دکتر گلناز سعیدی
استاد دانشگاه
مقدمه
در آغاز قرن بیست و یکم، بسیاری از کشورهای تولیدکننده نفت در جهان به این نتیجه رسیدند که تکیه صرف بر منابع طبیعی و به‌ویژه نفت، نمی‌تواند آینده‌ای پایدار برای نسل‌های آینده فراهم کند. عربستان سعودی، به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان و یکی از مهم‌ترین کشورهای منطقه خاورمیانه، در میانه دهه دوم قرن جاری، تصمیمی راهبردی و تاریخی اتخاذ کرد: عبور از اقتصاد تک‌محصولی نفت به سوی اقتصادی متنوع، نوآورانه و پایدار.
در سال 2016، محمد بن سلمان، ولیعهد جوان و پرنفوذ سعودی، برنامه‌ای را تحت عنوان «چشم‌انداز 2030 (Vision 2030)» معرفی کرد که هدف آن کاهش وابستگی به نفت، توسعه بخش‌های غیرنفتی، و ارتقاء جایگاه بین‌المللی عربستان بود. از میان سه رکن اصلی ویژن 2030 یعنی جامعه‌ای پرنشاط، اقتصادی شکوفا و کشوری بلندمرتبه، بخش «گردشگری» جایگاهی خاص و استراتژیک به خود اختصاص داد؛ چرا که نه‌تنها می‌توانست به‌عنوان موتور محرک اشتغال و سرمایه‌گذاری عمل کند، بلکه فرصتی بی‌نظیر برای بازتعریف چهره جهانی عربستان فراهم می‌کرد.
تا پیش از آن، گردشگری در عربستان عمدتاً به دو شکل محدود می‌شد: سفرهای مذهبی مسلمانان برای حج و عمره، و گردشگری داخلی بسیار محدود در سطح منطقه‌ای. کشور به‌ندرت پذیرای گردشگران غیر مسلمان یا مسافران تفریحی بود. زیرساخت‌های گردشگری توسعه نیافته بود و جامعه نیز آمادگی فرهنگی چندانی برای پذیرش جریان آزاد گردشگران خارجی نداشت. اما در فاصله‌ای کوتاه، تحولی عمیق در نگاه راهبردی حکومت به این حوزه شکل گرفت.
با هدف تبدیل عربستان به یکی از ۵ مقصد برتر گردشگری جهان تا سال 2030، دولت سعودی پروژه‌هایی عظیم با سرمایه‌گذاری‌های چند صد میلیارد دلاری در حوزه گردشگری، فرهنگ، فناوری و محیط‌زیست تعریف کرد. پروژه‌هایی نظیر نئوم (NEOM)، دریای سرخ، الدرعیه، سوده پیکس و آمالا، تنها گوشه‌ای از برنامه‌های کلان این کشور برای جذب میلیون‌ها گردشگر از سراسر جهان هستند. در کنار این پروژه‌ها، اصلاحات اجتماعی و فرهنگی بی‌سابقه‌ای نیز در کشور انجام شد که پیش از آن تصورش دشوار بود: از صدور ویزای توریستی برای گردشگران غیر مسلمان گرفته تا برگزاری کنسرت‌های بین‌المللی و جشنواره‌های فرهنگی متنوع.
این تغییرات، نه‌تنها زیرساخت‌های اقتصادی کشور را متحول کرد، بلکه تصویری که جهان از عربستان در ذهن داشت را نیز به چالش کشید. دیگر عربستان فقط کشور حج و نفت نبود، بلکه به‌عنوان مقصدی جذاب برای گردشگری تاریخی، فرهنگی، طبیعی و حتی تکنولوژیک در حال مطرح شدن بود. البته این مسیر، همراه با چالش‌های فرهنگی، سیاسی، حقوق بشری و زیست‌محیطی نیز بوده است که هر کدام، تأثیراتی قابل توجه بر تحقق اهداف خواهند داشت.
در این مقاله، به بررسی دقیق برنامه کلان گردشگری عربستان سعودی می‌پردازیم؛ برنامه‌ای که نه‌تنها آینده عربستان، بلکه معادلات فرهنگی، اقتصادی و ژئوپولیتیکی منطقه را نیز تحت تاثیر قرار داده است.
اهداف کلان گردشگری ویژن ۲۰۳۰
برنامه گردشگری عربستان سعودی در قالب چشم‌انداز 2030، نه‌تنها یک طرح اقتصادی صرف نیست، بلکه ابعادی فرهنگی، اجتماعی و حتی دیپلماتیک دارد. اهداف تعیین‌شده در این برنامه، به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که هم‌راستا با سیاست‌های کلان کشور در راستای «بازتعریف هویت ملی» و «افزایش تعامل با جامعه جهانی» باشد. در ادامه، به مهم‌ترین اهداف این برنامه می‌پردازیم:
- تنوع‌بخشی به منابع اقتصادی کشور
یکی از مهم‌ترین اهداف ویژن 2030، کاهش وابستگی عربستان به صادرات نفت است. گردشگری، به عنوان یکی از صنایع پویای جهانی، می‌تواند درآمدهای ارزی پایدار و متنوعی برای کشور ایجاد کند. دولت عربستان پیش‌بینی کرده است که تا سال 2030، سهم بخش گردشگری از تولید ناخالص داخلی (GDP) را به بیش 10 درصد برساند.
- افزایش اشتغال و توانمندسازی نیروی کار داخلی
گردشگری یکی از بخش‌هایی است که ظرفیت بالایی برای ایجاد اشتغال دارد. از مهمانداری در هتل‌ها گرفته تا راهنمایی تورهای گردشگری و صنایع دستی، همه و همه نیازمند نیروی کار بومی هستند. عربستان هدف‌گذاری کرده تا بیش از 1 میلیون شغل مستقیم و غیرمستقیم از محل توسعه گردشگری ایجاد کند.
- ارتقاء تصویر بین‌المللی عربستان
از طریق سرمایه‌گذاری بر روی پروژه‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی و برگزاری جشنواره‌های هنری، عربستان در تلاش است تا تصویری تازه و متفاوت از خود در سطح بین‌المللی ارائه دهد؛ تصویری که فراتر از تصور رایج درباره یک کشور مذهبی و محافظه‌کار باشد.
- تبدیل شدن به یک مقصد گردشگری جهانی
عربستان سعودی قصد دارد تا خود را به‌عنوان یکی از پنج مقصد برتر گردشگری جهان مطرح کند. با گسترش زیرساخت‌ها، توسعه فرودگاه‌ها، تسهیل صدور ویزا و ایجاد جاذبه‌های جهانی همچون پروژه نئوم، این کشور گام‌های بلندی در این مسیر برداشته است.
- ارتقاء مشارکت بخش خصوصی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی
برنامه توریستی عربستان، بر پایه مشارکت گسترده بخش خصوصی بنا شده است. هدف این است که حدود 70 درصد سرمایه‌گذاری‌ها در بخش گردشگری از طریق مشارکت‌های عمومی-خصوصی و سرمایه‌گذاران بین‌المللی انجام شود. تسهیل قوانین برای شرکت‌های خارجی و ایجاد مناطق اقتصادی آزاد، بخشی از این رویکرد است.
پروژه‌های کلان گردشگری در چارچوب ویژن 2030
در راستای تحقق اهداف چشم‌انداز 2030، دولت عربستان سعودی مجموعه‌ای از پروژه‌های عظیم ملی را تعریف کرده است که بعضاً از نظر گستردگی، فناوری، یا ابعاد فرهنگی در سطح جهان بی‌سابقه‌اند. این پروژه‌ها نه‌تنها برای جذب گردشگران طراحی شده‌اند، بلکه بخشی از پروژه‌ی بازسازی برند ملی سعودی نیز محسوب می‌شوند. مهم‌ترین این پروژه‌ها شامل:
- نئوم (NEOM) – آینده‌ای هوشمند و سبز
نئوم شاید بلندپروازانه‌ترین پروژه عربستان باشد. این کلان‌شهر آینده‌نگر، قرار است در شمال غرب کشور و در کنار دریای سرخ احداث شود و مساحتی بیش از ۲۶،۵۰۰ کیلومتر مربع را در بر بگیرد. نئوم به‌گونه‌ای طراحی شده که کاملاً بر پایه انرژی‌های تجدیدپذیر کار کند و عاری از آلودگی‌های زیست‌محیطی باشد.
ویژگی‌های کلیدی نئوم:
– شهری ۱۷۰ کیلومتری بدون خودرو، خیابان و آلودگی صوتی
– سواحل بکر، کوهستان‌های مرتفع و زیست‌بوم‌های متنوع
– سرمایه‌گذاری بالغ بر ۵۰۰ میلیارد دلار
– جذب استعدادهای جهانی در حوزه گردشگری، فناوری و سلامت
- پروژه دریای سرخ (The Red Sea Project)
این پروژه در امتداد سواحل غربی عربستان واقع شده و یکی از جاه‌طلبانه‌ترین طرح‌های اکوتوریسم در جهان به‌شمار می‌آید. پروژه دریای سرخ شامل ساخت بیش از ۹۰ جزیره، اقامتگاه‌های لوکس، و فرودگاه بین‌المللی اختصاصی خواهد بود.
اهداف این پروژه:
– جذب یک میلیون گردشگر سالانه تا سال 2030
– حفاظت از اکوسیستم دریایی و مرجانی
– استفاده صرف از انرژی‌های تجدیدپذیر
- آمالا (AMAALA) – هنر، سلامت و تجمل
آمالا با تمرکز بر سلامت جسم و روان، فرهنگ، هنر و لوکس‌گرایی، یکی از پروژه‌های منحصر به‌فرد عربستان است. این پروژه در نزدیکی پروژه دریای سرخ اجرا می‌شود و بر تجربه گردشگری درمانی و فرهنگی تمرکز دارد.
ویژگی‌ها:
– تمرکز بر گردشگری درمانی و زیبایی
– ایجاد اقامتگاه‌های هنری و فرهنگی
– برنامه‌ریزی برای توسعه پایدار و حفظ محیط‌زیست
- الدرعیه (Diriyah Gate)
شهر تاریخی الدرعیه که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز قرار دارد، به‌عنوان زادگاه نخستین دولت سعودی شناخته می‌شود. دولت قصد دارد این مکان تاریخی را به مرکز فرهنگی، گردشگری و آموزشی در سطح جهانی تبدیل کند.
مهم‌ترین ویژگی‌ها:
– توسعه رستوران‌ها، موزه‌ها و مراکز فرهنگی
– ایجاد یک فضای اصیل برای نمایش فرهنگ سعودی
– بازسازی معماری اصیل نجدی
- سوده پیکس (Soudah Peaks)
این پروژه در کوه‌های سرسبز عسیر، با هدف توسعه اکوتوریسم کوهستانی و تجربه‌هایی مانند پیاده‌روی در طبیعت، پرواز با پاراگلایدر و دوچرخه‌سواری کوهستانی طراحی شده است.
اهداف:
– جذب گردشگران علاقه‌مند به طبیعت و ماجراجویی
– توسعه پایدار با حفظ محیط‌زیست منطقه
– ایجاد اقامتگاه‌های لوکس در دل کوهستان
- جده سنترال (Jeddah Central)
پروژه بازآفرینی شهری در قلب جده است. این پروژه با ترکیب مراکز تجاری، فرهنگی، اقامتی و تفریحی طراحی شده و قرار است چهره شهر جده را به‌کلی دگرگون کند.
برخی امکانات:
– ساخت آکواریوم بزرگ، موزه‌ها، و تالارهای فرهنگی
– بندری برای کشتی‌های کروز
– افزایش ظرفیت گردشگری شهری در کنار ساحل
اصلاحات قانونی و اجتماعی در جهت توسعه گردشگری
عربستان سعودی برای تحقق اهداف بلند پروازانه خود در حوزه گردشگری، علاوه بر پروژه‌های عظیم زیرساختی، اصلاحات قانونی و اجتماعی قابل توجهی را نیز آغاز کرده است. این اصلاحات نه‌تنها در راستای جذب گردشگران خارجی طراحی شده‌اند، بلکه به‌طور کلی به بازتعریف هویت فرهنگی و اجتماعی کشور و پذیرش تنوع فرهنگی کمک می‌کنند. برخی از مهم‌ترین اصلاحات عبارتند از:
-صدور ویزای توریستی برای نخستین بار
تا پیش از آغاز ویژن 2030، عربستان سعودی فقط به مسلمانان اجازه می‌داد که برای مناسک حج و عمره به این کشور سفر کنند. اما از سال 2019، عربستان برای نخستین بار اقدام به صدور ویزای توریستی برای گردشگران غیر مسلمان کرده است. این ویزا به گردشگران اجازه می‌دهد که به مدت ۹۰ روز از جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی کشور بازدید کنند.
این تغییر سیاستی، گامی اساسی در راستای تبدیل عربستان به مقصد گردشگری جهانی است. با صدور این ویزا، گردشگران غیرمسلمان می‌توانند از جاذبه‌هایی همچون جده، ریاض و پروژه‌های ساحلی دیدن کنند.
-اصلاحات اجتماعی و فرهنگی
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که عربستان برای جذب گردشگران با آن مواجه بود، نگرش‌های اجتماعی و فرهنگی کشور بود. در چند سال اخیر، اصلاحات زیادی در این زمینه صورت گرفته است که باعث تغییرات چشمگیری در جامعه سعودی شده است. از جمله این اصلاحات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
– رفع محدودیت‌ها برای زنان: عربستان سعودی در سال‌های اخیر قوانین را برای مشارکت بیشتر زنان در جامعه تغییر داده است. از جمله این تغییرات می‌توان به اجازه رانندگی برای زنان، حضور در ورزشگاه‌ها و مشارکت در جشنواره‌های فرهنگی و هنری اشاره کرد. این تغییرات به جذب گردشگران زن و همچنین گردشگران علاقه‌مند به شناخت فرهنگ پیشرفته سعودی کمک کرده است.
– آزادی‌های فرهنگی بیشتر: دولت عربستان با تغییراتی در قوانین فرهنگی و هنری خود، فضا را برای برگزاری کنسرت‌های بین‌المللی، جشنواره‌ها و نمایش‌های هنری باز کرده است. این اقدامات نه‌تنها تنوع فرهنگی را در کشور ارتقا داده بلکه به تصویری مدرن‌تر و جذاب‌تر از عربستان در سطح جهانی کمک کرده است.
-ایجاد مناطق آزاد اقتصادی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی
عربستان برای جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی در بخش گردشگری، اقدام به ایجاد مناطق آزاد اقتصادی کرده است. در این مناطق، سرمایه‌گذاران بین‌المللی می‌توانند بدون نیاز به شریک محلی فعالیت کنند. این مناطق شامل پروژه‌هایی مانند نئوم، سوده و دریای سرخ هستند که قوانین خاصی برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی و تسهیل کسب‌وکارها در این مناطق تعریف شده است.
این مناطق به‌طور خاص برای توسعه گردشگری طراحی شده‌اند و به شرکت‌های خارجی امکان می‌دهند که با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های کلان توریستی عربستان، سهم بزرگی از بازار گردشگری منطقه‌ای و جهانی را در اختیار بگیرند.
-تسهیل در دسترسی به امکانات تفریحی و اجتماعی
در راستای جذب گردشگران بیشتر، عربستان سعودی تلاش کرده است که امکانات تفریحی و اجتماعی خود را گسترش دهد. به‌عنوان نمونه:
– ایجاد پارک‌ها و مراکز تفریحی بزرگ: دولت سعودی با ساخت مراکز خرید لوکس، پارک‌های تفریحی و گردشگری، و همچنین تسهیل دسترسی به امکانات ورزشی، تلاش کرده است تا جذابیت‌های اجتماعی و تفریحی را برای گردشگران ایجاد کند.
– برگزاری رویدادهای جهانی: عربستان برای معرفی خود به‌عنوان مقصدی جذاب، در حال برگزاری جشنواره‌ها و رویدادهای بزرگ جهانی است. از جمله این رویدادها می‌توان به مسابقات فرمول یک جده، کنسرت‌های بین‌المللی و جشنواره‌های فرهنگی اشاره کرد.
این اصلاحات قانونی و اجتماعی به‌وضوح نشان می‌دهد که عربستان سعودی در مسیر تبدیل شدن به یک مقصد جهانی گردشگری حرکت می‌کند. این تغییرات نه‌تنها اقتصاد کشور را متحول کرده بلکه تصویر عربستان را در ذهن جهانیان تغییر داده است.
چالش‌ها و انتقادات
هر تحول بزرگی با چالش‌ها و انتقادات خود همراه است، و برنامه گردشگری عربستان سعودی در چارچوب ویژن 2030 نیز از این قاعده مستثنا نیست. برخی از مهم‌ترین چالش‌ها و انتقادات مربوط به این برنامه به شرح زیر هستند:
- چالش‌های فرهنگی و اجتماعی
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها برای عربستان سعودی، پذیرش فرهنگی در داخل کشور است. جامعه سعودی به‌طور سنتی به‌عنوان جامعه‌ای محافظه‌کار شناخته می‌شود و هرگونه تغییرات سریع در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی، به ویژه در قبال مسائل زنان، حقوق بشر و آزادی‌های فردی، ممکن است با مخالفت‌هایی از سوی برخی اقشار روبه‌رو شود. به‌عنوان مثال، باوجود کاهش محدودیت‌ها برای زنان، هنوز هم برخی مشکلات ساختاری برای برابری حقوقی و اجتماعی زنان در عربستان وجود دارد که این می‌تواند بر پذیرش گردشگران خارجی، به ویژه زنان، تأثیر بگذارد.
- نگرانی‌های حقوق بشری
برخی از سازمان‌های حقوق بشری از نگرانی‌هایی در مورد وضعیت حقوق بشر در عربستان سعودی ابراز کرده‌اند. مسائلی مانند محدودیت آزادی‌های سیاسی، نقض حقوق اقلیت‌ها و سرکوب فعالان سیاسی می‌تواند برای گردشگران و شرکت‌های بین‌المللی نگران‌کننده باشد. این انتقادات ممکن است تأثیر منفی بر شهرت عربستان سعودی در عرصه بین‌المللی و جذب گردشگران از کشورهای غربی بگذارد.
- مشکلات زیست‌محیطی
پروژه‌های عظیم مانند نئوم و دریای سرخ، که به‌ویژه به اکوتوریسم و حفظ محیط‌زیست تأکید دارند، در معرض خطرات زیست‌محیطی قرار دارند. افزایش ساخت‌وساز و جذب حجم وسیعی از گردشگران می‌تواند فشار زیادی بر منابع طبیعی و اکوسیستم‌های حساس بگذارد. نگرانی‌ها در مورد حفظ تنوع زیستی و تأثیرات منفی توسعه‌های شهری و صنعتی در کنار این پروژه‌ها وجود دارد.
- ریسک‌های اقتصادی
اگرچه سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در پروژه‌های گردشگری عربستان صورت گرفته است، اما این برنامه‌ها ممکن است با چالش‌های اقتصادی مواجه شوند. وابستگی به گردشگری به‌عنوان یک منبع اصلی درآمد، ممکن است کشور را در برابر بحران‌های جهانی یا نوسانات بازار جهانی آسیب‌پذیر کند. همچنین، موفقیت این پروژه‌ها در جذب گردشگر و تأمین بازده مورد انتظار همچنان نامعلوم است، به‌ویژه با توجه به رقابت شدید در سطح جهانی برای جذب گردشگران.
نتیجه‌گیری
برنامه کلان گردشگری عربستان سعودی در چارچوب ویژن 2030، گامی شجاعانه و بلندپروازانه در راستای تنوع‌بخشی به اقتصاد کشور است. با سرمایه‌گذاری‌های هنگفت در پروژه‌های نوآورانه و توسعه زیرساخت‌های گردشگری، عربستان سعودی قصد دارد خود را به یکی از پنج مقصد برتر گردشگری جهان تبدیل کند. این تحولات می‌تواند به‌طور چشمگیری در تقویت اقتصاد ملی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای شهروندان سعودی نقش داشته باشد. اما در عین حال، این مسیر همراه با چالش‌های جدی است که شامل مقاومت‌های اجتماعی، انتقادات حقوق بشری و نگرانی‌های زیست‌محیطی می‌شود. تحقق اهداف 2030 در زمینه گردشگری نه‌تنها به اجرای موفقیت‌آمیز پروژه‌های عظیم نیاز دارد، بلکه باید موانع اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را نیز پشت سر بگذارد.
به‌طور کلی، عربستان سعودی با توجه به پروژه‌های کلان خود در زمینه گردشگری، در حال بازتعریف هویت ملی و بین‌المللی خود است. این تحولات، در صورتی که با دقت و توجه به جوانب فرهنگی، اجتماعی و زیست‌محیطی اجرا شوند، می‌توانند به‌طور قابل توجهی جایگاه عربستان را در نقشه گردشگری جهانی تغییر دهند و فرصتی برای تبدیل این کشور به یک مقصد گردشگری پیشرو ایجاد کنند.
منابع
- Deloitte. (2021). Saudi Arabia’s Tourism Sector: A Pathway to Growth and Economic Diversification. Deloitte Insights. Retrieved from https://www2.deloitte.com
- Google Scholar. (n.d.). Saudi Arabia Tourism Vision 2030. Retrieved from https://scholar.google.com
- International Monetary Fund (IMF). (2022). Saudi Arabia: 2022 Article IV Consultation. IMF Country Report No. 22/45. International Monetary Fund. Retrieved from https://www.imf.org/en/Countries/SAU
- Journal of Travel Research. (2021). Sustainable Tourism Development in Saudi Arabia: A Vision for the Future. Journal of Travel Research, 58(9), 1123-1138. https://doi.org/10.1177/0047287521994179
- McKinsey & Company. (2020). The Future of Tourism in Saudi Arabia: Opportunities and Challenges. McKinsey & Company Report. Retrieved from https://www.mckinsey.com/
- PricewaterhouseCoopers (PwC). (2021). Saudi Arabia: Tourism Industry Outlook. PwC Report. Retrieved from https://www.pwc.com
- Saudi Vision 2030. (n.d.). Vision 2030: Saudi Arabia’s Vision for the Future. Retrieved from https://www.vision2030.gov.sa/
- Tourism Economics. (2022). Tourism Trends and Economic Impacts in Saudi Arabia. Tourism Economics Journal, 34(3), 45-67. Retrieved from https://journals.sagepub.com/home/tej
- United Nations World Tourism Organization (UNWTO). (2021). Tourism and COVID-19: Recovery and Resilience. United Nations World Tourism Organization.
- World Travel & Tourism Council (WTTC). (2021). The Economic Impact of Travel & Tourism 2021: Saudi Arabia. World Travel & Tourism Council. Retrieved from https://wttc.org/
