آینده قدرت در عراق؛ از محاصصه تا حکمرانی شایسته‌محور

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

انتخابات پارلمانی ۲۰۲۵ عراق که برای ۱۱ نوامبر برنامه‌ریزی شده، انعکاس چندلایه از بحران مشروعیت، فرسایش نهادی، و رقابت بازیگران داخلی و خارجی بر سر شکل‌دهی دولت آینده است. این رأی‌گیری نه‌تنها به‌منزلهٔ آزمون تداوم نظم پساصدامی تلقی می‌شود، بلکه میدان بازتولید قدرت و سنجش توان اصلاح ساختاری در چارچوب قانون انتخابات اصلاح‌شدهٔ ۲۰۲۰ است . قانون جدید با اعمال فرمول سن–لگه با ضریب ۱.۷، عملاً به سود جریان‌های ائتلافی و به زیان نامزدهای مستقل عمل کرده و در نتیجه از خیزش‌های مردمی برای بازسازی سیاست رسمی جلوگیری می‌کند.(1)

با ثبت حدود 6917 نامزد(۷۷۵۴ نامزد ثبت نام شده و ۸۳۷ نفر از آنها رد صلاحیت ) برای ۳۲۹ کرسی پارلمان (۳۲۰ عمومی و ۹ مربوط به اقلیت‌ها)، (2)عراق وارد رقابتی بی‌سابقه اما کم‌کیفیت شده است؛ تراکم کمی کاندیداها عمدتاً فراتر از نشانهٔ پویایی سیاسی تلقی نمی‌شود، بلکه بازتابی از تورم سیاسی در نظامی است که پاداش را نه به شایستگی بلکه به وفاداری حزبی و رانت‌گرایی اختصاص می‌دهد. از منظر نهادی، انتخابات در شرایطی برگزار می‌شود که مجلس منحل‌شده، دولت سودانی در میانهٔ فشارهای ائتلافی و اجتماعی، و افکار عمومی در سطحی بی‌سابقه از بدبینی قرار دارد (3).

بحران اقتصادی و اجتماعی

اقتصاد عراق در آستانهٔ رأی‌گیری با ناترازی ساختاری روبه‌روست. سهم نفت از بودجهٔ عمومی بیش از ۹۰٪ است؛ رشد منفی تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۲۴ (منفی ۲.۹٪) و بدهی داخلی معادل ۹۲ تریلیون دینار، فضایی از رکود و بی‌اعتمادی به وجود آورده است. هزینه‌های خارج از بودجه در فاصلهٔ ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۳ بالغ بر ۲۴.۵ تریلیون دینار بوده که نتیجهٔ آن تورم مکرر، کاهش ارزش دینار و افت سطح معیشت به حدی است که فقرا به حدود ۲۵٪ و بیکاری جوانان به حدود ۴۸٪ رسیده‌اند (4). وابستگی شدید به واردات از ایران و کاهش ارزش دینار پس از جنگ ۱۲روزه ایران–اسرائیل (ژوئن ۲۰۲۵) بار دیگر آسیب‌پذیری ساختار تولیدی عراق را آشکار کرده است.

تشدید بحران معیشت به رشد نارضایتی عمومی و شکل‌گیری رأی مجازات‌گر انجامیده است. داده‌های میدانی مؤید احتمال تکرار مشارکت پایین مشابه انتخابات ۲۰۲۱ (۴۱٪) هستند که اکنون ممکن است به زیر ۳۵٪ سقوط کند. جبهه‌های پوپولیستی با وعدهٔ افزایش یارانه و اشتغال، سعی دارند سوءمدیریت چهار سال اخیر را با شعارهای ملی‌گرایانه پنهان کنند. در مقابل، بخش‌های مستقل و طبقهٔ متوسط شهری به ضرورت کارآمدی، شفافیت مالی و مدیریت علمی تأکید می‌کنند. چهره‌هایی چون علی جبار الفریجی با تحصیلات آمریکا در هاروارد و MIT، نمونه‌ای از تکنوکراسی جایگزین در سنت رهبری جدید معرفی شده‌اند (5).

با وجود آن، احتمال تشکیل دولت کارآمد پایین است؛ زیرا نظام محاصصه (توزیع سهمیه‌ای قدرت میان گروه‌های قومی–مذهبی) همچنان از میل اصلاحات پیشی می‌گیرد. این ساختار که از ۲۰۰۳ تاکنون ضامن توازن شکنندهٔ قدرت بوده، همزمان بزرگترین مانع در برابر پاسخگویی، شایسته‌سالاری و مبارزه با فساد است.

محور شیعی و شکاف در چارچوب هماهنگی

در اردوگاه شیعه، مثلثی متشکل از محمد شیاع السودانی، نوری المالکی و قیـس الخزعلی صحنهٔ اصلی نزاع را رقم می‌زند. بزرگ‌ترین منازعه در محور شیعی بر سر رهبری «چارچوب هماهنگی» است؛  سودانی، نخست‌وزیری که با توافق شکنندهٔ چارچوب هماهنگی (CF) روی کار آمد، اکنون کوشیده است از دل همان منظومه به بازیگری مستقل‌تر بدل شود. او با تشکیل ائتلاف الاعمار والتنمیه، چهره‌ای تکنوکرات و متوازن از خود به نمایش گذاشته است که به تعبیر چتم‌هاوس «میان اردوگاه ایران‌گرا و جریان صدر، مسیر سوم شیعه» را دنبال می‌کند (6). در مقابل، نوری المالکی با طرح تغییر حوزه‌های رأی‌گیری و بازگشت به سیستم فهرست بسته، می‌کوشد نفوذ سودانی را مهار کند. خزعلی نیز با فهرست مستقل «الصادقون» می‌خواهد نقش واسطه‌ای میان بازوی مسلح (عصائب اهل الحق) و نهاد سیاسی ایفا کند (7).

جریان مقتدی صدر پس از کناره‌گیری نمایشی از سیاست رسمی در دورهٔ قبل، اکنون به‌عنوان یک نیروی کمین‌کرده و تأثیرگذار شناخته می‌شود. تاکتیک جدید صدر، عدم مشارکت مستقیم در ائتلاف‌ها و تکیه بر نفوذ اجتماعی و روحانی است؛ او می‌کوشد انتخابات را به‌عنوان میدان آزمون مشروعیت دولت و چارچوب هماهنگی به چالش بکشد (8). در واقع، حضور غیرفعال اما مهارناپذیر صدری‌ها می‌تواند در مرحلهٔ پس از رأی‌گیری منبع فشار نامرئی باشد که هر دولت جدیدی را در روند تشکیل کابینه دچار تعویق کند. همچنین خروج مقتدی صدر از رقابت اما باعث کاهش نرخ مشارکت در میان شیعیان شده و احتمالاً به نفع بلوک های متکی بر حشد شعبی تمام می‌شود (9).

محور کردی و بحران مشروعیت اقلیم

در شمال، گسل مزمن میان حزب دموکرات کردستان (KDP) و اتحادیهٔ میهنی کردستان (PUK) وارد مرحله‌ای تازه شده است. اختلاف بر سر صادرات نفت، بودجهٔ اقلیم و روابط خارجی با آنکارا و بغداد تعیین‌کنندهٔ آرایش پارلمانی دو حزب خواهد بود. تصمیم دادگاه فدرال در سال ۲۰۲۴ مبنی بر غیرقانونی بودن صادرات نفت اقلیم بدون هماهنگی با بغداد، اقتصاد اربیل را به شدت تحت فشار گذاشت. حزب دموکرات با اتکا به روابط خود با ترکیه در پی احیای خط لولهٔ جیحان است و آن را محور توسعهٔ اقلیم می‌داند، در حالی‌که اتحادیهٔ میهنی بر نزدیکی با تهران و مطالبهٔ سهم بودجهٔ ثابت‌تر تأکید دارد (10).

درون اقلیم، اصلاح قانون انتخابات محلی و بازتاب حضور نسل جوان‌تر کردها، فشار اجتماعی جدیدی برای فاصله گرفتن از منطق خانوادگی سنتی قدرت ایجاد کرده است. تعبیر دقیق‌تر از شرایط کنونی می‌تواند بحران مشروعیت مضاعف درون اقلیم باشد؛ بحرانی که ناشی از انحصار خانوادگی قدرت، تداوم فساد اقتصادی و وابستگی ساختاری به درآمد نفت است.

محور سنی و رقابت ترکیه–عربستان

در محور سنی، پس از فروپاشی موقت رهبری محمد الحلبوسی، ائتلاف‌های جایگزین تلاش دارند منافع استان‌های غربی را با سرمایهٔ بازسازی و پروژه‌های توسعه‌ای پیوند دهند. حمایت ترکیه از نیروهای سنی نینوا، صلاح‌الدین و الانبار (از کانال المثنی السمرائی و طارق العیسی) در مقابل نفوذ مالی عربستان سعودی از طریق صندوق‌های بازسازی رقابتی آشکار پدید آورده است (11). افزون بر این، پروژهٔ ۱۷ میلیارد دلاری جادهٔ توسعه که بندر فاو در جنوب را به مرز ترکیه متصل می‌کند، نماد نفوذ اقتصادی–سیاسی آنکارا در شمال و غرب عراق است (12). با این حال، مسائل امنیتی و حملات مکرر علیه گروه‌های پ.ک.ک در خاک عراق، حساسیت بغداد را نسبت به حضور ترکیه تشدید کرده است.

نفوذ ایران و ترکیه

در عرصهٔ منطقه‌ای، ایران و ترکیه به‌عنوان مهم‌ترین دو بازیگر پیرامونی، با الگوی رقابت هم‌زیستانه نفوذ خود را در عراق پیگیری می‌کنند (13). ایران در انتخابات ۲۰۲۵ سه هدف کلان را دنبال می‌کند: تثبیت محور مقاومت از رهگذر چارچوب هماهنگی، مهار نفوذ آمریکا از مسیر نهادهای مالی و امنیتی، و حفظ پیوندهای اقتصادی و مذهبی به‌منظور تداوم مبادلات ارزی. تهران پس از جنگ ۱۲روزه، استراتژی خود را از دخالت مستقیم به مدیریت نرم نفوذ تغییر داده تا احساسات ملی‌گرایانهٔ عراقی‌ها علیه خود را تحریک نکند (14).در سطح عملیاتی، ایران همچنان از شبکه‌های نیابتی در کرکوک، نینوا و دیالی بهره می‌گیرد تا حضور امن خطوط ترانزیتی به سوریه و لبنان را حفظ کند. کمک‌های فنی به اتحادیهٔ میهنی کردستان و گروه‌های مذهبی شیعی میانه‌رو در نجف و کربلا بخشی از ابزارهای نفوذ هوشمند ایران محسوب می‌شود. در این چارچوب، تهران از محمد شیاع السوّدانی به‌عنوان چهره‌ای مصلحت‌جو حمایت می‌کند که می‌تواند وحدت نسبی شیعیان را حفظ و از درگیری با آنکارا یا واشنگتن اجتناب کند.

در مقابل، ترکیه ضمن حفظ خطوط تماس سیاسی با تهران، مسیر مستقل خود را در قالب نفوذ نرم اقتصادی پیش می‌برد. آنکارا عراق را به‌عنوان محور اتصال تجاری به خلیج فارس تعریف کرده و به‌دنبال تبدیل پروژهٔ جادهٔ توسعه به شریان اصلی حمل‌ونقل منطقه است. تداوم استقرار حدود ۳۵۰۰ نیروی نظامی در شمال عراق، بخشی از اهرم فشار دائمی آنکارا بر بغداد و اربیل محسوب می‌شود. از نگاه ترکیه، ثبات عراق پیش‌شرط موازنه با کردها و بستری برای تقویت صادرات و جریان انرژی است (15).در یک نگاه ساختاری، هر دو کشور عراق را نه میدان برخورد، بلکه عرصهٔ نفوذ چندسطحی می‌دانند: ایران از طریق شبکه‌های سیاسی و مذهبی و ترکیه از رهگذر شبکه‌های اقتصادی و امنیتی. این هم‌زیستی رقابتی در سال ۲۰۲۵ بار دیگر بازتولید خواهد شد.

آمریکا و بازیگران ثانویه

آمریکا در تلاش است با عبور از مأموریت رزمی به مأموریت مستشاری، حضور خود در عراق را به چارچوبی نهادی و انرژی‌محور تبدیل کند. تمرکز واشنگتن بر کنترل مکانیزم دلار و ثبات صادرات نفت از جنوب است. در همین حال، واداشتن دولت بغداد به اجرای اصلاحات ضدفساد در نظام مالی، به میزانی از کنترل غیرمستقیم اقتصادی آمریکا انجامیده است (16). در نگاه کاخ سفید، مطلوب‌ترین سناریو روی‌کارآمدن دولت ائتلافی میانه‌رو است که هم مانع بازسازی محور مقاومت شود و هم موجب ثبات عملیاتی نیروهای مستشاری گردد.در کنار آمریکا، عربستان سعودی و قطر با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر و بازسازی مناطق آزادشده از داعش، رقابت اقتصادی جدیدی را رقم زده‌اند. این رقابت‌ها، اگرچه در ظاهر اقتصادی‌اند، اما پیامد سیاسی روشنی دارند: کاستن از وابستگی مالی عراق به ایران.

سناریوهای پس از رأی‌گیری

بر پایهٔ روندهای میدانی، سه سناریوی محتمل برای عراق پس از رأی‌گیری نوامبر ۲۰۲۵ قابل ترسیم است:

۱. تداوم حکومت چارچوب هماهنگی با محور میانه‌روی سودانی: در این حالت، دولت جدید شکل تداوم به خود می‌گیرد؛ سودانی با جذب احزاب کوچک‌تر سنی و چهره‌های مستقل شیعی بر جای خود می‌ماند. ثبات نسبی تحقق می‌یابد، اما اصلاحات اقتصادی کند و محدود خواهند بود. خطر بازگشت به سهمیه‌بندی‌های سنتی بالاست.

۲. ائتلاف میانه‌رو ملی با محوریت خدمات عمومی و پاسخگویی: این گزینه در صورت مشارکت بالاتر طبقهٔ متوسط و بازگشت غیرمستقیم جریان صدر شکل می‌گیرد. نتیجه، ترکیب دولت تکنوکرات محدود با برنامه‌های خدمات‌محور خواهد بود که احتمالاً روابط با واشنگتن را متعادل و تنش‌های داخلی را کاهش می‌دهد.

۳. بن‌بست سیاسی و فروپاشی بودجه‌ای: در صورت کاهش شدید مشارکت و تداوم انشعاب در چارچوب، هیچ‌یک از ائتلاف‌ها اکثریت نمی‌یابد. تصویب بودجه به تعویق افتاده، نرخ ارز بی‌ثبات و اعتراضات مدنی بالا می‌گیرد؛ شبیه دورنمایی از بحران ۲۰۱۹ اما با اثرات اقتصادی شدیدتر. در چنین شرایطی، احتمال بازگشت نظامیان به حوزهٔ تصمیم‌گیری یا درخواست میانجی‌گری قدرت‌های خارجی افزایش می‌یابد (17).

چشم‌انداز و راه‌حل‌ها

انتخابات نوامبر ۲۰۲۵ عراق نقطهٔ عطفی در مسیر گذار سیاسی این کشور است؛ جایی میان تداوم نظم فرقه‌ای و امکان تولد سیاستی نوین بر پایهٔ شایستگی و حکمرانی کارآمد. ساختار قدرت همچنان در چنبرهٔ «محاصصهٔ قومی–مذهبی» گرفتار است، اما جامعهٔ جوان، نخبگان تکنوکرات و شبکه‌های مدنی نوظهور در حال شکل دادن به گفتمانی تازه دربارهٔ مشروعیت، شفافیت و پاسخگویی‌اند. دو دهه تجربهٔ پساصدام آشکار کرده است که اصلاح واقعی تنها زمانی رخ می‌دهد که نظام انتخاباتی بر پایهٔ نمایندگی واقعی بازتعریف شود، قوهٔ قضاییه از نفوذ سیاسی رها گردد و اقتصاد از وابستگی نفتی به تنوع تولید و اشتغال پایدار گذار کند. دولت آینده ناگزیر از اقدام در سه جبههٔ هم‌زمان خواهد بود: نخست، بازسازی اعتماد عمومی از طریق شفافیت روند رأی‌دهی، مهار خرید رأی و نظارت مؤثر بر منابع مالی احزاب؛ دوم، اصلاح ساختار بودجهٔ ملی و جذب سرمایه‌های منطقه‌ای برای تشکیل صندوق توسعهٔ زیرساخت که بتواند پایه‌های ثبات اقتصادی را تقویت کند؛ و سوم، تنظیم روابط متوازن با قدرت‌های منطقه‌ای بر محور حاکمیت ملی و نقش میانجی‌گرایانهٔ بغداد در محور تهران–آنکارا–خلیج. عراق اکنون در آستانهٔ آزمونی است که تعیین خواهد کرد آیا این کشور همچنان در چارچوب نظم فرسودهٔ قدرت و بازتولید بی‌ثباتی باقی می‌ماند، یا با تکیه بر ارادهٔ ملی، اصلاح نهادی و هوشمندی دیپلماتیک می‌تواند راهی به‌سوی دولت پاسخگو و ثبات پایدار بگشاید. انتخابات ۲۰۲۵ در حقیقت سنجشی از بلوغ سیاسی ملت عراق است، نه فقط رقابتی میان احزاب برای تصاحب ۳۲۹ کرسی پارلمان.

References

1. Liu, Shuaier. “Iraq Parliamentary Election 2025: Between Representation and Control.” Next Century Foundation, October 30, 2025. https://www.nextcenturyfoundation.org/2025-iraq-parliamentary-election-between-representation-and-control/

2.Iraqi News Agency (INA). “IHEC Releases New Statistics for 2025 Parliamentary Vote.” INA, October 30, 2025. Available at: https://ina.iq/en/local/43215-ihec-releases-new-statistics-for-2025-parliamentary-vote.html.

3.Shafaq News.“Iraq’s 2025 Elections: A Mix of Political Realignment and Fragile Stability”, 7 May 2025.  https://shafaq.com/en/Report/Iraq-s-2025-Elections-A-mix-of-political-realignment-and-fragile-stability

4.EISMENA“The Economic Situation in Iraq and Its Implications for the 2025 Parliamentary Elections”, 30 Oct 2025. https://eismena.com/en/article/the-economic-situation-in-iraq-and-its-implications-for-the-2025-parliamentary-elections-2025-10-30

5.Shafaq News.“Iraq’s 2025 Elections: A Mix of Political Realignment and Fragile Stability”, 7 May 2025.  https://shafaq.com/en/Report/Iraq-s-2025-Elections-A-mix-of-political-realignment-and-fragile-stability

6. Mansour, Renad. “Iraq Elections 2025: How Votes Are Won—and What the Results Could Mean for Iraq’s Fragile Stability.” Chatham House – MENA Programme, October 27, 2025. https://cheshmandaziran.ir/%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%DB%B2%DB%B0%DB%B2%DB%B5-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%B1%D8%A3%DB%8C%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D9%87-7. Ollivant, Douglas A., and Ina Rudolph. “The Ides of November: Navigating the Shifting Sands of Iraq’s 2025 Electoral Landscape.” XCEPT Research, October 2024. https://www.xcept-research.org/publication/the-ides-of-november-navigating-the-shifting-sands-of-iraqs-2025-electoral-landscape/

8.Brookings Institution. “Iraq’s October Protests and Prospects for Democracy”, 2023.  https://www.brookings.edu/articles/iraqs-october-protests-and-prospects-for-democracy

 9.ANF News. “7,768 Candidates to Compete in Iraq’s Parliamentary Elections.” October 11, 2025. https://english.anf-news.com/features/7-768-candidates-to-compete-in-iraq-s-parliamentary-elections-81656

10.Chatham House. (2024). Iraq: Sunni Power and Electoral Politics.https://www.chathamhouse.org/publications/the-world-today/2024-05/iraq-sunni-power-and-electoral-politics

11.Reuters“Iraq Security Forces Brace for Election Season as Militias Regroup”, 18 Oct 2025.  https://www.reuters.com/world/middle-east/iraq-security-forces-brace-election-season-militias-regroup-2025-10-18

12.Anadolu Agency. “Türkiye’s Development Road Project to Link Gulf and Europe”, 2025.  https://www.aa.com.tr/en/politics/turkey-seeks-new-security-deal-in-northern-iraq/3067835

13.Palani, Kamaran“Rivals Within: How Iran and Turkey Compete Inside Iraq’s Fractured Politics.” Chatham House – KALAM Project, 23 Jun 2025. https://kalam.chathamhouse.org/articles/rivals-within-how-iran-and-turkey-compete-inside-iraqs-fractured-politics

14.Karam, Patricia“Baghdad Between Tehran and Washington: The Struggle for a Sovereign State.” Arab Center Washington DC, 9 Oct 2025. https://arabcenterdc.org/resource/baghdad-between-tehran-and-washington-the-struggle-for-a-sovereign-state

15. Shafaq News. “Iraq’s 2025 Elections: A Mix of Political Realignment and Fragile Stability.” May 7, 2025. https://shafaq.com/en/Report/Iraq-s-2025-Elections-A-mix-of-political-realignment-and-fragile-stability

16.USIP. “The Future of U.S. Mission in Iraq: From Combat to Counsel”, 2025.  https://www.usip.org/publications/2025/05/us-iraq-relations-and-security-dialogue

17.Brookings Institution. (2023). Iraq’s October Protests and Prospects for Democracy.https://www.brookings.edu/articles/iraqs-october-protests-and-prospects-for-democracy