فاطمه محمدی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
براساس معیارهای مطرح در ماده 123 کنوانسوین حقوق دریاها راجع به دریاهای بسته و نیمه بسته، خلیج فارس دریای نیمه بسته به شمار می آید که با پیشروی آب دریای مکران(عمان) از طریق تنگه هرمز به وجود آمده است و از طریق تنگه هرمز به دریای عمان و از آنجا به اقیانوس هند مرتبط می شود. خليج فارس با مساحتي بيش از 233 هزار كيلومتر مربع بعد از خلیج هادسون، بزرگ ترین خلیج کره زمین محسوب میگردد که دسترسی و استفاده از منابع آن میان کشورهای هشت کشور حاشیه ای تقسیم شده است.
خلیج فارس از جمله پهنه های آبی مهم دنیاست که برخی از راهبردپردازان از آن تعبیر به کانون انرژی دنیا می کنند که تقریباً به طور کامل با صحراها و بیابانها محصور شده است. امروز محیط خلیج فارس وضعیت نابسامانی دارد. ساختن سکوهای جدید نفتی، آلودگی های ناشی از استخراج و کشف میدان های نفتی در آب و جابه جایی نفت کش ها و نشت از آن ها و از سوی دیگر ساخت جزایر مصنوعی باعث آسیب دیدگی به بستر دریاها و محل تخم ریزی و زندگی آبزیان می گردد و با تغییر در چرخش آب در خلیج فارس باعث ایجاد خسارت به محیط زیستی می شود که نسل های بعدی هم حق استفاده از آن را دارند. نوشتار پیش رو سعی بر آن دارد که با توجه به ساخت جزایر مصنوعی در خلیج فارس، به تأثیرات و بازخوردهای امنیتی آن بر جمهوری اسلامی ایران به عنوان بزرگترین کشور دارنده ساحل در آن بپردازد.
کلیدواژگان: ایران و امارات متحده عربی، جزایر مصنوعی امارات در تنگه هرمز و خلیج فارس، جزایر و امنیت ایران
تحلیل رخداد
پیشینه شکل گیری جزایرمصنوعی: بسیاری از کشورها به خصوص آنهایی که با کمبود زمین برای ساختمان سازی مواجه هستند علاقه قابل توجهی نسبت به این پروژه های دریایی نشان می دهند. طرح ریزی و پی گیری چنین پروژه هایی تقریباً به چندین دهه قبل باز می گردد. اولین شهر شناور دریایی در اوساکا ژاپن در سال 1975 به نمایش گذاشته شد. این پروژه که آکواپلیس نامیده شد، شامل چهار پایه زیرآبی بزرگ و شناور از جنس استیل بود که مساحت آن حدود یک هکتار و ارتفاع آن هزار متر در نظر گرفته شده بود. امروزه چنین جزایری را در اتریش( جزیره دانوب)، کانادا (جزیره ایل نتردام واقع در مونترال)، دانمارک (جزیره پیر ایسلت )، هنگ کنگ و… شاهد هستیم.
در سطح جهان و منطقه خلیج فارس، جزایر مصنوعی در کنار شهرهای بزرگ و کوچک به منظور دسترسی به فضای بیشتر برای اهداف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قرار گرفته اند. این سازه ها در بسیاری از کشورها، مانند سکوهایی برای توسعه زیر ساخت هایی همچون فرودگاه، بندر، بزرگراه و… مورد توجه بوده اند. همچنین برای بازسازی نواحی بومی و برپایی فضاهای جدید توریستی و اقامتگاهی مورد استفاده قرار گرفته اند. همچنین فعالیت های وابسته به آب، مانند حمل و نقل دریایی، ماهیگیری، کشاورزی و گردشگری ساحلی، تقاضاها را برای گسترش فضا در شهرها و کشورهای ساحلی افزایش داده است.
جزایر مصنوعی، جزایر و تأسیسات مصنوعی و انسان سازی است که از همه طرف توسط آب محاصره گشته و بالاتر از سطح بزرگترین امواج آب، در یک مکان جغرافیایی مخصوص و برای یک دوره زمانی خاص و یا حتی دوره ای طولانی و نامحدود و به منظور ایفای کارکردهای متنوع در دریا ساخته می شوند. جزیره براساس تعاریف ارائه شده در کنوانسیونهای حقوق دریا 1958 و 1982 عبارت است از: « قطعه زمینی که به طور طبیعی به وجود آمده باشد و اطراف آن را آب فرا گرفته باشد. تمام جزایر دارای دو قلمرو دریای سرزمینی و منطقه نظارت هستند. اما جزایر مصنوعی فاقد هر نوع قلمرو دریایی اند»
جزایر مصنوعی امکان مالکیت و توانایی به دست آوردن شرایط حقوقی جزایر طبیعی را، حتی در زمان جزر و مد ندارند. به عبارت دیگر این جزایر، نواحی دریایی متعلق به خود، همانند قلمرو دریایی (12 مایل دریایی)، منطقهی نظارت یا قلمرو عمومی (12 مایل طبیعی) و منطقهی انحصاری اقتصادی (200 مایل از ساحل یا حوزه ی دریایی) را ندارند. به دلیل اختیاراتی که کنوانسیون 1982 به دولت ساحلی در منطقه انحصاری اقتصادی، از جمله ساخت جزایر مصنوعی داده است، آنها نیازمند کمربندهای امنیتی، به اندازه500 متر هستند. به طور کلی براساس کنوانسیون سازمان ملل متحد در خصوص حقوق دریاها، جزایر مصنوعی جزو تأسیسات بندری محسوب نمی گردند(بند11) و تحت صلاحیت نزدیکترین کشور ساحلی هستند، مشروط به اینکه در درون محدودهی 200 مایلی طبیعی (370 کیلومتر) قرار گرفته باشند(بند56) .
جزایر مصنوعی را می توان با توجه به نوع کاربرد و اهداف تعیین شده برای آنها به چهار دسته تقسیم نمود که عبارتند از:
1. جزایری که در جهت کشف و بهره برداری از منابع طبیعی ایجاد و مورد استفاده قرار می گیرند.
2. جزایری که در راستای فعالیتهای تجاری و اقتصادی مورد استفاده قرار می گیرند.
3. جزایری که اهداف نظامی و سیاسی را تحت پوشش خود قرار می دهند.
4. جزایری که نیازهای علمی و پژوهشی را مرتفع می سازند .
جزایر مصنوعی امارات: ساخت و شکل گیری جزایر مصنوعی امارات به سال 2001 باز می گردد. در ژوئن همین سال طرح ساخت «پروژه نخیل» به سفارش شیخ محمدبن راشد آل مکتوم آغاز گردید . این پروژه شامل سه جزیره مصنوعی به شکل نخل با نام های«نخل جمیرا»، «نخل جبل علی» و «نخل دیرا یا دیره» است. که ساخت هر کدام به ترتیب در ژوئن 2001، اکتبر 2002، نوامبر 2004 آغاز شد. این جزایر جزو بزرگترین جزایری محسوب می گردند که تاکنون به دست بشر ساخته شده اند.
جزیره جمیرا به شکل یک تنه اصلی و هفده شاخه است و از نظر مساحت 5×5 کیلومتر را در بر میگیرد. جزیره دیرا 46 میلیون متر مربع مساحت دارد و به شکل درخت نخل با 41 شاخه طراحی شده است. دولت امارت متحده عربی اعلام کرده است که تا ده سال آینده، 325 جزیره مصنوعی را در آبهای خلیج فارس خواهد ساخت . پروژه ای دیگر در حال اجراست که خود شامل 300 جزیره کوچک میشود و شکلی همانند کره زمین تحت عنوان العالم را ترسیم خواهد نمود. مجمع الجزایر جهان شامل 300 جزیره مصنوعی است که در فاصله چهار کیلومتری خط ساحلی شهر دبی در خلیج فارس ساخته می شود. کل محدوده جزیره جهان ۹ کیلومتر در ۶ کیلومتر خواهد بود که توسط یک موج شکن عظیم بیضی شکل احاطه می شود.
تأثیرات جزایر مصنوعی بر ایران: ساخت جزایر مصنوعی کشور امارات و فعالیت های انسانی در بخش های جنوب باختری خلیج فارس منجر به تجمع رسوب، تغییر در خط ساحلی، ریخت شناسی ساحل، شیب ساحل، ژرفای آب و گسترش ساحل به سمت دریا شده است.
جزایر مصنوعی کشور امارات موفولوژی خلیج فارس را تغییر خواهد داد. خشک کردن دریا در سواحل جنوب خلیج فارس از سوی کشور امارات، پدیده ای است که علاوه بر تأثیر بر محیط زیست، ادعای آینده امارات مبنی بر احتساب خط مبدا دریایی و گسترش آبهای سرزمینی و گسترش مرزهای آبی به سمت جزایر ایرانی بویژه جزیره استراتژیک ابوموسی را هموارتر خواهد ساخت. زیرا با ساخت این جزایر، احتمالاً در آینده، امارات، ادعای افزایش آب های سرزمینی از آن سوی این جزایر (به عنوان خط مبدأ دریایی) را مطرح خواهد نمود. این ادعا علاوه بر موارد فوق موجب پدید آمدن تنش در استخراج منابع دریایی و کف دریا خواهد شد که هنوز بین دو کشور قطعی نشده است. همچنین با اجرای این پروژه، فاصله امارات با جزیره ابوموسی به عنوان آخرین جزیره ایران، حدود 10 کیلومتر کمتر خواهد شد.
خلیج فارس دارای بیش از 600 گونه از جانوران آبزی از جمله 500 گونه ماهی، 15 گونه میگو و 5 گونه نادر لاک پشت دریایی و همچنین آبسنگ های مرجانی، جوامع جلبکی ، درختان حرا و مانگرو می باشد . تردیدی نیست که شکل گیری چنین جزایری زیستگاه جانوری و حیات گیاهی آن را به مخاطره خواهد انداخت.
امارات متحده عربی با احداث جزایر مصنوعی، طول سواحل خود را در جنوب خلیج فارس افزایش خواهد داد و این سبب افزایش تسلط آن بر خلیج فارس خواهد شد که این می تواند کنترل و مدیریت ایران بر خلیج فارس را تحت الشعاع خود قرار دهد. دولت آمریکا از طرح ساخت جزایر مصنوعی توسط امارات حمایت کرده است؛ به گونه ای که ژنرال اریک کمیت از مسئولین نیروی مرکزی آمریکا در امور سیاسی در گفتگو با تلویزیون فرانسه گفته است:«واشنگتن از ساخت جزایر مصنوعی در خلیج فارس حمایت می کند و ادعای شیوخ امارات در خصوص مالکیت بر جزایر سه گانه ابوموسی، تنب بزرگ و کوچک را تأیید می کند.»
آقای بن سلیم مدیر شرکت اعلام داشته که هنگامی که این پروژه تمام شود، ما به جای چند ده کیلومتر، چند صد کیلومتر ساحل خواهیم داشت.
از جمله شاخص هایی که می توان از طریق آن تأثیرات مخرب اقدامات امارات را بر محیط زیست خلیج فارس سنجید شاخص رد پای اکولوژیکی است که نشان دهنده میزان تخریب و اثر منفی است که هر فرد بر محیط زیست وارد می نماید. ردپای اکولوژیکی هر فرد اماراتی 9/11 هکتار جهانی است، در حالی که متوسط جهانی آن 2/2 هکتار به ازای هر فرد می باشد.
ایجاد جزایر مصنوعی ، پیامدهای محیطی، سیاسی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی را در بر دارد که بررسی هر یک از این موارد به طور مفصل پژوهشی مجزا را در نوع خود می طلبد که در این جا به هر کدام اشاره ای هر چند مختصر می گردد:
ساخت جزيره مصنوعي در آب هاي خليج فارس از سوي امارات متحده عربي پروژ هاي است كه با کمک شرکتهای اروپایی به سرعت در حال پیشرفت است و به طور حتم اين امر مي تواند تهديد جدي براي آبهای خليج فارس باشد. عمق این اقدام فاجعه بار امارات متحده عربی هم زمان با پایان احداث اولین جزیره نخل نمایان شد. زمانی که به اذعان رسمی مجریان برای این پروژه 1065 بیلیون متر مکعب ماسه و 87 میلیون تن صخره جابه جا شد و برای تکمیل آن يك بیلیون تن صخره به محل آورده شد. اهم عواقب اولیه این دستکاری آشکار در طبیعت به گزارش کارشناسان سازما نهای ناظر بین المللی عبارتند از:
-1 تنها ساحل مرجانی شناخته شده در دبی، در طی این عملیات از بین رفت.
-2 آشیانههای ساحلی لا کپشتهای دریایی گونه خاص منطقه خلیج فارس ویران شدند.
-3 جریانهای طبیعی آب تغیير مسیر دادند.
-4 گل و لای حاصل از کار،آبهای شفاف و شیشه ای را به شکل لجن زار در محدوده این جزایر مصنوعی در آورده است، که در حال پیشروی است.
– هجوم آب های ناپایدار فصلی از اقیانوس هند به خلیج فارس باعث بالا رفتن سطح آب میشود.
نوسانات سطح تراز آب در حین تغییرات فصلی روی سواحل اثر گذاشته و سطح تراز را تغییر میدهد. وقتی موج به سمت ساحل می رسد در خط شکست خود باعث انتقال دانه های رسوب از نقطه ای به نقطه دیگر می گردد، بنابراین وجود هرگونه مانعی در خلیج فارس باعث میشود رسوبات در طی حمل به موانع برخورد کرده وهمانجا انباشته شده و در نتیجه خطوط جریان تغيیر میکند. سرعت جریان آب در میزان انتقا ل رسوب تأثیر فراوانی داشته و در طی سالها جریانات رسوبات را از جای خود بلند کرده وبه مکان دیگر انتقال میدهند. ساخت جزایر مصنوعی امارات در طولها و شکلهای مختلف چرخه طبیعی جریانات جزر و مدی را که باعث خلوص طبیعی آب دریا میشود، تحت تأثیر قرار داده است.
الگوی جریانات دریایی در سواحل ایران و جزایر قشم، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک، سیری و حتی تا حدودی جریانات ورودی و خروجی از تنگه هرمز را نیز در درازمدت تغیير خواهد داد و باعث تغیيرات جدی در اکوسیستم منطقه شده و حتی احتمال جابه جایی جنگلهای حرا و درختان ساحلی و دریایی را به دنبال خواهد داشت.
همچنین، جهت بادهای غالب در خلیج فارس شمال غربی است و این جهت در زمستان شدت بیشتری نسبت به تابستان دارد، بنابراین خلیج فارس درزمستان تحت فشار هوای بیشتری ناشی از این بادها روی سطح آب است و این عامل روی سطح تراز آب اثر میگذارد. ساخت این جزایر جریانات ناشی از باد را نیز مورد تأثیر جدی قرار داده و الگوی آن باید توسط مدلهای ریاضی بحث و بررسی شود. علاوه بر این، با توجه به نفوذ طول جزایر مصنوعی در آبهای خلیج فارس که طول آنها به یک کیلومتر می رسد، فشار هیدرودینامیکی آن بر بدنه آب خلیج فارس اثرات درازمدت موفولوژیکی و ساحل در جزایرایرانی شامل ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک و سیری جدی خواهد بود.
دورنمای رخداد
پر واضح است که مناطق جهان از نظر ژئوپلتیکی دارای گوناگونی اهمیت می باشند از این رو، برخی از اهمیت بیشتر برخوردار بوده و به تبع در حوزه مسایل امنیتی ، جهان را بیشتر تحت تأثیر قرار می دهند. خلیج فارس را می توان در زمره مناطقی برشمرد که از چنین اهمیت روز افزون در معادلات امنیتی جهان برخوردار است. لذا ایجاد ناامنی در آن تفاوت بسیاری با سایر نقاط دنیا دارد. در سطح اولیه به نظر میرسد که مهمترین علت ساخت این جزایر اهداف و منافع اقتصادی باشد، اما بدون تردید براساس یک تحلیل ژئوپلیتیکی، ساخت این جزایر علاوه بر آثار و پیامدهای اقتصادی دارای بازتاب های سیاسی، امنیتی، فرهنگی و اجتماعی متعددی خواهد بود. به همین دلیل، اگر چه در سیاست های اعلامی مسئولین امارات بیشتر اهداف اقتصادی برجسته و پررنگ می گردد اما به طور قطع امارات در حال به راه انداختن بازی ژئوپلیتیکی جدیدی در منطقه است که در آینده شاهد نتایج آن خواهیم بود.
از نظر اقتصادی ظهور و ساخت این جزایر سبب می گردد که میزان سفر گردشگران به داخل ایران و جزایر ایرانی علی رغم داشتن سواحلی طولانی و جزایری غنی و زیبا کاهش یابد که این خود ضربه بزرگی را به صنعت توریسم کشور وارد خواهد آورد.
یکی از مهمترین پیامدهای ساخت چنین جزایری تأثیرات فرهنگی و اجتماعی است. از آنجا که اکثریت کشورهای حاشیه خلیج فارس را مسلمانان تشکیل می دهند لذا فروش جزایر به اتباع سایر کشورها که عموماً غربی و غیر مسلمان محسوب می شوند می تواند با بهم زدن معادله فرهنگی و اجتماعی، تأثیر شگرف و بنیادینی را در نگرش و منش مردمان این منطقه بگذارد به گونه ای که در سال های آینده شاهد تغییر بافت جمعیتی و فرهنگی و دینی آن خواهیم بود. و این معادلات جدید تعیین کننده نحوه مبادلات و همکاری ها و در مقابل تعیین کننده سرنوشت تعارضات خواهد بود.
به طور قطع احداث و شکل گیری چنین جزایری در خلیج فارس از پیامدها و تبعات امنیتی نیز برخوردار خواهد بود. برای مثال ساخت جزایر مصنوعی با صرف هزینه های میلیاردی آن هم در مرزی ترین قسمت و در آبهای خلیج فارس، یک تضمین مهم و اساسی در جهت تأمین امنیت آنها می طلبد و از آنجا که کشورهای کوچک خلیج فارس تاکنون اعتماد چندانی به ایجاد سازه های امنیتی منطقهای متکی بر همکاری کشورهای ساحلی خلیج فارس نداشته اند، به نظر می رسد که این مسیری را در جهت حضور سایر کشورها از جمله هم پیمانان امنیتی فرامنطقه ای از جمله آمریکا و کشورهای غربی فراهم خواهد نمود. تثبیت و افزایش حضور بازیگران فرامنطقه ای و به ویژه حضور نظامی آنها، افزایش رقابت تسلیحاتی و خرید نظامی کشورهای عربی از جمله امارات از غرب و دامن زدن بر فضای بی اعتمادی در منطقه با فعالیت بر روی طرح های ایران هراسی و شیعه هراسی و در نتیجه عقیم گذاشتن فرایند همگرایی منطقه ای و عدم تشکیل یک سازه امنیتی منطقه ای از جمله این پیامدها خواهد بود. در این راستا می توان به برخی از پیامدهای امنیتی دیگر ساخت جزایر مصنوعی از سوی امارات به گونه ای تیتر وار اشاره نمود:
1.پررنگ تر شدن نقش و حضور بازیگران فرا منطقه ای در خلیج فارس و معادله های ژئوپلتیکی خلیج فارس و خاورمیانه؛2.دامن زدن بر رقابت تسلیحاتی کشورهای عربی از جمله امارت ؛3. افزایش بی اعتمادی بین کشورهای همسایه و افزودن موانع موجود بر سر روند همگرایی منطقه؛4.عمیق تر شدن شکاف عمیق تر شدن شکاف بین کشورهای طرفدار محور مقاومت از جمله ایران و کشورهای محور سازش از جمله امارات،5.افزوده شدن بر موانع موجود بر سر راه وحدت جهان اسلام؛6.افزایش موانع بر سر راه تشکیل یک سازه امنیتی منطقه ای بدون دخالت نیروهای فرا منطقه ای؛7. نزدیک شدن سواحل امارات به جزیره ابوموسی به ویژه با ساخت جزیره بسیار وسیه دیره؛ 8.تلاش در بین المللی نمودن مسئله ادعای امارات بر جزایر ایرانی ابوموسی و تنب ها؛9.تلاش در تأمین امنیت جزاری مصنوعی با پشتوانه حضور نظامی نیروهای فرامنطقه ای، خرید تسلیحات نظامی و دفاعی مورد نیاز از غرب؛ 10. تإمین امنیت به شکل نرم افزاری با اسکان دادن و فروختن جزایر و املاک آن به شهروندان سایر کشورها؛11.تهدید امنیت زیست محیطی منطقه از طریق افزایش طول سواحل امارات؛12. بالا بردن امکان چانه زنی خود در تعیین مرز بندی آتی فلات قاره با ایران به ویژه در تعیین مرز فلات قاره ایران با دبی در ابوظبی؛13. امنیتی نمودن فضای خلیج فارس و محدود نمودن فضای تحرک ایران در خلیج فارس؛ 14. افزایش زمینه های اختلاف امارات با ایران و در نتیجه اختلال در همکاری های متقابل دو کشور با همدیگر؛ 15. طولانی شدن روند تحدید حدود مرز فلات قاره ایران با امارات؛16. احتمال افزایش ادعاهای امارات بر میادین مشترک انرژی با پیشروی ساحل؛ 17. خروج سرمایه از کشور ایران برای سرمایه گذاری در طرح های امارات و تهدید امنیت اقتصادی کشور؛ 18. تبدیل بازارهای موجود در جزایر مصنوعی به محلی برای قاچاق کالا به ایران؛19.تغییر سبک و نحوه زندگی منطقه در جهت سبک زندگی غربی.
