فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح-IPSC
بيان رخداد:
بنیان سازمان همکاری‌های شانگهاي به سال ۲۰۰۱ و زمانی که این سازمان توسط سران روسیه، قزاقستان، چین، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی بنیان نهاده شد برميگردد. سازمان همکاری شانگهای از دل رقابت قدرت‌های بزرگ برسر منطقه ژئوپلیتیک آسیای میانه ظهور کرد و همکاری در مسایل امنیتی آسیای میانه به ویژه تروریسم، جدایی طلبی و افراطی گری را در سرلوحه اهداف خود قرار داد. علاوه بر اعضای اصلی سازمان ابتدا مغولستان در سال ۲۰۰۴ و یک سال بعد ایران، پاکستان و هند به عنوان عضو ناظر به سازمان ملحق شدند. در اين حال از سال ۲۰۰۵ که ایران به عضویت ناظر سازمان همکاری شانگهای درآمد به عضویت دائم در این سازمان می اندیشید. اما عضويت دائم در ابتدا هر چند مورد مخالفت روسیه و حتی قزاقستان قرار گرفت، اما امیدواری ها را در مورد عضویت در شانگهای برای ایران نگه داشته است ولي مخالفت هاي بنيادين روسیه و چین روبرو و تاكيد بر عدم پذیرش عضویت کشورهایی که در تحریم های بین المللی قرار دارند موجب شد تا روند عضويت دائم ايران به درازا كشد. در شرايط كنوني اين پرسش و جود دارد كه آيا همچنان اعضاي اصلي بويژه دو قطب اصلي شانگهاي همچنان نگاهي منفي به عضويت ايران دارند؟واژگان كليدي: دو قطب شانگهاي، مساله عضويت دائم ايران در شانگهاي، عضويت ناظر ايران در شانگهاي، مخالفان عضويت ايران در شانگهاي، ناتوي شرق
تحليل رخداد:
نخست: در واقع گذشته از مزايا و منافع عضويت ايران در سازمان شانگهاي چون قدرتمند تر شدن و… اعضاي شانگهاي بويژه دو ستون اصلي چين و روسيه معتقدند كه نخست عضویت دائم ايران در سازمان شانگهای منافع و مزایای مهمی را در حوزه‌ها و زمینه‌های مختلف از جمله اقتصادی، سیاسی، امنیتی و پرستیژی براي ايران به ارمغان مي آورد و در معادله سود و منفعت اين اعضاي اصلي شانگهاي خواهد بود كه بايد از قبل عضويت دائم ايران در شانگهاي هزينه هايي را متقبل شوند. در اين ديدگاه از آنجا كه در شرايط كنوني شانگهاي قصد ندارد به سازمانی نظامی مشابه پیمان ناتو -يا آنچه ادعا مي شود ناتوي شرق- تبدیل شود و در گام هاي نخست به اهدافی چون تشکیل منطقه آزاد تجاری ، همکاری بازرگانی، و.. توجه كرده است، عضويت ايران با توجه به تنشها و تحريم ها با غرب و پرونده هسته اي ايران موجب نگراني هاي اعضاي شانگهاي و همچنين غرب از پذيرش عضويت كامل ايران است. در اين تحليل كه بيشتر از سوي مسكو پكن ارائه مي گردد شانگهاي با عضويت ايران رويكردي امنيتي تر به خود مي گيرد و مجبور مي گردد كه در مناقشه بين المللي هسته اي ايران و چالش ايران و غرب يك طرف دعوا باشد. اين در حالي است كه اعضاي شانگهاي علاقه اي به اين موضوع ندارند و نمي خواهد درگير اصلي پرونده هسته اي ايران باشند. در همين راستا است كه دو ستون اصلي شانگهاي نمي خواهند ايران با عضويت در شانگهاي حمایت بيشتر دو کشور دارای حق وتو را برای خود ایجاد و در مقابل «قدرت یک‌جانبه آمریکا» بايستد و عملا هزينه هايي فراتر از سود را براي مسكو و پكن ايجاد كنند اما در مقابل ايران به طور غیر مستقیم نوعی بازدارندگی (دفاع سازمان از اعضا در برابر تهدیدات) در برابر تهدیدات امریکا و تضمین‌های امنیتی از قبل عضویت در سازمان شانگهای برای اعضا را دارا گردد. گذشته از اين بايد توجه داشت كه با توجه به اينكه امریکا از احتمال عضويت ايران در اين سازمان ابراز نگراني کرده است از سالهاي گذشته دو ستون شانگهای نمي خواهند شانگهاي به محلي براي مبارزه طلبيدن عليه آمريکا و سازمان ضد آمريكايي نام گيرد.
دوم: از گذشته تاجیکستان می کوشید تا با توجه به روابط نزدیک خود با ایران از روند عضویت دائم ایران در شانگهاي حمایت کند با توجه به تجربه ایران در میانجیگری منازعه بین قره‌باغ، تاجیکستان و افغانستان و پیوند های زبانی، فرهنگی ،دینی و تاریخی با کشور های آسیای میانه اين هراس در پكن و مسكو وجود دارد كه ايران بتواند یکی از محور های این تشکل منطقه‌ای شود. يعني عضويت دائم ايران مي تواند دو محور و قطب اصلی در سازمان یعنی چین و روسیه را با محور دیگری را به نام ایران در این سازمان مواجه كند و عملا از دايره تاثير گذاري هاي همه جانبه دو قطب اصلي در شانگهاي و منطقه بكاهد. در اين تحليل از يك سو چين از تشکیل سازمان همکاری شانگهای همکاری نزدیک‌تر اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و امنیتی با اعضا را دنبال ميكند و در كنار آن به تضمین تمامیت ارضی و وحدت ملی چین، ایجاد ثبات در نواحی شمال غربی چین؛ سوم، ایجاد امنیت بیشتر در نواحی مرزی و مقابله با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراطی‌گرایی ، گسترش حجم اقتصاد چین، افزایش واردات انرژی و كاهش نفوذ رقبا در منقطقه نظر دارد. در واقع چين نيز با توجه به منافع اقتصادی و برنامه‌های آتی خود، جدا از آنکه به حضور حداکثری در آسیای میانه بدون حضور حداكثري ايران می اندیشد به هیچ وجه مایل به تبدیل سازمان همکاری‌های شانگهای به یک سازمان امنیتی جهانی با حضور ايران نیست. از سويي هم روسیه با هدف تثبیت مجدد اقتدار خود در منطقه که آن را به طور سنتی جزو حوزه نفوذ خود تلقی میكند تصور حضور ایران را به عنوان رقيب عمده را بر نمي تابند.در اين ديدگاه چين و روسيه در شرايط كنوني تلاش ميكنند تا از يك سو با ایجاد مانع برای عضویت دائم ایران در شانگهاي مانع از بهانه جویی ناتو برای گسترش به شرق شود. و از سويي با حفظ رابطه با ايران و پذيرش و حفظ ايران به عنوان عضو ناظر از كارت ايران ( در شرايطي كه ايران عضو ناظر اين سازمان است ) در زمان هاي مناسب در مقابل غرب بهره برند.
سوم: هر چند ازبکستان و قزاقستان از گذشته نیز نگاهی خوش بینانه به عضویت كامل ایران نداشتند اما در شرايط كنوني و از سالها گذشته نيز تركيه و كشورهاي ترك زبان منطقه نسبت به توسعه حضور ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای نگاه منفی دارند.
چشم انداز رخداد:
ایران از سال 2005 به عنوان ناظر به عضویت سازمان همکاری شانگهای درآمده است. ایران به عنوان یک قدرت منطقه‌ای در خلیج فارس همزمان هم به عنوان یک پل حیاتی و مهم برای برقراری ارتباط میان کشورهای محصور در خشکی با کشورهای نزدیک به دریا عمل می‌کند و هم از طریق ارتباط با کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در راستای تامین امنیت و منافع خود و کشورهای عضو تلاش می‌کند.در اين بين هر چند عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای با توجه به موقعیت این کشور در خلیج فارس، مزایای بسیاری برای کشورهای عضو این سازمان دارد، و ايران مي تواند با حضور در ترتيبات امنيت منطقه اي به مبارزه با تروريسم، قاچاق مواد مخدر و هر گونه فعاليت هاي غير قانوني در منطقه در سياست گذاري هاي منطقه اي و همكاري هاي مشترك با شانگهاي به اين سازمان و اعضا كمك كند. گذشته از اين عضويت كامل و گسترش همكاري‌هاي ايران با چين و روسيه در چارچوب سازمان همكاري شانگهاي بر تاثيرگذاري ايران در معادلات منطقه‌اي و جهاني مي افزايد. اما حضور دو قدرت بزرگ چین و روسیه در شانگهاي عملا اين سازمان را بر محور اين دو قطب قرار داده است. در اين حال هر چند چین و روسیه در حوزه آسیای مرکزی با یکدیگر رقابت دارند اما از حضور محور قدرتمندي ديگري در اين سازمان به نام ايران كه كه داري پيوندهاي گوناگون با كشورهاي منطقه است نگران هستند. در اين راستا از آنجا كه اغلب کشورها اين منطقه جهت گسترش روابط خود با قدرت‌های بزرگ به شکلی متوازن از یک سیاست خارجی متوازن پیروی می‌کنند حضور بيشتر ايران در شانگهاي ميتواند جدا از كاهش نفوذ چين و روسيه در شانگهاي بر گسترش نفوذ ايران در منطقه بيانجامد. در اين بين از آنجا كه در شرايط كنوني چين و روسيه بر تداوم وضعیت کنونی شانگهاي و تمرکز بیشتر بر مسائل آسیای مرکزی و برخی موضع‌گیری‌های صوری در سطح بین‌الملل تا حرکت در جهت تاکید بیشتر بر ابعاد سیاسی و امنیتی سازمان و ایفای نقش مؤثرتر در مسائل بین‌المللی و فرامنطقه ای اصرار دارند عضویت كامل ایران در سازمان، مستلزم پذیرش قطب ديگري در بين بدنه شانگهاي خواهد بود. بنابراين حتي اگر تحريمها و موانع شوراي امنيت سازمان ملل از ايران برداشته شود چين و روسيه چندان با حضور ايران در شانگهاي موافق نيستند. گذشته از اين چنانچه نهاد منطقه اي شانگهاي با گذر از کسب استانداردهای قدرت ، در انديشه تبديل قدرت به نفوذ بيشتر و سپس خروج كامل ناتو و غرب از منطقه بيافتند و به عبارتي بعد امنيتي و سياسي شانگهاي برجسته گردد پكن و چين حضور ايران در شانگهاي را فرصت دانسته و از آن حمايت مي كنند.
