دکتر افشار سلیمانی
پژوهشگر مسائل منطقه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
موافقتنامه نخست احداث خط آهن قزاقستان–ترکمنستان–ایران در اردیبهشت 1386 در شهر “ترکمن‌باشی” بین رؤسای جمهوری ترکمنستان و قزاقستان به امضا رسید و در ادامه بیانیه مشترکی از سوی رؤسای جمهوری سه کشور ایران – ترکمنستان، قزاقستان در حاشیه اجلاس رؤسای جمهور حاشیه دریای خزر (که در مهر 1386 در تهران برگزار شد)، صادر شد.
واژگان کلیدی: خط آهن، قزاقستان،ترکمنستان،ایران ، پيامدهاي منطقه اي، خط آهن قزاقستان–ترکمنستان–ایران
پیامدهای اقتصادی خط آهن ایران-ترکمنستان -قزاقستان
این خط آهن 920 کیلومتری که در ناحیه شرقی دریای خزر احداث شده درواقع به عنوان بخشی از مسیر كريدور ريلي شمال – جنوب ,شهر اوزن در قزاقستان را به شهر گرگان در استان گلستان ایران متصل میسازد .حدود 80 كيلومتر ازاین خط ریلی در خاك جمهوري اسلامي ايران، حدود 700 كيلومتر در خاك تركمنستان و تقریبا 150 كيلومتر نيز در خاك قزاقستان قرار دارد.
در واقع این خطوط ریلی در جهت احیای جاده تاریخی ابریشم ،تکمله ای است بر خط آهن سرخس – تجن که در سال 1375 ایران برای دسترسی كشورهاي آسياي میانه به خلیج همیشه فارس ، دریای عمان ،اقیانوس هند و آبهای آزادجهان،اجرا وراه اندازی نمود.
روشن است که بشرط فراهم شدن دیگر مقدمات و امکانات با استفاده از این مسیر تجارت درمنطقه افزایش خواهد یافت و بستر مناسبی برای توسعه حمل ونقل و اشتغال زایی برای مردم ایران و منطقه ایجاد خواهد شد.
آثار منطقه ای خط آهن شرق خزر
موقعيت ژئوپلتيك ايران سبب شده است تا کشورمان كوتاه ترين، امن ترين و مقرون به صرفه ترين مسير دسترسي کشورهای آسياي میانه ازطری3 خلیج فارس به درياهاي آزاد باشد. بهره برداري از خط جديد ریلی علاوه بر تقويت پيوندهاي تجاري و رونق اقتصادي، ايجاد اشتغال ، میتواند مناسبات فرهنگي و دوستی میان ملتها و ثبات و آرامش و تقویت وتحکیم امنیت درمنطقه را به ارمغان آورد .
درواقع راه آهن شرق دریای خزر میتواند با استفاده از پتانسیلهای برآمده از فرصتهای اقتصادی وتجاری و اتکاء به مولفه های بر آمده از حوزه تمدنی ، تاریخی وفرهنگی مشترک میان ایران با این دوکشور وهمینطور سایر کشورهای آسیای مرکزی وحتی روسیه ، مزید بر توسعه وتعمیق روابط دو وچندجانبه ، زمينه های رونق اقتصادي ، فرهنگی و سياسي و تقویت امنیت در اين منطقه را فراهم نماید.
افزایش جایگاه ترانزیتی ایران
با توجه به اتصال وادامه خطوط ريلي ايران به تركيه در غرب و جنوب در خليج فارس، پیوند با پاكستان در جنوب شرق و با عراق در جنوب غرب؛ و از سوی دیگر ارتباط خطوط ريلي قزاقستان با روسيه در شمال و اتصال خطوط ريلي تركمنستان به ازبكستان در شمال شرق و همینطوركشورهاي قرقيزستان و تاجيكستان ، این مسیر ريلي جديد تاثير قابل توجهي در در رشد گذر ترانزيتی از ایران وتوسعه حجم تجارت در تمام كشورهاي منطقه ودیگر اثار مثبت ایجابی خواهد داشت.
تاثیر حمل ونقلی خط ریلی شرق خزر
ازآنجا که با اتصال خط آهن ایران – ترکمنستان و قزاقستان در منطقه اینچه برون، مسير حمل و نقل زمینی تجارت جهاني میان شرق -از چین تا آسیای مرکزی -و اروپای غربی حدود 10 هزار كيلومتر كاهش می یابد ، این امر علاوه بر افزایش سرعت رساندن کالا ازمبداء به مقصد در راستای کاهش هزینه های سوخت و قیمت حمل و درنتیجه نرخ تمام شده کالاها نیز تاثیر دارد.
ازسوی دیگر با توجه به اینکه این خط ريلي ،تركمنستان ، قزاقستان ودیگر کشورهای آسیای میانه را از طريق خاك جمهوري اسلامي ايران به خليج فارس و آبهای آزاد جهان متصل مي‌کند، ضمن تسهیل وتوسعه حمل و ترانزيت بار ميان كشورهاي منطقه ، مسير شمال – جنوب را در حدود 500الی 600كيلومتر، کاهش میدهد وازاین طریق زمان و هزينه هاي حمل بار نیز کمتر میشود.
البته درمرحله نخست پس از شروع بهره برداری از اين خط، تقریبا 3 ميليون تن جابجايي بار در سال پیش بینی شده، ولی به تدريج امكان افزايش این ظرفيت بین ده تا دوازده ميليون تن بار درسال نيز وجود دارد .
پیامدهای سیاسی خط آهن شرق خزر
اگر توجه داشته باشیم که محور اصلی استراتژی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران درخارج نزدیک خود باید چسبندگی ژءوپولیتکی باشد ،باید براین مهم نیز تاکید کنیم که چنین هدف حساسی درخلاء حاصل نمیگردد و گریزی از پیوستگی ژءو پولیتیکی نیست ، بویژه آنکه اکثر کشورهای پیرامونی در حوزه تمدنی ایران قراردارند و میان ما واین کشورها اشترکات دیرینه تاریخی ،فرهنگی و دینی وجوددارد.بدیهیست که پیوستگی ژءوپولیتکی نیز ازطریق اجرای پروژه های حمل ونقلی وانرژتیکی (خطوط لوله نفت وگاز ، اتصال شبکه های برق وآب )به منصه ظهور میرسند و ضمن ایجاد فضای مثبت برای همکاری با همسایگان وهمسایه های همسایگان در زمینه های اقتصادی ، سیاسی ،فرهنگی و …و تقویت امنیت ملی ایران ، موجبات افزایش ضریب امنیت منطقه ای نیز میگردد ودرنهایت منافع ملی ایران و کشورهای منطقه با تکیه بر منافع مشترک در سطح قابل توجهی تامین میگردد و تا حدود زیادی میتواند مانع دخالت کشورهای فرامنطقه ای در امور داخلی ایران و کشورهای منطقه گردد.
ازسوی دیگر ازآنجا که کشورهای آسیای مرکزی وایران درچارچوب سازمانهایی چون ،اکو ،همکاریهای کشورهای اسلامی ، همکاریهای شانگهای همکاری میکنند ،لذا عبور از پل پیوستگی و رسیدن به وادی چسبندگی باعث خواهد شد در قالب سازمانهای مذکور نیز همکاریها گسترش و مناسبات تحکیم یابند و افق روشنتری از همکاریهای منطقه ای فراگیر را در پیش روی این کشورها قراردهد .از طرفی در آینده نه چندان دور با پیوند ریلی ایران با آذربایجان از طریق آستارا بار دیگر امکان اتصال روسیه و قفقاز جنوبی به خلیج فارس و آبهای آزاد جهان در راستای تقویت کریدور شمال -جنوب تقویت خواهد شد و در این شرایط تقویت ارتباط حمل و نقلی دریای خزر با دریای سیاه نیز عینیت بیشتری خواهد یافت و زمینه های بیشتری برای همکاری ایران با سازمان همکاریهای اقتصادی دریای سیاه فراهم خواهد شد.
در مجموع با توجه به اینکه ایران عضویت دو کریدورمهم حمل و نقلی یعنی شمال-جنوب (نوستراک)و شرق-غرب (تراسیکا) را داراست و در مسیر چهارراه ترانزیتی جهان واقع شده باید ازاین فرصتها استفاده کند و با جذب سرمایه گذاریها و تکنولوژیهای نوین در عرصه حمل ونقل وانرژی و اعمال سیاست خارجی پویا و پایا و تنش زدا و تقویت همکاریهای منطقه ای و فرامنطقه ای ، جایگاه واقعی خود را در منطقه و جهان احراز نماید.
اهداف ایران -ترکمنستان -قزاقستان در پیوند ریلی
آنچه که متقن و محرزاست این است که هر سه کشور اهداف ذیل را از احداث خط آهن موردنظر مدنظر دارند ،هر چند که با توجه به موقعیتهای ژئو پولیتکی خود با درجات مختلفی از این فرصت ایجادشده بهره خواهند برد: در این بین افزایش صادرات ، توسعه تجارت ،انتفاع از تعرفه های ترانزیتی ،کوتاه شدن مسیر تبادل کالا ،توسعه حمل ونقل ،ارزانتر شدن هزینه حمل کالا ، افزایش اشتغال درکشور ،افزایش ضریب امنیت داخلی و رضایت ملی از دولت، توسعه همکاریهای منطقه ای ،تقویت روابط دو و چند جانبه با کشورهای پیرامون، افزایش رشد اقتصادی و پیشرفت در زمینه های مختلف و افزایش رفاه ملی مد نظر است. در این بین البته ذکر این نکته ضروریست که اهداف مورد اشاره صرفا با ایجاد زیرساخت ریلی و سایر شبکه های حمل ونقلی تحقق یافتنی نیست و مستلزم برنامه ریزیها و سرمایه گذاریهای لازم در سایر زمینه های مرتبط می باشد.
