاتی، قدرت نرم و نیروهای نامنظم هدف قرار داده است.. قدرت نرم روسیه در ایجاد جذابیت بیشتر برای برخی از روس های قومی ساکن خارج از کشور به موفقیت دست یافته است.

روسیه از طریق ترویج زبان روسی با ایجاد فرصت بیشتر برای ادامه تحصیلات عالی برای دیاسپورای روسی به این مهم دست یافته است. روسیه همچنین برای حمایت از جمعیت اقلیت روسی که احساس می‌کنند از حقشان برای انجام کارهای روزمره به زبان روسی محروم شده‌اند، وارد عمل شده است. کمپین اطلاعاتی و ابزارهای قدرت نرم روسیه شرایطی را برای نیروهای نامنظم یا غیر متعارف برای انجام عملیات در فضای پس از شوروی ایجاد می کند. گروه های دیاسپورای روسیه با بهبود پایداری، مشروعیت و ثبات جنگ های نامنظم روسیه، اثربخشی چنین فعالیت هایی را افزایش داده اند. (16)در آلمان یکی از بزرگترین دیاسپوراهای روسی زبان وجود دارد. بر اساس برآوردهای مختلف، تعداد آن از 3.5 تا 4.5 میلیون نفر متغیر است.در آلمان و در بسیاری از کشورهای دیگر جهان، دیاسپورای روسیه بخش نسبتاً نماینده ای از جامعه مدنی را تشکیل می دهد که در آن با موفقیت ادغام شده اند. 

در آلمان، ساختارهای اجتماعی متعددی از جوانان، کهنه سربازان، حرفه ای، ادبی، موسیقی و بسیاری از دیگر سازمان های دیاسپورای روسی زبان تشکیل شده است. اکثر آنها حول شورای هماهنگی تمام آلمانی هموطنان روسی متحد شده اند که دارای زیرمجموعه های ساختاری و دارایی در تمام ایالت های فدرال آلمان است. این واحدها به حفظ فرهنگ روسی، حمایت از زبان و سنت های روسی کمک می کنند. آنها با موفقیت در جامعه آلمان ادغام شده اند و در توسعه همکاری های اقتصادی، در درجه اول در سطح مشاغل کوچک و متوسط، مشارکت دارند و در مسائل فرهنگی و آموزشی مشغول هستند. نمایندگان دیاسپورای روسی زبان به طور منظم در انجمن عمومی “گفتگوی پترزبورگ” و در کنفرانس های سنتی روسی-آلمانی شهرهای شریک شرکت می کنند.(17) دیاسپورای روسی تمایل دارند فقط ویژگی‌های ابزاری و اضافی زبان را ببینند که به روس‌هایی که در روسیه چند ملیتی زندگی می‌کنند اجازه می‌دهد با هم ارتباط برقرار کنند و وضعیت زبان روسی را در عرصه سیاست جهانی، خدمات فنی و آموزشی به طور کلی کاهش دهد. (18)با این حال، دولت‌های غربی در مورد گروه‌های مختلف دیاسپورا – که از کدام گروه‌ها حمایت کنند و سیاست‌هایشان چه هستند، مطمئن نیستند.(19)

سیاست‌های جدید پوتین بر اساس سه عنصر اصلی طرح می شود: «حمایت از حقوق هموطنان ساکن خارج از کشور؛ حمایت از حفظ هویت قومی- فرهنگی و زبانی هموطنان؛ و توسعه روابط نزدیک … با میهن تاریخی و بازگشت احتمالی به روسیه.».مفهوم جهان روسیه مبنایی برای مشروعیت و توانایی روسیه برای اعمال نفوذ در منطقه از طریق نیابت بوده است. گروه‌ها و روایت مرتبط «شامل زبان، فرهنگ، تاریخ، میراث مشترک، پیوندهای اقتصادی، مذهب و ارزش‌های محافظه‌کار می‌شود.» بنابراین، اهداف اولیه عملیات اطلاعاتی روسیه، گروه‌های دیاسپورا هستند که ایده‌آل‌های قوی دارند و می‌توانند با کمی بیشتر فعالیت کنند.(20)  بعضی تحلیل گران معتقدند که دولت‌های غربی – برای مثال، دولت بریتانیا – می‌توانند از مخالفان دیاسپورا، فعالان جامعه مدنی و رسانه‌های تبعیدی حمایت کنند تا طرحی برای یک تغییر تهیه کنند و زمینه را برای تسریع تغییرات در روسیه  پیروزی اوکراین در جنگ فراهم کنند.(21)

 

– سخن پایانی

وضعیت سیاسی روسیه به شدت بر دیاسپورای روس‌ها تأثیر می‌گذارد. برخی از جنبه‌های کلیدی چون مهاجرت و جابجایی باعث افزایش جمعیت دیاسپورا و تغییر در ترکیب آن می‌شود.حمایت‌های سیاسی و اجتماعی شامل حقوق بشر، آزادی‌های مدنی و مسائل مربوط به دموکراسی باشند.  وضعیت سیاسی در روسیه می‌تواند در شرایطی که آزادی‌ها محدود می‌شوند، ممکن است اعضای دیاسپورا بیشتر در پی حفظ فرهنگ و هویت خود باشند.  بحران‌های سیاسی می‌توانند باعث کاهش سرمایه‌گذاری در داخل کشور شود و رفتارهای سیاسی دولت روسیه می‌تواند بر شیوه تعامل دیاسپورا با کشورهای دیگر تأثیر بگذارد.

برخی از کشورها ممکن است نسبت به دیاسپورای روسی احساس منفی داشته باشند و این موضوع می‌تواند به مشکلات اجتماعی و اقتصادی منجر شود.این عوامل نه تنها بر زندگی افراد در داخل کشور تأثیر می‌گذارد، بلکه تأثیرات عمیقی بر دیاسپورا و روابط آن با کشور میزبان و کشور خود دارد.

 

Reference

1.https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/rurd.12050

2.https://imrussia.org/en/politics/404-putins-foreign-policy-framework-outlines-a-new-course.

3.https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/public/Research/Russia%20and%20Eurasia/0413pp_monaghan.pdf.

4.http://en.kremlin.ru/catalog/keywords/32/events/16719.

5.https://www.caspianpolicy.org/research/economy/central-asian-labor-migration-exploring-new-destinations-amid-geopolitical-tensions

6.https://blogs-worldbank-org.translate.goog/en/peoplemove/remittances-europe-and-central-asia-post-strong-growth?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc

7.https://ceres.georgetown.edu/research/student-projects/why-central-asians-keep-coming-to-russia-post-war/

8.https://www.caspianpolicy.org/research/economy/central-asian-labor-migration-exploring-new-destinations-amid-geopolitical-tensions

9.https://www.atlanticcouncil.org/content-series/russia-tomorrow/a-russia-without-russians-putins-disastrous-demographics/

10.https://www.undp.org/eurasia/blog/how-money-flows-six-major-trends-remittances

11.https://icds.ee/en/new-russian-immigration-to-the-eu-the-case-of-the-baltic-states-finland-germany-poland/

12.https://www-swp–berlin-org.translate.goog/10.18449/2023C26/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc

13.https://www.eureporter.co/world/kyrgyzstan/2024/05/05/the-impact-of-mass-russian-migration-on-ethnic-tensions-in-kyrgyzstan/

 14.https://www.armyupress.army.mil/Journals/Military-Review/English-Edition-Archives/March-April-2018/Sencerman-Russian-Diaspora/

15.https://www.cfc.forces.gc.ca/259/290/405/305/hoffe.pdf

16.https://www.cfc.forces.gc.ca/259/290/405/305/hoffe.pdf

17.https://www.berlinglobal.org/index.php?the-role-of-the-russian-speaking-diaspora-in-germany

18.https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/7377568.pdf

19.https://henryjacksonsociety.org/publications/linking-forces-western-support-for-the-russian-diaspora/

20.https://www.cfc.forces.gc.ca/259/290/405/305/hoffe.pdf

21.https://twitter.com/Mariana_Betsa/status/1673940781378281472