فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح -IPSC
تجارت خارجی ایران با کشورهای آسیای مرکزی همواره با فرصت‌ها و چالش‌های متعددی روبرو بوده است. از جمله فرصت‌ها می‌توان به پتانسیل بالای صادراتی ایران ، اشاره کرد. همچنین، این منطقه به عنوان پلی استراتژیک برای دسترسی به بازارهای دیگر نیز به شمار می‌رود.با این حال، چالش‌های مختلفی نیز وجود دارد، که شامل موانع اقتصادی، سیاسی و زیرساختی می‌شود. یکی از مسائلی که ایران با آن مواجه است، انزوای اقتصادی ناشی از تحریم‌های بین‌المللی و بن‌بست‌های مذاکرات هسته‌ای است. همچنین، نیاز به توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و ترانزیت در این منطقه، ضعف در توافقات با کشورهای همسایه، و رقابت با سایر کشورها نیز از دیگر چالش‌ها محسوب می‌شوند. این چالش‌ها می‌تواند بر روی توسعه همکاری‌های اقتصادی و تجاری تاثیر بگذارد. بنابراین لازم است بررسی شود که ،کشورهای آسیای مرکزی چه فرصتی برای ایران در زمینه تجارت فراهم می‌کنند؟ چگونه می‌توان به توسعه روابط اقتصادی با آسیای مرکزی ، و کاهش چالش‌های تجارت خارجی ایران کمک کرد؟
– فرصت ها
منطقه آسیای مرکزی با توجه به اهمیت ژئوپلیتیک و اقتصادی و منابع انسانی و طبیعی، نقطه تماس بسیاری از پروژه های فرهنگی، تمدنی، سیاسی و اقتصادی بوده است. پروژه‌های اقتصادی متعددی مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا، جاده ابریشم جدید، ابتکار بزرگ آسیای مرکزی، «یک کمربند یک جاده»، «طرح اقتصادی-انرژی تاپی» و «کریدور شمال-جنوب» ، از طریق قدرت های بزرگ و متوسط جهان می تواند فرصت ها و تهدیدهایی برای منافع ملی ایران داشته باشد. مناسب ترین راهبرد ، ورود به دیپلماسی همگرایی در قالب دیپلماسی فرهنگی و اقتصادی و رفع موانع تحریمی اجرای برنامه های مشترک اقتصادی ایران است. بدون شک تحقق این موضوع برای دو طرف منجر به یک بازی برد-برد خواهد شد که موقعیت منطقه ای و بین المللی ایران را افزایش می دهد و تهدیدات طرح های اقتصادی قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای را از بین می برد و زمینه توسعه اقتصادی متقابل را فراهم می کند.(1)
آسیای مرکزی دارای پتانسیل حمل و نقل و ترانزیت قوی، بازار مصرف رو به رشد و فرصت های در حال گسترش برای سرمایه گذاری است. علیرغم چالش‌های خارجی، اقتصادهای منطقه انعطاف‌پذیری قابل‌توجهی از خود نشان داده‌اند و رشد ثابت خود را حفظ کرده و شوک‌های جهانی را به‌طور موثری پشت سر گذاشته‌اند. رشد اقتصادی این کشورها در دهه‌های اخیر تحت تاثیر سرمایه‌گذاری خارجی، بهره‌برداری از منابع طبیعی و تغییرات ساختاری بوده است.بین سال‌های 2022 تا 2023، اقتصاد آسیای مرکزی با نرخ متوسط سالانه 4.8 درصد رشد را تجربه کرد که به طور قابل توجهی از میانگین جهانی 3.4 درصد پیشی گرفته است. این مسئله باعث می‌شود که نرخ رشد منطقه 1.4 برابر سریعتر از میانگین جهانی باشد. احتمالا تولید ناخالص داخلی اسمی آسیای مرکزی در سال 2024 از 500 میلیارد دلار فراتر رود. اما رشد اقتصادی در این منطقه با فرصت ها و چالش هایی روبرو است. فرصت‌های رشد اقتصادی آسیای میانه، منابع طبیعی یکی از غنی‌ترین مناطق جهان از لحاظ ذخایر طبیعی است. به طور خاص:قزاقستان با تولید 1.8 میلیون بشکه نفت در روز، یکی از 20 تولید کننده بزرگ نفت در جهان است. این کشور همچنین دارای ذخایر عظیم اورانیوم است که 40 درصد از تولید جهانی را تأمین می‌کند.ترکمنستان دارای چهارمین ذخایر گاز طبیعی بزرگ در جهان با ظرفیت 19.5 تریلیون مترمکعب است.ازبکستان نیز یکی از تولیدکنندگان بزرگ پنبه و طلا در سطح جهانی است.این منابع، پایه‌ای برای توسعه اقتصادی کشورهای منطقه و جذب سرمایه‌گذاری خارجی ایجاد کرده‌اند.
از نظر موقعیت جغرافیایی استراتژیک،آسیای میانه به دلیل قرار گرفتن در مسیرهای تجاری تاریخی از جمله جاده ابریشم، اهمیت ویژه‌ای دارد. ازبکستان و قزاقستان به عنوان مراکز اصلی ترانزیت کالا همانند پلی بین اروپا و آسیا عمل می‌کنند.این منطقه همچنین با جمعیتی بیش از 75 میلیون نفر (2023)، نیروی کار جوان و در حال رشد خوبی دارد. برای مثال، بیش از 50 درصد جمعیت ازبکستان زیر 30 سال هستند. این جمعیت پویا می‌تواند به رشد بخش‌های تولیدی و خدمات کمک کند.(2)در سال‌های اخیر قزاقستان و ازبکستان به جذب سرمایه‌گذاری خارجی پرداخته‌اند.(3) مجموع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی جذب‌شده در قزاقستان در 9 ماه اول سال 2023 حدود 19.7 میلیارد دلار بوده است. این سرمایه‌گذاری‌ها به‌ویژه در بخش‌های استخراج نفت و گاز، تولیدات صنعتی، تجارت و خدمات مالی و بیمه متمرکز شده است.(4)
با شکل‌گیری واقعیت‌های جدید بیشتری در بازار جهانی انرژی در نتیجه جنگ اوکراین و تحریم‌های غرب علیه روسیه، کشورهای آسیای مرکزی دریافتند که ایران در برنامه‌هایشان برای حفظ تجارت خارجی و صادرات انرژی اهمیت فزاینده‌ای دارد. قزاقستان، ثروتمندترین کشور آسیای مرکزی، دو سوم تولید نفت خود را از طریق بنادر روسیه به بازارهای جهانی صادر می کند که اکنون با تحریم های غرب روبرو هستند. با توجه به احتمال ادامه تحریم های غرب علیه روسیه برای مدت طولانی، کشورهای آسیای مرکزی اکنون به دنبال جایگزین هایی هستند. موقعیت جغرافیایی ایران بهترین مسیر جایگزین را برای تجارت به کشورهای آسیای مرکزی فراهم می کند. این کشورها سال‌ها امیدوار بودند که ایران را به سومین مسیر اصلی خود بعد از روسیه و چین برای ورود به بازارهای جهانی تبدیل کنند. (5)در حال حاضر علاوه بر این که ایران باید نگاه فرصت‌محور را در کنار تعمیق ارتباط راهبردی با منطقه آسیای مرکزی تقویت کند، تهران نیز نیازمند اولویت‌بندی عمل‌گرایانه نسبت به منطقه است. تاکنون اولویت‌بندی رفتار سیاست خارجی ایران بر اساس الزامات زمانی و مکانی و ویژگی‌های کوتاه‌مدت بوده و کمتر در یک فرآیند استراتژیک تعریف شده است. از این رو رویکرد «واکنشی» ایران به جای «کنشگری هدفمند» نوعی ضعف در سیاست خارجی ایران در قبال آسیای مرکزی طی دو دهه اخیر بوده است. (6)
تلاش‌های آمریکا برای منزوی کردن ایران، بخشی از فرصت‌های اقتصادی در کشورهای نوظهور آسیای مرکزی را از دستور کار اقتصادی آنها خارج کرده و بر فرآیندهای توسعه در آسیای مرکزی تأثیر نامطلوب گذاشته است. در شرایط کنونی، نگرانی عمده موجود در کشورهای آسیای مرکزی احتمالاً مربوط به رقابت و حتی رویارویی بین قدرت های فرامنطقه ای در آن منطقه خواهد بود. روسیه در آسیای مرکزی با چالش های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مواجه است. تهدید افراط گرایی، تروریسم و نفوذ خزنده اقتصادی چین در آن منطقه روسیه را نگران کرده است. جذب سرمایه‌گذاری و فناوری‌های غربی، بیش از همه از سوی آمریکا، تله‌ای برای امنیت و ثبات آسیای مرکزی می‌سازد. در حال حاضر همسایگی ایران با آسیای مرکزی عمدتاً به دلیل ظرفیت های جغرافیایی ایران حفظ شده است. ظرفیت ها برنامه‌های ایران برای افزایش مزیت پروژه‌های حمل‌ونقل همچنان بزرگترین امتیاز این کشور در همکاری با آن منطقه است و به ایران کمک کرده است تا سهم خود را به عنوان مناسب‌ترین و امن‌ترین مسیر اتصال آسیای مرکزی به جنوب و غرب حفظ کند.(7)
مطمئناً، گسترش کریدور میانی که شامل پیوندی بین مسیر ترکمنستان-ازبکستان و ایران باشد، پیوند استراتژیک بین پکن و تهران را بیشتر تقویت خواهد کرد – چیزی که احتمالا واشنگتن را نگران خواهد کرد. آنچه ممکن است به همان اندازه آمریکا را نگران کند، این احتمال است که چنین گسترشی بتواند ترکمنستان و ازبکستان را از بی طرفی استراتژیک سنتی خود دور کند و به مدار چین نزدیکتر کند. حداقل، این پیوند برای هر دو کشور انگیزه اقتصادی برای تضمین جریان تجاری بدون مانع بین چین و ایران فراهم می کند. این البته هرگونه تلاش آمریکا برای اعمال تحریم های اقتصادی علیه چین یا ایران را در آینده پیچیده خواهد کرد.حملات حوثی یمن که از نوامبر 2023 به کشتی های تجاری در دریای سرخ ، به شبکه تجاری نوپای آسیای مرکزی موسوم به ” کریدور میانی ” رونق تازه ای بخشیده و با انجام این کار، فرصتی را برای چین ایجاد کرده است. زیرا کشتیرانان مجبور شده اند مسیرهای جایگزینی را برای محموله های خود در نظر بگیرند. ایجاد مسیرهای ترانزیتی-تجارتی ، محرکی برای اتصال مسیر ترکمنستان-ازبکستان به ایران است. چنین مسیرهای ترانزیتی-تجارتی ارزشمند هستند، زیرا جریان کالاها را از مرزهای ملی سرعت می بخشند و در نتیجه رشد اقتصادی را تحریک می کنند.کشورهای کریدور میانه با سرمایه گذاری بر این منافع، سعی کرده اند توسعه مسیرهای ترانزیتی-تجاری خود را تسریع بخشند.افزودن بالقوه یک رونق تجارت ترانزیتی از مسیر ترکمنستان-ازبکستان به ایران (و احتمالاً به خلیج فارس) می تواند چین و ایران را به بزرگترین ذینفعان این طرح گسترده تر تبدیل کند. ترکیب این دو مسیر ترانزیتی-تجارتی می تواند به ایران یک راه نجات اقتصادی و پیوند نزدیکتر با چین، ارائه دهد.(8)
کشورهای آسیای مرکزی علاوه بر تمایل به تجارت با کشورهای غرب، سه دهه است که به دنبال مسیرهای تجاری به بازارهای هند، خاورمیانه و شرق آفریقا هستند. از سال 2022، برخی از پیشرفت‌های آزمایشی از طریق افغانستان در انتقال محموله از طریق جاده و استفاده از بنادر پاکستان برای حمل و نقل کالا به هند و از آن آغاز شده است. با این حال، به دلیل شبکه جاده ای ضعیف و فقدان راه آهن در افغانستان، و همچنین محدودیت در جابجایی کالا بین پاکستان و هند، حجم کم باقی می ماند. ازبکستان نیز علاقه خود را برای پیوستن به مسیر هند نشان داده است.ایران و ازبکستان قراردادهایی را برای ایجاد یک مرکز لجستیک مشترک در بندرعباس و چابهار و مشارکت شرکت‌های تجاری از ازبکستان در ساخت پایانه‌ها و تاسیسات ذخیره‌سازی در هر دو بندر امضا کردند.ایران استفاده از بندر بندرعباس و بندر چابهار را به کشورهای آسیای مرکزی پیشنهاد داده است. تهران در اوایل سال 2023 استفاده از آنها را به قرقیزستان به عنوان انگیزه ای برای پیوستن به مسیرهای تجاری از چین از طریق آسیای مرکزی به ایران و دورتر به هند، خاورمیانه و شرق آفریقا پیشنهاد کرد. در ماه مه 2024، شرکت هند پورتز گلوبال با مسئولیت محدود قراردادی 10 ساله برای توسعه و بهره برداری از بندر چابهار امضا کرد که استفاده از این تسهیلات را برای کشورهای آسیای مرکزی که به دنبال تجارت با هند هستند، جذاب تر کند.(9)
تاجیکستان نیز مشتاقانه منتظر استفاده از بندر چابهار برای رسیدن به جاده های جهانی است. این ممکن است به تلاش‌های ایران برای شکستن محاصره اقتصادی تحمیل‌شده بر این کشور به دلیل تحریم‌های غرب کمک کند، که ایران را در نیاز مبرم به توسعه روابط تجاری و سرمایه‌گذاری خود با هر طرفی که متعهد به اجرای تحریم‌های غرب علیه ایران نیست، قرار داده است. (10)
بندر چابهار که هند را به آسیای مرکزی و افغانستان متصل می‌کند، از ایران برای توسعه اقتصاد و تجارت دریایی حمایت کرده است. این بندر که توسط ایران در سال 2017 با مشارکت هند راه اندازی شد، تبدیل به یک مرکز تجاری جهانی شده است که دسترسی جایگزین به بازارهای آسیای مرکزی برای حمل و نقل کالا ارائه می دهد و همچنین دسترسی مستقیم ایران به آب های بین المللی را که در حال حاضر از تحریم های آمریکا مستثنی هستند، فراهم می کند.این بندر در چارچوب جنگ روسیه و اوکراین اهمیت بیشتری پیدا کرده است. بر اساس آخرین آمار ، اقتصادهای آسیای مرکزی همچنان شوک های اقتصادی ناشی از جنگ را احساس می کنند. دسترسی به بنادر منطقه‌ای مانند بندر چابهار، ورودی‌هایی را برای تعامل اقتصادی مطلوب ارائه می‌دهد. کشورهای آسیای مرکزی اشتیاق خود را برای این بندر نشان داده اند، و خواستار ارتباطات بیشتر با شبکه های منطقه ای شده اند.
با توجه به جغرافیای ایران، بندر چابهار، از جمله پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای، در یک دوره چالش برانگیز برای این کشور به عنوان یک پوشش نقره ای عمل کرده است، زیرا راه هایی برای مدیریت انزوای روزافزون بین المللی پیدا کرده است. بندر چابهار به‌عنوان یک نقطه اتصال میان آسیای مرکزی، جنوب و جنوب شرقی و خاورمیانه، می‌تواند جایگزین جذابی برای مسیر حمل‌ونقل مورد علاقه فعلی، کریدور میانه باشد. در حالی که ایران می‌داند که نمی‌تواند با چین سنگین‌وزن اقتصادی در منطقه رقابت کند، به طور فزاینده‌ای از اتصال از طریق بندر چابهار به عنوان ابزاری برای نفوذ خود در سراسر منطقه استفاده می‌کند.(11)
– چالش ها
رقابت ایران و ترکیه بر سر انتقال منابع انرژی منطقه به بازارهای جهانی، علاوه بر رقابت ترکیه و روسیه در منطقه تاریخی و حیاط خلوت آن، جدی ترین چالش ها را در زمینه نحوه پیوند منابع مذکور ایجاد کرده است. در میان سه کشور فوق به دلیل کمبود منابع انرژی و نیاز به انرژی ارزان از آسیای مرکزی و قفقاز و با هدف پیمودن مسیر سریع جهانی شدن ، ترکیه تلاش های زیادی در جهت انتقال منابع انرژی از شرکت های نفتی و سایر طرف های با نفوذ انجام داده است.کریدور زنگزور یکی از مهم ترین راه های ارتباطی ترکیه برای ارتباط با کشورهای آسیای مرکزی است بدیهی است که ترکیه خود را رقیب ایران در معادلات ژئوپلیتیک منطقه می بیند و با موضع گیری حاصل جمع صفر قصد دارد به هر نحو ممکن نفوذ خود را در کشورهای منطقه افزایش دهد. با ایجاد کریدور زنگزور، نقش ایران در آسیای مرکزی به ویژه در منطقه قفقاز کمرنگ خواهد شد. ترکیه متوجه شده است که اساس قدرت تنها نظامی نیست، بلکه عمدتاً اقتصادی و فناوری است و تمرکز دیپلماسی تنها به تمرکز بر حوزه های سیاسی و نظامی محدود نمی شود، بلکه بر روابط اقتصادی نیز متمرکز است.بنابراین یکی از اهداف ترکیه در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز در رقابت با ایران را می توان رقابت بر سر خطوط انتقال انرژی دانست. ترکیه در دو دهه اخیر از تحریم‌ها علیه ایران استفاده کرد و تلاش کرد اقتصاد خود را بر کشورهای منطقه تحمیل کند. از آن جایی که این کشورها محصور در خشکی هستند، به بازیگری نیاز مبرم داشتند که بتواند نیازهای آنها را برآورده کند و به بازارهای جهانی متصل شود. بنابراین نقش اقتصادی ایران در دو دهه گذشته به طور فزاینده ای کاهش یافته است.(12)
ایران با موانع سازه ای، همچون ناکافی بودن مسیرهای ارتباطی بار و مسافر،در خصوص مسیرهای هوایی، نبود پرواز مستقیم به پایتخت های آسیای میانه، اتخاذ سیاست‌های اقتصادی ضد صادراتی،بی ثباتی در نرخ ارز،فقدان مبادلات مالی و بانکی،عدم حمایت دولت از فعالان اقتصادی بخش خصوصی، مواردی هستند که ارتباط با کشورهای آسیای میانه را دچار اختلال می کند.البته موانع غیر سازه ای، هم چون عدم شناخت بازار هدف،بی تجربگی شرکت های ایرانی در عرصه فعالیت های بین المللی،عدم نظارت کیفی بر محصولات صادراتی می تواند باعث از دست دادن بازار فروش در سایر کشورها شود.توجه به سیاست همسایگی برای توسعه صادرات مستلزم رفع مشکلات ساختاری و غیرساختاری همراه است. (13)
از طرفی دیگر آسیای میانه با وجود دستاوردها اقتصادی، با چالش های پیچیده ای مواجه است که نیازمند همکاری منطقه ای است. آسیای میانه وابستگی شدید به منابع طبیعی و صادرات منابع خام، به ویژه نفت، گاز و فلزات دارد. قزاقستان در سال 2023، بیش از 60 درصد از درآمد صادراتی خود را به نفت و محصولات مرتبط اختصاص داد. حدود 80 درصد از صادرات ترکمنستان وابسته به گاز طبیعی است.این وابستگی به منابع خام، این کشورها را به شدت در برابر نوسانات قیمت جهانی انرژی آسیب‌پذیر می‌کند. (14)
بسیاری از کشورهای آسیای میانه با کمبود زیرساخت‌های کلیدی در حمل‌ونقل، انرژی و فناوری مواجه‌اند.بیش از 30 درصد از جمعیت روستایی قرقیزستان و تاجیکستان به برق پایدار دسترسی ندارند. همچنین، شبکه‌های حمل‌ونقل ناکافی باعث افزایش هزینه‌های تجارت داخلی و خارجی می‌شود.در ازبکستان، سیستم ریلی و جاده‌ای این کشور هنوز به سرمایه‌گذاری‌های گسترده نیاز دارد تا بتواند نقش خود را در پروژه‌هایی مانند “یک کمربند، یک جاده” چین به خوبی ایفا کند.(15)
رشد اقتصادی نامتوازن منجر به نابرابری شدید درآمدی در منطقه شده است.تاجیکستان با درآمد سرانه کمتر از 900 دلار در سال 2022، یکی از فقیرترین کشورهای منطقه باقی مانده است.قزاقستان در حالی که درآمد سرانه بالاتری (حدود 11,000 دلار در سال 2022) دارد، شکاف درآمدی بین مناطق شهری و روستایی همچنان گسترده است.چالش‌های زیست‌محیطی، و خشک شدن دریاچه آرال یکی از بزرگترین فجایع زیست‌محیطی قرن 20 و 21 ،و تاثیرات منفی گسترده‌ای بر کشاورزی و سلامت مردم منطقه ، ناشی از سیاست‌های بهره‌برداری نادرست از منابع آبی بوده است.تنش‌های منطقه‌ای و اختلافات بر سر منابع آبی، به‌ویژه در رودخانه‌های آمو و سیردریا، موجب تنش بین کشورهای منطقه به طور خاص، قرقیزستان و تاجیکستان بر سر حقابه رودخانه‌ها ، موانعی برای تجارت منطقه‌ای ایجاد کرده است. عدم دسترسی به دریا انزوای جغرافیایی یکپارچگی تجاری و اقتصادی را محدود می‌کند.مدیریت آب و انرژی و سیاست‌های ناهمگون بین کشورها مانع کارایی و پایداری می‌شود.(16)
به عنوان یک مفهوم راهبردی، تقویت محور ایران به آسیای مرکزی به منظور جبران عقب ماندگی استراتژیک در دهه اخیر حائز اهمیت است.تمرکز ویژه بر فرصت های ژئواکونومیک می تواند برای ایران در آسیای مرکزی اهمیت راهبردی داشته باشد.
References
1.https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/18793665221145419
2.https://economic.mfa.ir/portal/newsview/758523
3.https://en.inform.kz/news/kazakhstans-total-fdi-reaches-402-billion-new-investment-measures-come-effect-eefaa2/
4.https://www.investmentmonitor.ai/news/uzbekistan-fdi-hits-7-5bn-in-first-nine-months-of-2023/.
5.https://epc.ae/ar/details/brief/alshirakat-al-iiraniat-fi-asia-alwustaa
6.https://www.iess.ir/en/note/3778/
7.https://www.ipis.ir/en/newsview/598125/iran-uzbekistan-and-central-asia
8.https://www.fpri.org/article/2024/01/central-asias-middle-corridor-expansion-opportunity-for-china-and-iran/
10.https://futureuae.com/ar-AE/Mainpage/Item/9952
11.https://odi.org/en/insights/iran-seeks-a-stronger-foothold-in-central-asia/
14.https://daryo.uz/en/2024/01/23/kazakstan-reveals-51-economic-growth-with-197bn-in-fdi .
15.https://www.ceicdata.com/en/indicator/uzbekistan/foreign-direct-investment
16.https://en.inform.kz/news/kazakhstans-total-fdi-reaches-402-billion-new-investment-measures-come-effect-eefaa2/
