فرزاد رمضاني بونش
پژوهشگر و كارشناس مسائل منطقه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
در يك سال گذشته هر چند شاهد فراز و فرودهایی در روابط دو کشور و برخی اظهارات تند مقامات ترکیه علیه ایران بوده ايم و مقامات آنکارا در رقابت با ایران بارها ایران را به توسعه‌طلبی فارسی و فرقه‌ای در خاورمیانه متهم کرده و آن را عامل اصلی اختلال در نظم ژئوپولیتیکی منطقه دانسته ، اما روابط ایران و ترکیه در هفته‌های اخیر با گسترش همکاری روبه‌رو هست. در اين بين سفر رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری ایران به ترکیه و سفر اردوغان به تهران در آینده‌ای نزدیک به ايران ميتواند بر حجم و دامنه روابط دو جانبه بيفزايد. در اين ميان در نوشتار زير براي بررسي بيشتر انگيزه هاي نوين تركيه در گسترش روابط با ايران پرداخته ميشود.
واژگان كليدي: انگيزه ، نوين، تركيه ، گسترش روابط ، ايران
متغير اقتصادي:
ترکیه و ایران سال‌هاست قصد دارند به‌رغم اختلافات سیاسی خود بر سر بحران سوریه، همكاري تجاری خود را تا ۳۰ میلیارد دلار ارتقاء دهند. در اين ميان سفر آتی رئیس جمهور ترکیه به ایران و تشکیل “شورای عالی همکاری راهبردی ترکیه و ایران”، مي تواند در روابط دوجانبه و همکاریهای اقتصادي دو کشور تحرک ایجاد كند. در همين راستا همچنان كه یکی از محورهای اصلی گفت‌وگوهای اخير روسای جمهور ایران و ترکیه بر سر توسعه روابط اقتصادی دو کشور بود و روحانی روابط اقتصادی دو کشور را در بهترین وضعیت” توصیف کرد، در واقع از نگاه آنكارا روابط ایران و ترکیه در حوزه اقتصادی مكمل بوده و با توجه به توانمندی‌های دو کشور، مي تواند با جهش روبرو گردد. در واقع آنكارا بر اين نظر است كه متغير اقتصاد در روابط ایران و ترکیه به دلایل مختلف از جمله همسایگی، پیوستگی ژئوپلیتیکی و نیازمندیهای متقابل نقش ویژه ای دارد. چنانچه به رغم اختلافات دو کشور در برخی مسائل منطقه ای و بین المللی و موضوع تحریمها علیه ایران حجم همکاریهای تجاری واقتصادی دو کشور از رقم بالايي برخوردار بود و تاثير کمتری پذیرفت. چنانچه اكنون نيز ترك ها به خوبي ميدانند كه با تداوم رابطه گازي با ايران و رها نکردن ایران جايگزين موثري را در قبال باکو و مسکو از دست ندهند تا توان چانه زنی گازي بیشتری داشته و در جهت تبدیل شدن به هاب ترانزیت انرژی گام بردارند.
متغيرهاي بين المللي:
شکل اسلام گرایی ای حزب عدالت و توسعه در ترکیه و تلفیق دو گفتمان اسلام گرایی و ملی گرایی و كنشگري در حوزه داخلي در يك سال گذشته (با توجه به نوع رويكرد سياسيْ،فرهنگي و امنيتي و.. حزب حاكم ) عملا دامنه انتقادها و چالشها در روابط اروپا و امريكا با تركيه را بيشتر كرده است. در اين ميان چالش هاي رابطه ناتو با ترکیه ، روند چشم پوشي از استقرار سامانه سپر دفاعی ضد موشکی به نفع سیستم اس 400 روسیه، جبهه گیری علیه عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا، (آنگلا مرکل تصریح کرد: ترکیه نباید به اتحادیه اروپا بپیوندد.)، اقدامات امريكا در صدور کیفرخواست علیه برخی مقامات سابق سیاسی و بانکی ترکیه به خاطر همکاری با ایران ، افزايش مواضع واگرا و گاه تند کشورهای اروپایی نسبت به دولت و مسائل گوناگون داخلي تركيه چون همه پرسی ترکیه ، نارضايتي تركيه از سرانجام و نوع همكاري ها در چارچوب موافقت‌نامه‌های خاص با امريكا در جهت حمايت از تمامیت ارضی تركيه و.. موجب شده است تا تركيه عملا نگاه نويني به افزايش روابط با بازيگران ديگر در آسيا و منطقه داشته باشد. در همين چارچوب نخستین سفر خارجی اردوغان پس از همه پرسی تغییر قانون اساسی ترکیه به هند بود و در ماه هاي گذشته نيز بر گرایش و توجه ترکیه به ایران و روسیه افزوده شده است.
متغيرهاي منطقه اي:
در بعد منطقه اي نيز در بحران سوريه ترك ها معتقد هستند گاه امريكا از روند‌هایی حمایت می‌کند که می‌توانند تمامیت ارضی ترکیه را زیر سوال ببرند. لذا در مقابل آنكارا هم ميتواند با تجدیدنظر در راهبردهای خود تمامیت ارضی و امنیت ملی اش را تامین و با همکاری با همسایگان و کشورهای منطقه‌ای چون ايران امنیت ملی خود را حفظ کنند. در اين ميان از يك سو بايد توجه داشت تهران و تركيه اكنون نیز در مورد اهداف کلی سیاست ایالات متحده در سوریه نگران هستند. در اين چارچوب مناطق خودمختاركردي در شمال سوريه و هم مرز با تركيه و تأثیر بالقوه بالقوه این امر بر شهروندان کرد در ترکیه موجب اضطراب فراوان در آنكارا شده است و تقويت بلوک کردی تحت رهبری حزب اتحاد دموکراتیک به عنوان یک بازیکن مهم در سوریه توسط امريكا، و نقش كردها در ایجاد نیروهای دموکراتیک سوریه، ترکیه را مجبور کرده در روابط ترکیه و امريكا نيز بازانديشي كرده و به تهران و مسكو نگاهي نو داشته باشد. لذا نزدیکی آنكارا به تهران به نوعي ناشي از دغدغه های مقامات آنکارا در دفع خطر كردها و نيروهاي كردي در شمال سوريه نيز مي باشد، در واقع اردوغان و آنكارا تلاش ميكنند تا ایران و ترکیه گام‌های مشترکی بردارند و فصل نوينی از همکاری های نظامی- امنيتي ایران و ترکیه آغاز شود. در حوزه ديگري استقلال کردستان عراق وضعیت عراق و منطقه را دگرگون ميكند. در اين چارچوب تركيه تلاش ميكند تا با افزايش رايزني با تهران راهكارهايي مشترك را در مقابل اين رويكرد مد نظر داشته باشند و حمايت تهران را از نوع كنش تركيه در قبال پ ك ك و اقدام هاي چون کشیدن دیوار در مرز مشترک با ایران بدست آورد.
گذشته از اين نيز بايد توجه داشت كه هر چند امريكا و ناتو تلاش مي كند تا از نزدیکی هرچه بیشتر ترکیه به روسیه و ایران جلوگیری نماید. اما نمایندگان کشورهای ایران، روسیه و ترکیه از بهمن سال گذشته در شهر آستانه پایتخت قزاقستان تاکنون در پنج نشست به بررسی وضع آتش بس و زمینه پایان دادن جنگ در سوریه پرداخته اند و نتایج آن منجر به موفقیت هایی به ویژه در ایجاد مناطق امن شده است. در اين ميان آنكارا اكنون بر اين نظر است كه در رايزني بهتر با تهران مي تواند توان بازيگري و حفظ منافع خود در سوريه بويژه مناطق شمال آن را حفظ كند.
علاوه بر اين نيز دلیل نزدیکی به تهران را مي توان با بحران قطر، رايزني با تهران در جهت مبارزه برای ایجاد نظم منطقه ای به رهبري عربستان و بررسي نوع تلاش براي محورسازي عربستان-امارات و مصر و نظم منطقه ای جدید دانست. در واقع ترکیه و ایران هر دو مخالف حرکت های رياض در برابر قطر بودند. اكنون نيز تركيه تلاش ميكند تا با واسطه ي ايران تبالادت خود را با قطر افزايش دهد و همچنين در رايزني با تهران مانع از فشار بيشتر رياض بر اخواني ها در منطقه گردد.
آينده روابط ايران و تركيه
در واقع ميزان و نوع رویکردهای همگراي ايران و تركيه در قبال مسائل مهم منطقه ای و بین المللی ، اراده رهبران دو کشور در تجدیدنظر احتمالی در اختلافات موجود، نوع رویکردهای سایر بازیگران در رخدادهاي منطقه، نوع كنش بازيگران بر ضد منافع ایران در سطح منطقه ای و جهان ، نوع تداوم و يا ثبات مسائل و چالش هاي دوجانبه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی در بين دوکشور، و متغيرهاي منطقه ای چون رخدادهاي سوریه، عراق، کشورهای خلیج فارس و نوع كنش منفي تر امريكا، ناتو، اتحادیه اروپا در قبال تركيه مي تواند بر آينده توجه بيشتر تركيه به ايران نقش داشته باشد.
