گذار از تنش‌ و آغاز دیپلماسی آهنین ایران و پاکستان

By ipsc

بهمن 9, 1402

اشتراک

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

حملات هوایی ایران و پاکستان ، با هدف اردوگاه‌های شبه‌نظامی ها ، قلمرو جدیدی را در تحولات خاورمیانه ایجاد کرده است. امنیت و منافع استراتژیک دو محور روابط وتعامل سیاسی و اقتصادی پاکستان و ایران در دراز مدت بوده است.حملات نظامی برون مرزی اخیر به شدت بر روابط دیپلماتیک هردو کشورآسیب رسانده است. سفر اخیر وزارت امورخارجه ایران حاکی از توافق هردو طرف برای ادامه سیاست خارجی مبنی بر دیپلماسی است.بنظر می رسد درک انگیزه حملات متقابل ایران و پاکستان و پیامدهای بالقوه آن از جمله این که حملات هوایی برای ایران و پاکستان چه معنایی داشت؟آیا حملات تلافی جویانه تکرار خواهد شد؟ آیا ایران و پاکستان نیاز به یک دیپلماسی آهنین برای مهار تنش های فرامرزی دارند؟ تنش‌های دوباره ایران و پاکستان چه تاثیری بر روابط با طرف‌های ثالث کلیدی همچون هند و چین خواهد داشت؟ ضروری است .

– تنش‌ و درگیری‌های مرزی

تشدید تنش‌های اخیر بین ایران و پاکستان نگرانی‌ها را در مورد سرایت احتمالی درگیری از خاورمیانه به جنوب آسیا افزایش داده است. حمله ایران علیه جدایی‌طلبان بلوچ از جیش‌العدل یا جیش‌الذلم (ارتش عدالت) در پاکستان ، چند روز پس از بمب‌گذاری انتحاری نود و یک نفر در کرمان که داعش مسئولیت آن را بر عهده گرفت، آغاز شد.حمله پاکستان در ایران تقریباً در همین مقیاس بود و علیه جدایی طلبان بلوچ به اتهام ایجاد تفرقه در پاکستان کرد . تبادل آتش در مناطق بلوچستان دو جمهوری اسلامی ایران و پاکستان اولین مورد بسیار علنی است ،که صرف نظر از این واقعیت که آنها از قبل به یکدیگر در مورد هدف قرار دادن شهروندان «تروریستی» خود که احتمالاً به طرف مقابل پناه برده‌اند، هشدار داده‌اند. این حمله موشکی اخیر پاکستان به اهداف ایرانی در تلافی حملات هوایی ایران در بلوچستان، تنش های دیرینه بین دو کشور را به منصه ظهور رساند.(1)

افزایش تهدیدات امنیتی در سراسر مرز از سوی شبه نظامیان ضد پاکستانی ارتش آزادیبخش بلوچستان و شبه نظامیان ضد ایرانی جندالله و جیش العدل، روابط بین نهادهای امنیتی هر دو طرف را پیچیده کرده است. علاوه بر این، تلاش ها برای سیاسی کردن جامعه شیعیان پاکستان و موارد خشونت فرقه ای در داخل پاکستان، هر دو کشور را نسبت به یکدیگر محتاط نموده است.(2)هر گونه تشدید درگیری بین دو کشور می تواند به تنش های فرقه ای دامن بزند و یک چالش جدی نظم و قانون داخلی در پاکستان ایجاد کند.علیرغم ترس از این که این تحولات جبهه جدیدی را در درگیری و بی ثباتی جاری در خاورمیانه باز کند، هر دو طرف تا کنون پاسخ نسبتاً مدنظر خود را حفظ کرده اند. وزارت خارجه هر دو کشور اعلام کرده اند که اقدامات آنها شورشیان پناه گرفته در قلمرو کشور دیگر را هدف قرار داده است، نه خود دولت را.این نشان می دهد که اقدامات ایران در قبال پاکستان ارتباط مستقیمی با اقدامات این کشور در خاورمیانه و تحولات ژئوپلیتیکی گسترده تر ندارد. هیچ یک از این دو کشور خواهان درگیری گسترده تر نیستند.همان گونه که ایران با صراحت بیان کرد اجازه نمی‌دهد این شبه‌نظامیان روابط بین دو کشور را متشنج کنند.(3)

دولت ایران سال‌هاست که گروه‌های سنی شبه‌نظامی مانند جیش العدل را تهدیدی بزرگ می‌بیند.بسیاری در ایران ادعا می کنند که جیش العدل با اسرائیل مرتبط است و برخی معتقدند که کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس قبلا از این گروه حمایت می کردند اما در چارچوب تنش زدایی عربستان-ایرانی و امارات-ایرانی از انجام این کار دست برداشته اند.به طور مشابه، مقامات پاکستانی تهدید بزرگی از سوی گروه‌های جدایی‌طلب مانند ارتش آزادیبخش بلوچستان (BLA) و جبهه آزادیبخش بلوچستان (BLF) در استان سیستان و بلوچستان ایران حضور دارند و حملاتی را در داخل پاکستان انجام داده‌اند، درک می‌کنند.

این حملات با هدف قرار دادن یک گروه شبه‌نظامی، زمانی انجام شد که درگیری‌های دیپلماتیک و همکاری نظامی بین ایران و پاکستان، از جمله تمرین‌های مشترک دریایی و نشست‌های سطح بالا در داووس، ادامه داشت .این حملات زمینه ای را ایجاد می کند که در آن اقدام نظامی یکجانبه ایران غیرمنتظره و متناقض با تلاش های دیپلماتیک جاری به نظر می رسد.(4)مشکلات در روابط ایران و پاکستان جدی است. اما حداقل پنج عامل کلیدی وجود دارد که نشان می دهد هر دو طرف اقدامات لازم را برای جلوگیری از تشدید بیشتر در مسیر انجام خواهند داد.نخست، اگرچه هر دو طرف سفرای خود را فراخواندند ، اما حملات فرامرزی منجر به قطع روابط دیپلماتیک نشد.هیچ یک از طرفین علاقه ای به تشدید بیشتر تنش ندارند.دوم، تعداد نسبتاً کم تلفات طرف پاکستانی تشدید تنش، خروج از مسیر را برای دو کشور آسان تر کرد.سوم، ، هم تهران و هم اسلام آباد مشتاق بودند تأکید کنند که این حملات سازمان‌های «تروریستی» را هدف قرار می‌دهند تا نیروهای مسلح کشور دیگر.چهارم، با توجه به بزرگی مشکلات بزرگ اقتصادی ایران و پاکستان و دیگر بحران‌های داخلی، مقامات تهران و اسلام‌آباد متوجه می‌شوند که جنگ ایران و پاکستان برای هر دو کشور و منطقه وسیع‌تر فاجعه‌بار خواهد بود. بنابراین، هیچ یک از کشورها انگیزه ای برای تشدید بیشتر در این مرحله ندارند.(5)در همین راستا اگرچه اسلام آباد روابط خود با تهران را کاهش داده بود، اما پس از رایزنی های شدید، روابط خود را به طور کامل از سر گرفت. رئیس‌جمهور ایران نیوز استوارنامه «محمد مدسر تیپو» سفیر جدید پاکستان در تهران را پذیرفت.و ایران خواستار محافظت مرزهای دو کشور در برابر ناامنی شد.(6)

– تاثیرتنش‌ها بر روابط با بازیگران ثالث کلیدی

پاکستان دو سال است که درگیر یک بحران اقتصادی و آشفتگی سیاسی است که مستقیماً تشکیلات نظامی همه جانبه کشور را به چالش کشیده است. حملات تروریستی در سراسر کشور دوباره افزایش یافته است. و در حال حاضر در تضاد با رقیب اصلی خود هند، شاهد تیرگی روابط دوستانه خود با دولت طالبان در همسایگی افغانستان بوده است.لذا برای پاکستان افزایش خطر درگیری با ایران ، بدترین سناریوی ژئوپلیتیکی است.(7)

با توجه به مرز مشترک با افغانستان و مسائل امنیتی که برای هر دو همسایه ایجاد می کند، روابط پاکستان و ایران با این کشور تحت حاکمیت طالبان به شدت تحت تاثیر بی ثباتی آن قرار دارد.مهارت دیپلماتیک و تصمیم‌گیری عاقلانه برای ایران و پاکستان برای عبور از این مثلث ظریف به منظور جلوگیری از افزایش تنش و آسیب رساندن به امنیت منطقه، از اهمیت بالایی برخوردار است. شبح رقابت قدرت های بزرگ این معادله را پیچیده تر می کند.روابط ایران با روسیه و چین، اتحاد نزدیک پاکستان با آمریکا و عربستان سعودی را متعادل می کند و معادلات منطقه ای را به یک صفحه شطرنج ژئوپلیتیکی پیچیده تبدیل می کند.(8)

کشورهای عرب سنی خلیج فارس نیز از حامیان دیرینه پاکستان بوده اند. به این ترتیب، هر گونه تشدید تنش بین ایران و پاکستان می‌تواند به گمانه‌زنی‌ها در تهران دامن بزند که پاکستان به عنوان مهره درگیری گسترده‌تر بین ایران و حامیان منطقه‌ای آن از یک طرف و اسرائیل، غرب و کشورهای عربی از سوی دیگر ظاهر شود.(9)

ایران معتقد است که آمریکا به طور پنهانی به جیش العدل کمک می کند.همچنین پاکستان به جیش العدل اجازه داده تا در داخل استان بلوچستان به دلیل تداوم لطف های گذشته برای آمریکا فعالیت کند. در این صورت، پاکستان ممکن است بهای رو به وخامت روابط خود با ایران را بپردازد، که خطر آسیب رساندن به روابط تجاری دو کشور را به همراه دارد که بیش از دو میلیارد دلار در سال است. انرژی بخش قابل توجهی از این تجارت را تشکیل می دهد، به ویژه در قالب سوخت دیزل و برق در مناطق مرزی پاکستان.(10)

برای بلوچ ها همچنین، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی نیز در برخواهد داشت.مردم مناطق هم مرز پاکستان نه تنها برای امرار معاش مشکل خواهند داشت، بلکه در هر دو سوی مرز مورد سوء ظن قرار خواهند گرفت.بلاتکلیفی بر مناطقی در جنوب استان بلوچستان پاکستان، دور از زیرساخت‌ها و زنجیره‌های تامین در مناطق توسعه‌یافته‌تر در شرق حاکم است. ساکنان برای امرار معاش و مایحتاج روزانه خود به ایران متکی هستند اگر مرز پس از حملات برای مدت طولانی بسته شود، می تواند منجر به یک بحران انسانی در مناطق مرزی شود. بیش از یک میلیون نفر در جنوب بلوچستان به تجارت مرزی وابسته هستند.(11)

از طرفی ایران به دلیل چالش های بین المللی با غرب و در راس آن آمریکا قادر به بهره برداری کامل از بندر چابهار نیست و این به نفع پاکستان و چین است. در نتیجه ایران چندین بار از چین برای کمک به توسعه بندر چابهار خواسته است و چین نیز تا حدودی موافقت کرده است. با این حال، به دلیل حضور هند در بندر و روابط استراتژیک پاکستان و چین و همچنین فشار پاکستان، شرکت‌های چینی هنوز از مشارکت کامل در پروژه توسعه بندر چابهار خودداری کرده‌اند در مجموع حضور پررنگ هند در چابهار برای پاکستان نامطلوب است و هم پاکستان و هم چین سخت تلاش می کنند تا از آن جلوگیری کنند و این عاملی است که به چالش کشیدن روابط ایران و پاکستان کمک می کند.(12)

وضعیت نوظهور منطقه‌ای که با نزدیکی ایران و عربستان و افزایش نقش و نفوذ چین مشخص شده است، بیانگر نیاز به بهبود روابط پاکستان و ایران به منظور ایجاد ارتباط و یکپارچگی بیشتر منطقه است.جدای از روابط دوستانه با همسایگان، تبدیل شدن به محرک ها و ذینفعان اتصال منطقه ای یک هدف اصلی سیاست خارجی هم برای پاکستان و هم برای ایران است.(13)گرچه پیشنهاد چین برای میانجی گری بین ایران و پاکستان را می توان در نتیجه سه عامل درک کرد. اول، چین نگرانی های امنیتی فوری برای شرکت های دولتی چینی و اتباع چینی در منطقه دارد. دوم، رویکرد دیپلماتیک چین در دوران ریاست جمهوری شی جین پینگ، که قصد دارد ” جامعه جهانی با آینده مشترک” بسازد، پیراهن قاطعانه ای را به خود اختصاص داده است.و سرانجام، نقش رو به رشد چین نتیجه خلاء سیاسی در منطقه از جمله افغانستان و خاورمیانه است.

چین علناً نگرانی خود را در مورد عملیات ضد تروریسم ایران در بلوچستان پاکستان و بالعکس مطرح کرد و خاطرنشان کرد که ” حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی همه کشورها باید جدی گرفته شود و از آن محافظت شود.” در حالی که آمریکا نیز رسماً تمایل خود را برای کاهش تنش بین ایران و پاکستان ابراز کرده بود، واکنش عمومی آنها با پیشنهاد چین برای میانجی گری یکی نبود. با توجه به تعامل دیپلماتیک گسترده آمریکا در منطقه، در نتیجه حمایت آنها از حق اسرائیل برای دفاع از خود در غزه، و عملیات ضد تروریستی علیه حوثی ها در دریای سرخ، به نظر می رسد که واشنگتن کمتر از چین نگران رویدادهای بین ایران و پاکستان است(14)اما سفر وزیر امورخارجه ایران به پاکستان نشانه میانجی گری چین با شرکای اقتصادی خود است.

-سخن پایانی

پاکستان و ایران به عنوان بازیگران منطقه ای این پتانسیل را دارند که آینده منطقه را از طریق افزایش همکاری و تفاهم شکل دهند.حفظ و تقویت روابط دوجانبه آنها می تواند به صلح، ثبات و رفاه در جنوب آسیا و خاورمیانه کمک کند. خط لوله گاز پاکستان-ایران-هند گزینه دیگری است که می تواند تضمین کننده صلح منطقه ای باشد زیرا رقیب سرسخت اسلام آباد در صورت داشتن منافع اقتصادی در داخل پاکستان از تشدید تنش خودداری می کند.(15)

این وضعیت که هردوکشور خواهان کاهش تنش هستند،حداقل دو نتیجه ممکن دارد. اول این که مبادله ایران و پاکستان نیاز هر یک از دولت ها برای قوی نشان دادن را برآورده کرده ، و وضعیت به حالت قبل باز خواهد گشت.مورد دوم این است که مبادلات نظامی تداومی بین ایران و پاکستان وجود خواهد داشت که می‌تواند تشدید شود و خطر جنگ گسترده‌تر خاورمیانه را افزایش دهد.((16)

در نهایت، مسیر رو به جلو مستلزم دیپلماسی ظریف، اقدامات اعتمادساز و تمایل به پرداختن به علل اصلی درگیری است. علیرغم برخی عواملی که منجر به رقابت و چالش های گاه به گاه می شود، نزدیکی ژئوپلیتیکی و مرزهای مشترک مهم ترین عواملی است که روابط دو کشور را در سطح صلح آمیز حفظ کرده و به عنوان وزنه تعادلی در روابط جاری بین دو کشور عمل می کند. (17)بنابراین فرستادن وزیر امور خارجه ایران برای تنش زدایی و از سرگیری ماموریت های دیپلماتیک و تقویت همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های تجاری، صنعتی، علمی، دانشگاهی، امنیتی و انرژی شروع یک دیپلماسی جدیدی خواهد بود.

Refrences

1.https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/experts-react-whats-really-going-on-with-pakistan-and-iran-exchanging-attacks/

2.https://www.tbsnews.net/analysis/friend-foe-what-caused-iran-pakistan-conflict-776922

3.https://www.nytimes.com/2024/01/19/world/asia/pakistan-iran.html

4.https://www.newarab.com/analysis/where-iran-pakistan-relationship-heading

5.https://www.newarab.com/analysis/where-iran-pakistan-relationship-heading

6.https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/iranian-foreign-minister-reaches-pakistan-for-talks/3121654

7.https://www.nytimes.com/2024/01/19/world/asia/pakistan-iran.html

8.https://www.tbsnews.net/analysis/friend-foe-what-caused-iran-pakistan-conflict-776922

9.https://www.chathamhouse.org/2024/01/iran-pakistan-tensions-why-further-escalation-unlikely

10 https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/experts-react-whats-really-going-on-with-pakistan-and-iran-exchanging-attacks/