فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
از آغاز خیزش های معروف به بهار عربی در منطقه خاورمیانه ترکیه کوشیده است تا همواره نقشی پویا و فعال در این خیزش ها داشته باشد، نقشی در بسیاری از موارد همراه با تناقض هاو پارادوکس هایی بوده است و همچنین دچار تحولاتی نیز شده است. در این بین برای درک بهتر سیاست خارجی این کشور در انقلابهای اخیر خاورمیانه به گفتگویی با دکتر اسداله اطهری کارشناس مسائل ترکیه پرداختیم .قابل ذکر است دکتر اسداله اطهری پژوهشگر مرکز مطالعات خاورمیانه ،استاد دانشگاه و نویسنده مقالات و آثاری در زمینه ترکیه نیز هستند .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اگر به سیاست خارجی ترکیه در انقلاب های بهار عربی توجهی دقیق داشته باشیم مهمترین اهداف سیاست خارجی این کشور در قبال انقلاب های عربی چیست ؟
من فکر میکنم در تمام مناطقی که خیزش ها صورت گرفته و می گیرد ( از شمال آفریقا تا خاورمیانه) چون قبلا پایگاه عثمانی ها بوده است و در واقع با فروپاشی امپراطوری عثمانی ها بود که کشورهایی نو پدید آمدند ، اکنون ترکیه اینگونه می اندیشد که با تفکر دمکرات – مسلمان (و اینکه توانسته است بین سنت و مدرنیته آشتی ایجاد کند) تنها الگو برای کشور های خاورمیانه و اسلامی است . گذشته از این نیز باید گفت با توجه به اینکه در بیشتر مناطقی که خیزش ها صورت میگرد اخوان المسلمین وزن مهمی(نه اینکه همه چیز در دست این گروه باشد ) دارد و خود حزب عدالت و توسعه ترکیه نیز منشعب از اخوان المسمین است، ترکیه براین نظر است که الگوی خود برای همه این خیزش ها بکار برد الگویی که در واقع مهمترین پیام این کشور است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: چندی پیش یکی از اعضای بارز اخوان المسلمین مصر موسوم به خالد الزعفرانی، اقدام به تاسیس حزب عدالت و توسعه کرده است. به نگاه شما آیا این نوع اقدام پیروزی الگوی ترکیه را در مصر نشان میدهد ؟
باید گفت که هرچند ترک ها درمورد الگو بودن خود اینگونه فکر میکنند، اما باید گفت خود ترکیه برای تبدیل به الگو شدن با مشکلاتی روبروست.یعنی اگر الگو استانبول و آنکارا باشد که ترکیه الگو است اما با توجه به سایر مناطق این کشور شاید نتوان این کشور را الگو دانست . با وجود این باید گفت که اخوان المسلمین مصر، سوریه و..( یعنی از راشد الغنوشی در تونس گرفته تا مصر) هم اعلام میکنند که مدل آنان ترکیه است و باید گفت این امر در دوران گذار مطرح می شود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: چنانچه به مقایسه سیاست خارجی ترکیه در قبال لیبی و بحرین نگاهی داشته باشیم بسیاری معتقدند که این سیاست با تناقض هایی همراه بود در این بین تحلیل شما در این زمینه چیست ؟
داوو اوغلو نخستین وزیر خارجه ای بوده که بعد از سقوط طرابلس به لیبی رفته است . در این حال با وجود سرمایه گذاری هایی که این کشور در زمان قذافی در این کشور کرده بود بود، بعد از خروج کارگران خود از لیبی سعی کرد که خود را هواخواه دمکراسی در لیبی نشان دهد و تا در بین توده ها و مردم و جامعه مدنی نفوذ کرده و به خیزش های مردمی توجه کند .چنانچه این رفتار را در لیبی مصر انجام داد و ما آن را شاهد بودیم.
اگر به داعیه دمکراسی خواهانه ترکیه در خیزش های عربی بپردازیم باید گفت این امر را در لیبی به طور آشکار نشان دادند و در مصر نیز آشکارا بیان کردند ، حتی در سوریه نیز (به این خاطر که شهر های حمص و حما اهل سنت است) در این مورد جدی است. در مورد بحرین باید گفت که علی رغم سفر داوو اغلو و اظهارات برخی از مقام ها… ترکیه در این مورد زیاد جدی نیست و موضع گیری های ترکیه نسبت به لیبی و مصر نسبت به بحرین( و آنگونه که می باید از خیزش مردم و آزادی خواهی حمایت میکردند) وجود نداشت که در واقع می توان گفت با وجود آنکه خیزش در بحرین هم کاملا شیعی نیست و تمام اهل سنت و شیعه در خیزش مشارکت دارند رفتار ترکیه در این کشور نشان از نوعی از پارادوکس و تناقض در سیاست خارجی ترکیه است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: برخی معتقدند که سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه به نوعی به سمت اتحاد کامل با غرب حرکت میکند تحلیل شما در این زمینه چیست ؟
باید گفت رابطه ترکیه و سوریه خیلی پیچیده تر از نگاهی که ترکیه نسبت به مصر ، لیبی و بحرین درد و در واقع برخی از این اهمیت به مشکلات میان سوریه و ترکیه برمیگردد. یعنی در روابط دو طرف مساله کردها ،پ ک ک ، ارتش سری ارامنه ،بحران آب ،استان هاتای یا اسکندرون مهم است . در این بین نیز مساله علوی ها هم مهم است (که در ترکیه نیز امتداد دارد و نزدیک به 20 میلیون علوی در ترکیه زندگی میکنند) و در صورتی که اتفاقی برای علوی ها سوریه افتد می تواند خطرات امنیتی برای ترکیه داشته باشد. گذشته از این نیز اوضاع خود سوریه نیز پیچیده است چرا که 40 تا 45 در صد غیر اهل سنت هستند(مسیحی یهودی علوی و..).آنچه مشخص است به نظر میرسد ترکیه در مورد سوریه دو هدف اعلانی و اعمالی دارند . در این بین قبلا ترک ها رابطه خود را با بشار اسد گسترش داده اند ، شورای عالی استرا تژیک تشکیل داده اند ،مانور نظامی برگزار کرده اند و ترکیه هم بین اسرائیل و سوریه میانجی گری کرده است .لذا باید گفت که ممکن است ترکیه با توجه به عواملی همچون فشار اخوان المسلمین سوریه ، فشار اهل سنت ترکیه ، ترس از کردها و خطرات امنیتی آن و یا نفوذ غرب سیاست خود را تغییر داده است .اما باید گفت اگر مشکلی برای سوریه پیش آید هم می تواند برای همسایگان سوریه و هم اسرائیل نیز چالشهایی را ایجاد کند .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اگر به سیاست خارجی ترکیه در لیبی تمر کز کنیم بر خلاف آغاز بحران ترکیه در ماهای اخیر نقش مهمی در لیبی داشته است در این حال در این ایفای نقش اقتصاد در چه جایگاهی قرار دارد ؟
در واقع باید گفت زمانی که ما از ترکیه حزب عدالت و توسعه سخن میگویم اقتصاد به سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه شکل میدهد.( چنانچه می بینیم که اخیرا نیز در مصر ترک ها مناقصه فرودگاهی را بدست آورده اند ).در این حال باید گفت ترکیه ای ها به خاورمیانه به عنوان یک بازار نگاه میکنند و سوریه، لیبی و کشور های خلیج فارس به عنوان بازار نگریسته میشود . در این بین باید گفت ترک ها هد ف های اقتصادی مهمی در منطقه دارند و اکنون نیز شانزدهمین اقتصاد جهانی هستند .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به مشکلات و موانع داخلی ترکیه تا چه حدی می تواند در مقایسه با دیگر بازیگران منطقه ایفاگر بازیگر نقش اول در خاورمیانه شود؟
ترکیه هر چند تلاش میکند که مدلی برای کشورهای اسلامی باشد اما هنوز زمان زیادی لازم دارد تا خود ثبات سیاسی اقتصادی وامنیتی داشته باشد تا بتواند به شکل مدلی برای کشورهای دیگر مطرح گردد. گذشته از این با توجه به اینکه ما نیز پتانسیل نقش نخست را در خاورمیانه داریم بایستی گفت اکنون هر چه ما از دست می دهیم ترکیه به دست می آورد .چرا که ما جایگاه ژئوپلتیک، استراتژیک، انرژی و…را داریم اما هر آنچه که در صحنه ی خاورمیانه از دست میدهیم ترک ها به خوبی از آن خود میکنند .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: تا چه حدی سیاست خارجی ترکیه در ماه ای اخیر را به سوی همگرایی بیشتر با عربستان و روابط واگرایانه با ایران دید؟
باید گفت هم ترکیه و هم ایران علایق مشترک دارند و همسایه نیز هستند ، در حلقه نخست امنیت ملی یکدیگر قرار دارند و روابط امنیتی نیز دارند . در این بین باید گفت که هر چند عربستان جایگاه خاص خود را دارا می باشد اما جایگاه عربستان با ایران متفاوت است . بنابراین من فکر میکنم که هم ایران و هم ترکیه با توجه به مشکلات مشترک و وجود مبادلات مشترک اقتصادی انرژی توریسم و.. دوستان طبیعی و رقبای ضروری هستند .
مرکز بین المللی مطالعات صلح؟ تا چه حدی می توان تر کیه را در خیزشهای عربی ماه های اخیر نماینده غرب و بویژه امریکا در منطقه متصور شد ؟
باید دید که کدام ترکیه نماینده غرب در منطقه است . ترکیه عدالت و توسعه یا ترکیه ارتش و یا ترکیه بورژواژی ، مثلا اینکه کدام ترکیه سه روز در حال بمباران کردستان عراق است .در این بین باید گفت ترکیه ای که پایگاه اینجرلیک در آن است ، امریکایی ها در آن حضور دارند ، همراه با امریکا در بمباران یوگسلاوی در کنار غرب بوده است و همچنین به همراه قطر و امارات در بمباران لیبی شرکت کرده است می توان گفت که همچنان در چارچوب ناتو حرکت میکند .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اگر به آینده سیاست خارجی ترکیه در خاورمیانه و انقلاب های عربی نگاهی داشته باشید این کشور در چه راستایی گام برخواهد داشت ؟
ما در عصر جهانی شدن و دموکراسی در منطقه خاورمیانه هستیم و ترکیه نیز به دنبال حرکت های دمکراتیک در منطقه است. ترکیه می خواهد در آینده خاورمیانه ای که بر مبنای طبقه متوسط ساخته میشود در کنار کشورهایی قرار گیرد که برای دموکراسی اهمیتی قائل هستند . در این بین ترکیه در خیز ش های عربی تلاش میکند تا با توده ای مردم خود را هماهنگ کند و در جستجوی منافع خود باشد.
