فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
بحث اتحاد میان کشورهای شوراي همكاري خلیج فارس به موضوعي اساسی برای بسیاری از تصمیم‌گیران سیاسی در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس تبدیل شده و عربستان سعودی به بحرین و دیگر کشورهای عضو شوراي همكاري خليج فارس پیشنهاد تشکیل اتحادیه يا كنفدراسيون داده است. در اين بين براي بررسي بيشتر نگاه كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس و چالش هاي فراروي تشكيل اين اتحاديه به گفتگويي با دكتر حسين رويوران كارشناس مسائل خاورميانه نشسته ايم:
واژگان كليدي: شوراي همكاري خليج فارس، عربستان، كنفدراسيون، اتحاديه خليج فارس ، چالش
مركز بين المللي مطالعات صلح: آیا از نظر تاريخي زمینه‌های لازم برای تشکیل اتحادیه خلیج فارس وجود دارد؟
ما از نظر تاريخي تجربه چندين مورد فدراسيون و كنفدارسيون در بين كشورهاي عرب داشته ايم. فدراسيون 1959 بين مصر و سوريه كه تبديل به جمهوري عربي متحد شد بعد از دو سال با شكست مواجه شد. كنفدراسيون ها هم زياد بوده است. چنانچه بين ليبي، مصر و سودان؛ ليبي، مصر و سوريه و اتحاديه مغرب عربي اين امر رخ داده، اما هيچ يكي از اين كنفدراسيون ها و فدراسيون ها موفق نشدند. چرا كه معمولا تشكيل اين همگرايي ها از بالا صورت گرفته شد بود و عملا از مردم نظرخواهي هايي در اين زمينه انجام نگرفت. يعني هر چند تصميم هايي از سوي رهبران و مقامات بالا انجام پذيرفته شده بود، اما در روند زماني و در سايه منافع متضاد اعضا از بين رفته و همگرايي كنفدارسيوني و فدراسيوني فرو مي پاشد. به همين دليل اين تجربه تجربه موفقي در جهان عرب نبوده است. يعني اين تجربه هاي تاريخي ثابت ميكند آنچه كه به صورت نياز سياسي به اتحادیه خلیج فارس مطرح ميشود در آينده قرين موفقيت نخواهد شد و تشكيل اتحاديه خلیج فارس هم از اين قاعده مستثني نيست.
مركز بين المللي مطالعات صلح: کویت نقش فعالی در ایجاد شوراي همكاري خليج فارسی همکاری خلیج فارس داشته است. در اين بين با توجه به اينكه کویت در بین کشورهای خلیج‌فارس تنها کشوری است که از آغاز استقلال در سال 1961 دارای قانون اساسی بوده و تفکیک قوای سه گانه پارلمان مستقل آزادیهای سیاسی و آزادی مطبوعات در آن تضمین شده است، آيا كويت به اتحاديه خلیج فارس خواهد پيوست؟
نخست بايد گفت در بين كشورهاي شيخ نشين عضو شوراي همكاري خليح فارس هيچ كدام راضي به تشكيل اتحادیه خلیج فارس نيستند. چرا كه معمولا اتحاد زماني رخ مي دهد كه بالاترين سطح همگرايي بين كشورها و جود دارد. در حالي كه اتفاقي كه رخ داده است آن است كه طرح اتحادیه خلیج فارس در زماني صورت گرفته كه حجم واگرايي بين كشورهاي شوراي همكاري خلیج فارس بالا است. يعني از يك سو بين كويت و عربستان اختلافات سرزميني وجود دارد و در تنها در يك منطقه (كه سيصد هزار بشكه در نفت توليد دارد) اختلاف و جود دارد. گذشته از اين بين قطر و عربستان سعودی هم اختلاف‌های مرزی یکی از جدی‌ترین اختلاف‌ها و درگیری‌های مرزی بین کشورهای عرب حوزه خلیج فارس است که هر از چند گاهی تشدید و موجب بروز تنش میان دو کشور و حتي درگیری مسلحانه بین دو کشور شده است. چنانچه اكنون بين دو كشور آتش برقرار است نه صلح. از سوي ديگر بين امارات و عربستان نيز اختلافات جدي سرزميني وجود دارد و اكنون هم يكي از اسكناس هاي اماراتي (كه نقشه امارات روي آن و وجود دارد و مناطق مورد اختلاف را در شمول كشور امارات قرارداده است) در عربستان ممنوع است. اختلاف عربستان با عمان اختلاف هم ريشه دار و قديمي (به زماني كه وهابي ها به عمان حمله كردند و كشته هاي زيادي را به همراه داشت) برميگردد. امري كه باعث شده همچنان كينه هاي بسياري بين عماني ها و سعودي ها وجود داشته باشد. آنچه مشخص است در واقع همه اين اختلافات و مشكلات بيانگر آن است كه همچنان واگرايي بين اين كشورها وجود دارد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: وزیر اطلاع رسانی بحرین اعلام كرده است بحرين موافقت کرده با عربستان سعودی در چهار محور امنیت، دفاع، اقتصاد، و امور خارجی متحد شود. آيا اين رويكرد بحرين به نوعي مخالفت با سيار كشورها در پيوستن به اتحاديه خليج فارس است؟
اينكه دولت بحرين اتحادیه شوراي همكاري خلیج فارس را پذيرفته بيانگر آن است كه آل خليفه حاضر نيست كشور را به اكثريتي كه در اين كشور قيام كرده است واگذار كند، اما همزمان حاضر است كشور را به عربستان واگذار كند. يعني زماني كه اكثريت مزدم در خيابان هاي اين كشور حضور دارند و بر ضد دولت شعار مي دهند آل خليفه از مشروعيت برخوردار نيست و بايد گفت آل خليفه با چه مشروعيتي برخلاف ساير كشورهاي عضو شوراي همكاري در ابتدا با اتحادیه خلیج فارس موافقت ميكند؟
مركز بين المللي مطالعات صلح: با توجه به اعلام هاي رسمي و غير رسمي به نظر ميرسد بيشتر كشورهاي شوراي همكاري خلیج فارس با تشکیل اتحادیه خليج فارس موافق نيستند. در اين بين علل نگرانيها و مخالفت اين كشورها چيست؟
ضرب المثلي در زبان عربي وجود دارد و آن هم اين است كه «همه در حال بازگشت از حج هستند فلاني در حال به حج رفتن است». در واقع بايد گفت اكنون با توجه به بحراني كه در اتحاديه اروپا رخ داده همه متوجه شده اند زماني كه كشورهاي ناهمگن و ناهمتراز در كنار هم قرار گيرند هر گونه بحران در كشور ضعيف بر كل مجموعه اثر خواهد گذاشت. در اين بين همگرايي بدون در نظر گرفتن توان كشورها يك راهبرد اشتباه است. يعني آيا ممكن است وحدت بين عربستان با اقتصاد و سرزميني بزرگ با بحرين حدود 600 تا هفتصد كيلومتري برقرار شود؟ چرا كه اين امر امكان پدير نيست و تجربه اروپا هم بيانگر اين است. گذشته از اين اينكه كشورهاي شوراي همكاري خلیج فارس اعلام ميكنند به دنبال حركت به سوي پول واحد و … هستند در واقع بيان آرزو است تا برنامه براي تحقق آن. چرا كه الگويي كه اكنون عربستان به دنبال آن است بدون در نظر گرفتن چالش ها و موانع ساختاري براي تشكيل اتحادیه خلیج فارس است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: بنا به برخي گزارش ها نظام حاکم بر کویت اصرار دارد که پیشنهاد اتحادیه خليج فارس به طور نهایی رد شود و هیچ گاه نیز مورد بحث قرار نگیرد. همين گونه نيز خاندان هاي حاكم در ديگر كشورها برخي از نگرانيها را بيان گرده اند. در اين بين اگر به روابط خاندان ها حاكم در كشورهاي شوراي همكاري خلیج فارس بپردازيم زمينه تشكيل اتحاديه شوراي همكاري خلیج فارس در بين خاندان هاي حاكم تا چه حدي آماده است ؟
در واقع اگر به پيش زمينه هاي تاريخي بين خاندان هاي حاكم در شوراي همكاري خلیج فارس نگاهي دقيق داشته باشيم در مي يابيم كه آل صباح حاكم در كويت در واقع ريشه در منطقه نجد عربستان دارند و به دليل درگيري با وهابي ها و آل سعود به كويت عقب نشيني كرده اند. آل خليفه در بحرين هم بحريني نيستند. آل ثاني در قطر هم ريشه در حجاز دارند و آل زايد و آل نهيان در امارات هم با آل سعود در اين زمينه مشكل داشته اند. در اين بين جدا از خاندان حاكم بر عمان (كه اصالت تاريخي خود دارد) همه اين خاندان ها به گونه اي با عربستاني كه با پايه آل سعود و وهابيت بنا شده مشكل دارند و به نوعي ميتوان گفت قربانيان اين سيستم هستند. لذا بايد گفت اكنون اين خاندان ها به پيشنهادهاي عربستان سعودي به عنوان مكمل هاي طرح هاي قبلي نگاه ميكنند. يعني عربستان زماني با وهابيت در پي تحت سلطه قراردادن همه بود؛ اما اكنون با طرح اتحاديه خلیج فارس به دنبال اين امراست. يعني همچنان مانعي ذهني دربين خاندان هاي حاكم در بيشتر كشورها شوراي همكاري خلیج فارس در مو.رد اتحاديه وجود دارد و نمي توانند عربستان سعودي را به عنوان برادر بزرگتري كه مي تواند اين همگرايي را انجام دهد بپذيرند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: با توجه به توان اقتصادي امارات متحده عربي در شوراي همكاري خلیج فارس اكنون امارات چه نگاهي به طرح اتحاديه خلیج فارس دارد ؟
در واقع همه كشورهاي شيخ نشين خليح فارس نسبت به اين طرح حساس هستند. چرا كه عربستان عملا نخ تسبيح و تعيين كننده اتحاديه خلیج فارس خواهد شد. در حالي كه ساير كشورها بنا ندارند كه اين تفويض قدرت را به عربستان دهند. يعني اينكه اين پيشنهاد در رياض از سوي مقامات سعودي مطرح شد و مورد تاييد همه اعضا در شورا همكاري خليح فارس قرار نگرفت بيانگر اين امر است كه بيشتر كشورها با اين امر مخاف هستند (با توجه به اينكه در كنفرانس ها ميزبان حق دارد خيلي از مسائل را مطرح و به تصويب رساند، اما با توجه به حجم بالاي مخالفت ها رياض قادر به چنين امري در جلسه گذشته شوراي همكاري خلیج فارس نشد.) يعني هر چند اين امر در دستور جلسه سران بعدي شوراي همكاري خلیج فارس قراردارد، اما اينكه در رياض اين طرح مورد عدم پديرش قرار مي گيرد نشان از اعتراض هر يك از كشورهاي شوراي همكاري خلیج فارس به طرح اتحاديه است. چرا اين طرح از ديد منافع آنان امري پذيرفتني نيست و اين عدم پذيرش خود چالش مهمي براي اتحاديه است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: جدا از بحرين كدام يك از كشورهاي شوراي همكاري خلیج فارس ممكن است به طرح اتحاديه با نگاهي مثبت تر نگاه كند؟
من تصور ميكنم بالاترن ميزان تضاد را عمان با رياض دارد. در وهله بعد قطر ( اكنون هم در رقابت كامل در ابعاد مختلف با عربستان قرار دارد ) مخالف با رياض است. گذشته از اين كويت در مرحله بدي تضاد است. امارات هم تضاد كمتري نسبت به بقيه دارد. امارات با توجه به جزاير سه گانه و تئوري توطئه تهديد از جانب ايران تلاش ميكند عربستان را در كنار خود داشته باشد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: ساختارهاي مذهبي و تفاوت هاي ديني كشورهاي شوراي همكاري خلیج فارس چه نقشي در روند تشكيل اتحاديه شوراي همكاري خلیج فارس خواهد داشت؟
اگر تصميم گيري از در مورد تشكيل اتحاديه از پايين و براساس همه پرسي انجام گيرد اقليتهاي مذهبي نقش به سزايي پيدا ميكند. در كويت سي و پنج درصد جامعه شيعي است، در بحرين هفتاد درصد شيعه و در عمان هم حدود هشتاد درصد جامعه اباضي هستند. لذا اگر قرا باشد كه تشكيل اتحاديه بر اساس همه پرسي باشد بافت جمعيتي و اقليت هاي مذهبي و.. در اين امر نقش دارند. چرا كه شيعيان و اباضي ها عملا گرايشي به وحدت با سعودي ها ندارند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: نگاه غرب بويژه قدرت هاي اتحاديه اروپا و امريكا به طرح اتحاديه خلیج فارس چيست؟
در واقع غربي ها واكنش چنداني نسبت به اين مساله بروز نداده اند. يعني اين موضوع تاكنون چندان جدي و متحول كننده نيست كه غرب در خصوص آن موضع گيري كند. در اين بين وجود اين كشورها به عنوان كشور يا كنفدراسيون تحولي خيلي جدي در رابطه با نگاه غربي ها نسبت به آنان ندارد. چرا اين كشورها با غرب رابطه مثبتي دارند و همين رابطه هم ادامه خواهد يافت.
مركز بين المللي مطالعات صلح: قرار است ایده اتحادیه در نشست بعدی شوراي همكاري خليج فارس بررسی شود. در اين بين چه آينده اي را براي هر گونه تشكيل اين اتحاديه ميتوان مورد پيش بيني قرارداد؟
اگر تشكيل هر اتحاديه اي بر اساس نياز جوامع منطقه اي و با راي مردم صورت گيرد اين فرايند تغييرات جدي به دنبال خواهد داشت و شرايط نويني در منطقه ايجاد خواهد كرد. اما در واقع شوراي همكاري خليج فارس بر اساس فرماني خارجي براي تقابل با ايران در اوايل دهه 1980 شكل گرفت و بر اساس نيازي داخلي تشكيل نشد. در اين راستا كنفدراسيوني كه اكنون نيز مطرح ميشود در عمل براي پر كردن خلايي است كه امريكا بعد از خروج از عراق ايجاد كرده است مطرح شده اما اينكه اينان بتواند اين خلا را پركنند يا نه جاي تامل و ترديد دارد. چرا كه مسلم است كه آنان در پر كردن اين خلا ناتوانند.
