دکتر امیرهوشنگ میر کوشش
کارشناس مسائل خاورمیانه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
واکاوی سیاست خارجی مصر
موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی مصر سبب شده است که این کشورنقش مهمی در منطقه خاورمیانه و آفریقا ایفا نماید. مصر پل ارتباطی میان آسیای غربی ، آفریقا و مدیترانه است و قاره آفریقا را به قاره آسیا متصل می کند. کانال سوئز به عنوان اهرم قدرت سیاست خارجی مصر در موقعیت استراتژیک این کشور بسیار تاثیر گذار است. از سوی دیگر مصر بزرگ ترین کشور عرب زبان و مرکز سیاسی و روشنفکری کل جهان عرب است.
سابقه تاریخی وفرهنگی مصر نیز از عناصر مهم در بررسی اصول و مبانی سیاست خارجی مصر است. این کشور پس از استقلال به صورت طبیعی مسیر رهبری جهان عرب را پیموده است . سیاست خارجی مصر عمدتا بر اساس محوریت توسعه اقتصادی و اجتماعی، حفظ امنیت ملی و مشارکت در صلح و ثبات منطقه ای و بین المللی تعیین شده است. مصر در دوران مبارک به اتحادیه عرب بازگشت و در ادامه رهبری این کشور بر اتحادیه عرب را موجب گردید.دولت حسنی مبارک از سیاست سکولاریسم پیروی می کرد و در طول چند دهه گذشته علمای مذهبی مصر در خصوص مسائل سیاسی عملا با حکومت هم سو بوده و مواضع دولت را تایید نموده اند.
موازنه قدرت در منطقه خاورمیانه نشان می دهد کودتای صورت گرفته علیه محمد مرسی در سال 2012 و انتخاب عبدالفتاح السیسی به عنوان رییس جمهور مصر باعث شد این کشور نفوذ سیاسی خود را تا حد زیادی از دست بدهد و به دلیل آشفتگی های داخلی و نیازهای مالی عملا از سیاست های ایالات متحده و کشور های عربی حوزه خلیج فارس تاثیر بپذیرد.
مصر و نگاه به بحران هاي جهان اسلام
مصر همواره در مرکز تحولات جهان اسلام و جهان عرب قرار داشته و بسیاری از این تحولات مثل انقلاب های عربی. بهار عربی پس از تونس به سرعت به مصر راه یافت و باعث برکناری مبارک از حکومت و روی کار آمدن دولت اخوان المسلمین گردید. سرنوشت بهار عربی در مصر نسبت به تونس متفاوت بود و تند روی های دولت اخوان المسلمین و نادیده گرفتن نقش ارتش مصر باعث بازگشت مجدد نظامی ها به قدرت گردید. از این مقطع است که روند تحولات در کشور های عربی سیر نزولی یافت و بهار عربی دراین کشورها به خزان عربی تبدیل گردید.
بحران ها در جهان اسلام بیشتر به اختلافات داخلی میان کشور های اسلامی باز می گردد .بخشی از این اختلافات، اختلافات قومی و قبیله ای است . بخشی دیگر اختلافات سیاسی و ایدئولوژیک در بین کشورهای اسلامی است. ریشه بحران ها در جهان اسلام عمدتا هویتی است . برداشت های متفاوت از اسلام در نقاط مختلف جهان اسلام وجود دارد. در مجموع آنچه به عنوان اختلافات اقتصادی در جهان اسلام وجود دارد، ریشه های هویتی، سیاسی و ایدئولوژیک دارد .بخشی از بحران ها،بحران های سیاسی- امنیتی است و در پرتو نفوذ عوامل فرامنطقه ای ایجاد شده است. مصر نیز تحت تاثیر این بحران ها و بحران های داخلی ناشی از تفکرات و برداشت های متفاوت از اسلام قرار دارد و از طرفی حاکمیت سکولاریسم و نظامیان بر این بحران ها دامن زده است.
مولفه های موثر در سیاست منطقه اي مصر
مصر همواره کانون و مرکز فرهنگی جهان عرب بوده است. رهبری سیاسی و فرهنگی بر جهان عرب خصوصا منطقه خلیج فارس و خاورمیانه مولفه اصلی سیاست منطقه ای مصر به شمار می رود. همچنین مصر در تنظیم مناسبات خارجی خویش نگاه ویژه ای به کشورهای همسایه خویش به ویژه تونس ،لیبی والجزایر دارد و تلاش کرده الگویی الهام بخش برای این کشورها قلمدادگردد. سیاست منطقه ای مصر به دلیل نیاز های اقتصادی و مالی این کشور تحت تاثیر کشور های ثروتمند منطقه به ویژه عربستان می باشد. از طرف دیگر وابستگی مصر به کمک های مالی و نظامی ایالات متحده نیز عامل مهم و تاثیر گذار دیگری بر سیاست های منطقه ای این کشور می باشد. صلح میان مصر و اسرائیل و تلاش در جهت حفظ و قوام این صلح نیز از مولفه های تاثیر گذار بر سیاست منطقه ای مصر می باشد.
مصر و حوزه هاي همگرايي و واگرایی با شوراي همكاري خليج فارس
مهمترین حوزه همگرایی مصر با شورای همکاری خلیج فارس جلوگیری از گسترش نفوذ ایران در منطقه و از سوی دیگر جذب کمک های اقتصادی اعضای این شورا است. مصر با مشکلات متعدد اقتصادی دست و پنجه نرم می کند و از این منظر کشور های ثروتمند خلیج فارس نقشی کلیدی در حمایت اقتصادی از مصر به عهده دارند.گذشته از این در حال حاضر با توجه به اقتصاد بسیار ضعیف و شکننده مصر و وابستگی به کمک های عربستان امکان واگرایی و بلند پروازی برای مصر قابل تصور نیست، اما حمایت عربستان از گروه های تکفیری و سلفی احتمالا می تواند از زمینه های بالقوه واگرایی میان دو کشور باشد. بالا بودن شمار جمعیت و پایین بودن رفاه اجتماعی باعث شده مصر تا کنون نتواند به عضویت شورای همکاری خلیج فارس آید. در بعد دیگر حمایت هدفمند و مصلحتی شورای همکاری خلیج فارس از مصر تا زمانی ادامه خواهد یافت که قاهره درخط ضد مقاومت و علیه حماس و حزب الله بماندو نیز به همکاری و ارتباط با تل آویو ادامه دهد.
نگاه و اهداف مصر به ايران سوريه يمن و عراق
اهداف مصر در سوریه و لبنان و یمن کاملا همسو با عربستان و شورای همکاری است. جلوگیری از گسترش نفوذ شیعیان و خصوصا نفوذ ایران در این کشورها و پیروزی جریانات و گروه های سنی در این کشورها هدف اصلی مصر می باشد. در این بین مصر درتحولات یمن تاثیر کمی دارد و مقدورات داخلی و محذورات خارجی اجازه دخالت این کشور در امور یمن را نمی دهد . قدرت یابی حوثی ها و احتمال نزدیکی آنها با ایران باعث شده که حاکمان نظامی مصر در صدد نزدیکی بیشتر با عربستان و مهار قدرت حوثی ها بر آیند. در این بین مصر جایگاه خود را در درون جرگه کشورهای عربی تعریف کرده و تضمین و ثبات امنیت اعراب را امنیت درونی خود می داند بنا براین هر عاملی که به تضعیف موقعیت کشورهای هم پیمان مصر منهی شود خطری جدی برای منافع مصر محسوب می گردد.
نوع روابط و نگاه مصر به روابط با كشورهاي بزرگ و كوچك عربي منطقه( لبنان و….)
مصر همواره رهبری جهان عرب ،جهان اسلام و آفریقا را به لحاظ سیاسی و فرهنگی حداقل از دوران ناصر در دستور کار خود داشته و مرکز تحولات دنیای عرب بوده است. بنابراین نفوذ فرهنگی و سیاسی در همه کشورهای عربی منطقه برای مصر یک اولویت به شمار می رود.در بعد دیگری مصر برای تاثیر گذاری در منطقه خاورمیانه نیازمند روابط مستحکم و سازنده با کشورهای عربی و آفریقایی بوده است .این کشور تلاش نموده که همواره به ایفای نقش در بحران های منطقه ای مثل بحران فلسطین از طریق اتحادیه عرب و تاثیر گذاری و نفوذ بر گرو های ذی نفع بپردازد.
اهداف و راهبردهاي سياست خارجي آينده مصر
در حال حاضر مصر به دلیل گرفتاری در مشکلات عدیده داخلی و خصوصا اقتصادی نمی تواند به عنوان یک قدرت نظامی یا سیاسی منطقه ای مطرح باشد، اما نفوذ و تاثیر گذاری معنوی و فکری آن همچنان تعیین کننده بوده و در آینده نیز این نفوذ تداوم خواهد داشت.
در واقع راهبردهای آینده سیاست خارجی مصر بستگی به دستیابی به ثبات سیاسی و اقتصادی داخلی دارد.اولویت راهبردی مصر بهبود روابط با قدرت های بزرگ و به ویژه آمریکاست و به همین دلیل گفتگوهای راهبردی مصر و آمریکا پس از حدود شش سال وقفه سال گذشته از سر گرفته شد. مصر در این دوره از گفتگوهای راهبردی به پرونده های امنیتی و اقتصادی توجه ویژه ای دارد. روابط مصر با عربستان به عنوان محور کشور ها عربی ادامه خواهد یافت. اولویت دیگر مصر مبارزه با گرو های افراطی شامل اخوان المسلمین و داعش است و برای این هدف با تمام کشور ها از جمله آمریکا و اروپا همکاری خواهد نمود. ایجاد ثبات سیاسی و اقتصادی از اهداف دیگر حکومت مصر می باشد. روابط و صلح با اسرائیل ادامه خواهد یافت و به همین دلیل مصر از حامیان صلح میان فلسطین و اسرائیل است. در این بین روابط میان مصر و و ایران از دورنمای روشنی برخوردار نیست و تا زمانی که روابط سیاسی ایران و کشور های عربی شامل عربستان به ثبات نسبی نرسیده گسست در روابط دو طرف ادامه خواهد داشت.
