نیلوفر باقرنیا
دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد روابط بین‌الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
مقدمه
اقیانوس هند به عنوان سومین اقیانوس بزرگ جهان از دیرباز جایگاه ژئوپلیتیکی و جهانی آن مورد توجه قدرت‌ها بوده و امروزه به صحنه‌ای برای رقابت قدرت‌های نوظهور تبدیل گردیده است. اهمیت این اقیانوس به دلایل وجود منابع معدنی و نفت فراوان، مرکزیت تجارت جهانی با قرارگیری میان سه کانون اقتصاد جهانی(جنوب شرق آسیا، اتحادیه اروپا و آمریکای شمالی)، بازار مصرفی بزرگ به دلیل جمعیت زیاد، حضور قدرت‌های رو به رشد از قبیل هند، چین و کره‌جنوبی، وجود آبراهه‌های پر تردد، روز‌به روز در حال افزایش می‌باشدبه‌طوری‌که رابرت کاپلان در نوشته‌های خود به اقیانوس هند همان جایگاهی را بخشیده که هالفورد مکیندر، یک قرن قبل از او نسبت به آسیای مرکزی قائل بود.
بازگشت آسیا به مرکز توجهات جهانی به ویژه اقیانوس هند، ملهم از افزایش سهم آسیا از تجارت جهانی، رشد جمعیت و رونق بنیادگرایی اسلامی، پدیداری قدرت چین و تمرکز میادین انرژی در این قاره، کاپلان را بر آن داشت تا این ابرمنطقه را هارتلند قرن 21 بنامد. همچنین اقیانوس هند دارای چهار آبراهه مهم برای تجارت بین‌المللی دریایی شامل کانال سوئز در مصر، باب‌المندب (مرز جیبوتی و یمن)، تنگه هرمز (مرز ایران و عمان) و تنگه مالاکا(مرز اندونزی و مالزی) است که این نقاط مسیرهای مهم در تجارت جهانی نفت می‌باشند. در این راستا، علاوه بر اهمیت ژئوپلیتیک این اقیانوس، نمی‌توان از اهمیت و نقش قدرت‌ها، درگیری‌های نظامی، رقابت‌های روزافزون هند و چین، پتانسیل تقابل هسته‌ای هند و پاکستان و کشورهای تاثیرگذار اطراف آن غافل شد و رقابت و رشد اقتصادی و نظامی این قدرت‌ها بر اهمیت این منطقه در نظام بین‌الملل افزوده است که بر تعدادی از مهم‌ترین بازیگران تاثیرگذار در ادامه اشاره می‌گردد.
- هند
هند به وسیله اقیانوس هند از سه جهتاحاطهگردیدهو برای تماس با جهان خارج همواره به آن توجه داشته است.منافع ملی و اقتصادی این کشور به شدت با این منطقه در ارتباطبوده و در رقابت با نفوذ چین، پیوندهای خود را با کشورهای همسایه از قبیل ایران در پروژه چابهار، اسرائیل، ایالات‌متحده و همچنین روسیه، درصدد افزایش قدرت نظامی خود گسترش داده است.هند همچنین با استفاده از سیاست نگاه به شرق خود در جهت ثبات و صلح در حاشیه اقیانوس هند، همکاری خود را با کشورهای این منطقهتوسعهبخشیده که می‌توان به مواردی از قبیل اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیانوس هند، سازمان بیمستک و همکاری گنگ- مکونگ، قرارداد استراتژیک با فرانسه در سال 2017، نهایی کردن قرارداد تاسیس پایگاه جدید در سیشل و دسترسی نظامی به امکانات بندر عمان و امضای توافق با سنگاپور در مورد مجوز استقرار و استفاده از امکانات نیروی دریایی دو کشور اشاره کرد.در این راستا نارندرا مودی در یکی از سخنرانی‌های خود اظهار داشت که رویکرد این کشور ” امنیت و رشد برای همه درمنطقه” (SAGAR)می‌باشد و او برای انجام این مهم، با اتخاذ سیاست نگاه به شرق و گسترش روابط با کشورهای آ.سه.آن و توسعه توان نظامی خود از قبیل توسعه ناوهای هواپیمابر و کشتی‌های با موشک‌های بالستیک با همکاری کشورهایی از قبیل آمریکا و روسیه در تلاش برای مقابله با نفوذ روزافزون چین در اقیانوس هند می‌باشد.
علاوه بر آن، تنگه‌های موجود در این اقیانوس، ارزشی حیاتی برای این کشور داشته و از جمله دغدغه‌های دهلی‌نو، تهدیدات تروریستی و گسترش سلاح‌های هسته‌ای و حضور قدرت‌های رقیب بوده است.بنابراین پایگاه‌های متعددی برای تقویت مواضع در مقابل چین، در حوزه جنوب شرقی و جنوبی در مجاورت اقیانوس هند و جزایر مجاور ایجاد نموده است. در این راستا وزیر امور خارجه هند در آگوست 2018 با اشاره به اهمیت حفظ ثبات در این منطقه، از نفوذ بیش از حد چین با ایجاد بنادر و زیرساخت‌ها در سریلانکا، بنگلادش و پاکستان ابراز نگرانی نمود. دهلی‌نو همچنین با آگاهی به این امر که افزایش روابط چین و پاکستان و توسعه بندر گوادر، قدرت مانور بیشتری به اسلام‌آباد می‌دهد، تهدید چین را به دلیل افزایش تنش‌ها در منطقه بیشترتلقینموده و از نگاه هند، ایجاد پایگاه نیروی دریایی دائمی توسط چین در منطقه اقیانوس هند، در آینده می‌تواند تهدیدی برای امنیت انرژی، منافع اقتصادی و تجاری هند باشد. در این راستا هند با برقراری ارتباط با کشورهای حاشیه اقیانوس هند و افزایش روابط با ایالات‌متحده تلاش می‌کند در مقابل محور پکن- اسلام‌آباد، از شدت تهدید ها بکاهد.
- چین
اقیانوس هند برای چین هم از نظر منطقه‌ای و هم جهانی جایگاه ویژه‌ای دارد. این منطقه تمام راه‌های عبور انتقال انرژی از خاورمیانه، آفریقا و جهان را به چین دربرمی‌گیرد.این کشور با در پیش گرفتن سیاست محاصره هند، از طریقافزایش قابلیت‌های نظامی، روابط دوستانه با پاکستان، حضور در آب‌های جنوبی هند و راه‌اندازی پروژه ” یک کمربند، یک جاده” در رقابت با هند می‌باشد. درواقع چین برای حفظ سرمایه‌گذاری‌های خود در این طرح، پایگاه‌های نظامی نیز در حاشیه اقیانوس هند گسترش داده است. حضور نیروی دریایی چین از سال 2008 ابتدا با گشت‌های مقابله با دزدان دریایی و بعدها با گسترش زیردریایی‌های هسته‌ای و غیرهسته‌ای همراه بوده است. اولین پایگاه نظامی خارجی آن در جیبوتی، نشان از افزایش قدرت دریایی و به‌کارگیری این قدرت در جهت حفظ منافع در اقیانوس هند بودهو در اواخر ژانویه 2018 چین با یک گروه اقدام بر روی سطح دریا با کشتی حامل سلاح برای رسیدن به تنگه سوندا در اندونزی از اقیانوس آرام عبور کرد که منجر به نگرانی کشورهایی از قبیل هند، اندونزی و کشورهای دیگر در مورد اهداف پکن گردید. از طرف دیگر چین با راه‌اندازی پروژه یک کمربند یک جاده، پروژه‌هایی در سریلانکا، بنگلادش، میانمار، پاکستان، جیبوتی، کنیا و تانزانیا در دست اجرا داشته و اهداف آن از این پروژه هم اقتصادی و هم نظامی می‌باشد. برای مثال کلمبیا، گوادر و جیبوتی برای سوخت‌گیری و مقر کشتی‌های نیروی دریایی ارتش آزادی‌بخش خلق چین استفاده شده است که باعث احساس خطر هند گردید. به‌علاوه چین و پاکستان، توافقاتی برای ایجاد پایگاه نظامی جیوانی انجام داده‌اند. این پایگاه نظامی شامل یک فرودگاه با ظرفیت پذیرش هواپیماههای غول پیکرنظامی چین و یک بندرگاه با قابلیت استقرار و پهلوگیری ناوگان نظامی دریایی چین است که پس از پایگاه نظامی چین درجیبوتی، دومین پایگاه نظامی برون مرزی این کشور تلقی میشود. در مجموع چین با سرمایه‌گذاری در کشورهای حاشیه اقیانوس هند و ایجاد پایگاه‌های نظامی، نفوذ و وابستگی این کشورها به خود را در جهت تکمیل پروژه‌های خود و تبدیل شدن به قدرت هژمون و داشتن پایگاه دائمی در این اقیانوس همانند کشورهای غربی افزایش می‌دهد.
درنهایت می‌توان گفت با توجه به حضور و گسترش قابلیت‌های نظامی و اقتصادی کشورها در این منطقه، افزایش همکاری‌ها و در مجموع رقابت قدرت‌های نوظهور، همگی نشان از اهمیت ژئوپلیتیکی و افزایش جایگاه جهانی اقیانوس هند می‌باشد. در واقع نقشاین منطقه در تامین انرژی، تنگه‌های پرتردد، بازار مصرفی انبوه و وجود قدرت‌های با رشد اقتصادی بالا منجر به اهمیت روزافزون جایگاه جهانی آن گردیده است. بر همین اساس چین با استفاده از این منطقه درصدد است با به‌کارگیری پروژه‌های اقتصادی، نفوذ سیاسی و نظامی خود را گسترش داده و امکان حضور دائمی در منطقه را برای خود فراهم آورد که این امر همواره موجب نگرانی هند بوده و می‌توان گفت در آینده رقابت دو کشور باعث اهمیت بیش از بیش این منطقه خواهد گردید.
واژگان کلیدی: افزایش، اهمیت، اقیانوس هند، ژئوپلیتیک ، جایگاه جهانی
