بسترهاي همگرايي و واگرايي روسيه و ازبكستان-گفتگو با دكتر روح اله مدبر- بخش نخست

صاحب نظر مسائل روسيه

مركز بين المللي مطالعات صلح–IPSC

واژگان كليدي:روسيه، ازبكستان، بستر، همگرايي ، واگرايي ،دكتر روح اله مدبر، تاشكند، آسياي مركزي

ازبكستان و روسيه از گذشته داراي روابط پايدار و چند بعدي اي بوده اند، اما در سالهاي اخير اين روابط ابعادي نوين به خود گرفته و اكنون دو كشور داراي روابط چند بعدي تر و بسترهاي فراواني براي همكاري و همگرايي در منطقه هستند. در اين حال با توجه به تحولات يك سال گذشته و براي درك بهتري از نوع روابط دوسويه به گفتگويي پرداخته ايم:

 مركز بين المللي مطالعات صلح: اگر به روابط كنوني روسيه با ازبكستان با يك دهه قبل نگاهي داشته باشيم آيا تحولاتي در روابط دو كشور ايجاد شده است؟

بله، به عبارتی می توانیم بگوییم تغییر محسوس جهت گیری سیست خارجی شوکت میرضیائف رئیس جمهور ازبکستان به سمت تنش زدایی و نزدیکی با فدراسیون روسیه پس از مدیریت طولانی و مادم العمر اسلام کریموف رئیس جمهور سابق ازبکستان.

البته برنامه گسترده آمریکا برای حضور و نفوذ گسترده در آسیای مرکزی بویژه در ازبکستان  برای مقابله با چین و روسیه و همچین ایجاد پایگاه های نظامی در منطقه، سالها است به عنوان نقطه اختلاف   روسیه و ازبکستان باشد لاکن در نوامبر سال 2016 (آبان ماه سال 1395)، قراردادی بین روسیه و ازبکستان در مورد گسترش همکاری های نظامی و فنی در مسکو به امضا رسید. بر اساس این قرارداد، همکاری‌های نظامی ازبکستان و روسیه در ابعاد مختلف از جمله صادرات متقابل فن‌آوری‌های نظامی، ارائه همکاری خدماتی و تعمیر تسلیحات و همکارهای علمی و پژوهشی در زمینه نظامی بین دو کشور صورت خواهد گرفت. این قرارداد نظامی  که بین دو کشور منعقد شده امکان ایجاد رژیم مناسب برای همکاری کارخانجات مجتمع دفاعی صنعتی روسیه و ازبکستان در زمینه تولید، طراحی، تعمیر تسلیحات و فن‌آوری‌های نظامی‌ را فراهم خواهد کرد.

هر چند که به قول مقامات روسی آمریکا همواره در تلاش است تا از گسترش همکارهای نظامی فنی «مسکو» و «تاشکند» جلوگیری کند، اما پوتین رایزنی‌های سیاسی دو جانبه را رضایت بخش و همکاری‌های امنیتی و دفاعی بین مسکو و تاشکند را در حال گسترش ارزیابی می کند.

توافق در زمینه توسعه همکاری‌های فنی نظامی روسیه و ازبکستان که در سال 2016 میلادی امضا و توسط دومای دولتی فدراسیون روسیه تصویب شد گام مهمی در حرکت به سمت تغییر مسیر نگاه کاملا غرب محور ازبکستان در سیاست خارجی این کشور و سالها فاصله گرفتن از همسایه راهبردی خود فدراسیون روسیه بود. البته این نمونه تنها موردی از 36 سند مهم همکاری دو کشور بود که به امضای طرفین رسید. لازم است یادآور شوم سال 2016  دیدار روسای جمهور روسیه وازبکستان پس از 17 سال عدم دیدار دوجانبه و سیر روابطی سرد و محدود صورت پذیرفت.و به ترتیب این مناسبات تا سال 2020 رفته رفته گرم تر گردید.

هم اکنون روسیه یکی از بزرگ ترین همکاران اقتصادی و بازرگانی ازبکستان می باشد. در حال حاضر در ازبکستان بیش از 961 واحد شرکت مشترک از جمله 810 شرکت مشترک و 151 شرکت با صددرصد سرمایه‌گذاری‌های سرمایه‌گذاران روسیه فعالیت می‌کنند. قابل توجه است که در ازبکستان نمایندگی 64 شرکت روسیه به ثبت رسیده است. در روسیه نیز بیش از 560 شرکت مشترک با سرمایه‌گذاری‌های سرمایه‌گذاران ازبکی در زمینه های مختلف فعالیت می‌کنند. مبادلات بازرگانی این دو کشور در 10 ماه سال 2018 میلادی در سطح 3 میلیارد و 500 میلیون دلار قرار گرفته است که نسبت به مدت مشابه سال 2017 میلادی 26.3 درصد بیشتر می باشد.

مركز بين المللي مطالعات صلح: اهميت كنوني روسيه در سياست خارجي ازبكستان و دكترين سياست خارجي اين كشور چيست ؟

 باید اشاره کنم که جمهوري ازبکستان تنها کشور منطقه آسیاي مرکزي است کـه طـی دو دهـه گذشـته رویکردي کاملاً متغیر را در عرصه سیاست خارجی به نمایش گذاشته است . رویکرد سیاست خارجی ازبکستان همواره بین همراهی و یا تقابل با فدراسیون روسیه و ایالات متحـده آمریکـا متغیـر بـوده است. بـا در نظرگرفتن ازبکستان به عنوان یک جامعه توسعه نیافته از حیث اقتصادي و بسته از نظر سیاسی و نیز یک قدرت کوچک (در سطح نظام بین الملل) بـه ایـن نتیجـه می رسیم کـه دو عامـل فـرد :

(شخصیت و رویکرد اقتدارگرایانه اسلام کریم اف و تساهل و تنش زدایی شوکت میرضیائف) و محیط بینالمللی (اختلافها در آسیاي مرکزي و رقابت روسیه و آمریکا )، بیش از سایر عوامل (نقش، حکومت و جامعه) در شکلگیري یـک سیاسـت خارجی متغیر در جمهوري از بکستان نقش ایفا نموده است . اتخاذ این نوع سیاست خارجی از سوي تاشکند، پیامدهاي مهمی چون تخریب وجهه ازبکستان به عنوان یک متحـد قابـل اعتمـاد، تـشدید اختلاف هاي ازبکستان با کشورهاي منطقه آسیاي مرکزي، تضعیف سازمان پیمـان امنیـت جمعـی، واگرایی در سازمان همکاري شانگهاي و تشدید رقابت بین چین و روسیه با آمریکا در آسیاي مرکزي را در پی داشته که بر تداوم شرایط ناپایدار امنیتی در منطقه آسیاي مرکزي بسیار موثر بوده است و اتخاذ راهکارهای جدید میرضیائف جهت تغییر نگاه افکار عمومی و نخبگان بین الملی به سالها سیاست خارجی خاص و غیرقابل اعتماد به ازبکستان بوده در همین راستا یکی از اولویت های اساسی سیاست خارجی دوره اخیر ازبکستان حرکت در مسیر توسعه روابط ازبکستان و روسیه است. از اینرو است ازبک ها به مت انعقاد قراردادهای مهم و طولانی مدت با روسها مانند ساخت نیروگاه هسته ای در کشورشان می نمایند.

مركز بين المللي مطالعات صلح: در تحولات يك سال گذشته منطقه مهمترين متغيرها و بسترهاي همكاري ازبكستان و روسيه در چه حوزه هايي قرار داشته است ؟

توسعه روند مسیر ساخت نیروگاه هسته ای در ازبکستان ، افزایش سطح مبادلات تجاری  دو کشور؛ ورو به مسیر تبادلات علمی و دانشگاهی؛ همکاریهای نزدیک میان استانها و جمهوری های خود مختار روسیه و ازبکستان؛ ساخت کارخانجات مختلف مانند فولاد و آلیاژ در تاشکند، آموزش کادرهای ازبک توسط روسها در حوزه اقتصادی و تجاری، مشارکت در برنامه های متعدد فرهنگی بویژه روز ملی ازبکستان در سال 2020، صدور محصولات و تجهیزات نظامی روسی به ازبکستان، تقویت نیروگاههای انرژی و برقی ازبکستان، کمک به رفع مشگلات ترانزیت ازبکستان به علت محصور بودن این کشور در خشکی و عدم دسترسی به دریا، همکاریهای فشرده در حوزه مقابله با تروریسم و افراطی گری، هماهنگی در حوزه بحران افغانستان و سایر مسائل مشابه که به صورت فشرده توسط طرفین بویژه طرف ازبک در حال پیگیری است.

مركز بين المللي مطالعات صلح: مواضع و رويكرد هاي اقتصادي و سياسي ازبكستان در قبال نفوذ روسيه در آسياي مركزي را چگونه مورد ارزيابي شما قرار ميگيرد؟

از اواخر دهه 90 به تدریج تاشکند مواضع متناقض و متغیـري را در قبـال دو رقیب اصلی منطقه آسیاي مرکزي یعنی فدراسیون روسیه و ایالات متحـده آمریکـا در پـیش گرفت. در حالی که قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با همراهـی چـین و روسـیه، پیمـان امنیتی شانگهاي (گروه شانگهاي پنج ) را در سال 1996 بنیانگذاري کردند، خبري از حـضور ازبکستان در این سازمان امنیتی نبود . ازبکـستان 5 می 2005 از پیمان امنیتی گوام خارج شد ؛ 2006 به عضویت جامعه اقتصادی اوراسیا درآمد؛ مجدد اما با گذشـت زمـان و بهبود روابط ازبکستان و جهان غرب به ویـژه لغـو تحـریم هـا ، تاشـکند بـار دیگـر رویکـرد واگرایانه خود را از سرگرفت و در نخستین گام در نوامبر 2008 از ترکیب جامعه اقتـصادي اوراسیا خارج شد!

رویکرد سینوسی ازبکستان به این دلیل جالب توجه است که کشورهاي منطقه آسـیاي مرکزي و قفقـاز جنـوبی رویکـردي نـسبتاً باثبـات را در عرصـه سیاسـت خـارجی بـه نمـایش گذاشـتهانـد. تاجیکـستان، قرقیزسـتان، قزاقـستان و ارمنـستان بـا حفـظ عـضویت در جامعـه کشورهاي مستقل مشترك المنافع و سازمان پیمان امنیت جمعـی از ابتـداي دهـه 90 تـا کنون همچنان وفادار به فدراسیون روسیه باقی مانده انـد و در مقابـل گرجـستان بـا خـروج از هـر دو سازمان و جمهوري آذربایجان با خروج از سازمان پیمان امنیت جمعی تاکنون آشـکارا رویکـرد غربگرایانه و ضد روسی را در پیش گرفته اند. از این رو، هیچ کشوري در منطقه آسیاي مرکـزي و قفقاز جنوبی تاکنون به مانند ازبکستان در حوزه سیاست خـارجی بـه ایـن میـزان عمل نکرده است. لذا تحلیل شرایط فعلی ازبکستان با وجود آنکه در ظاهر در مسیر همدلی و هماهنگی با روسیه و تمایل به عضویت در اتحادیه اقتصای اوراسیا و استفاه از از فرصتهای ویژه اقتصادی و سیاسی این اتحادیه را نشان می دهد نیازمند ادامه روند اعتماد سازی میرضیائف و حرکت ازبکستان در ریل اتخاذ دیپلماسی با ثبات است.