ژئوپلیتیک تغییرات آب و هوایی در افغانستان

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

کارشناسان معتقدند تلاش حکومت فعلی افغانستان در پاک کردن تصاویر زنان از روی بیلبوردها بسیار بیشتر از پرداختن به مخاطرات ناشی از تغییرات آب و هوایی بوده است این در حالیست که از دو سال قبل تاکنون کاهش بارندگی‌های بهاری، بیشتر مناطق افغانستان را تحت تاثیر قرار داده است و خشکسالی‌ در بخش‌های وسیعی از کشور،- از جمله خشکسالی شدیدی که اکنون در شمال و غرب رخ می‌دهد-، دومین دوره در دو سال اخیر به شمار می آید. تحت این شرایط به نظر می رسد احتمالاً تا سال 2030، خشکسالی سالانه در بسیاری از مناطق افغانستان عادی شود. پیامد تغییرات آب و هوایی به ویژه در مناطق جنوب، غرب و شمال غرب افغانستان شدید است به طوری که منابع آب در این مناطق به شدت در حال کاهش است که این به آن معنی است تقریباً نیمی از جمعیت افغانستان در سطح بالایی از  ناامنی غذایی و فقر قرار خواهند گرفت(1). 

خطرات متعددی مانند ریزش بهمن، سیل، خشکسالی، رانش زمین و همچنین فرسایش طولانی مدت با تغییرات آب و هوایی مرتبط هستند که حوزه‌های مدیریت آب و کشاورزی را تحت تاثیر قرار می دهند(2). در مجموع تغییرات آب و هوایی تعداد خشکسالی ها را نسبت به دهه های گذشته دو برابر کرده است. از سوی دیگر محققان دریافتند که بیش از 14 درصد از کل مساحت یخچال های طبیعی در ارتفاعات افغانستان بین سال های 1990 تا 2015 از بین رفته است. بدین ترتیب زراعت، تنوع زیستی و اکوسیستم ها، انرژی و زیرساخت ها، جنگل ها و مراتع، آب(3) در افغانستان در معرض پیامدهای تغییرات آب و هوایی قرار دارند که این وضعیت با بحران درگیری های سیاسی-ایدئولوژیک باعث شده تا میلیون ها افغان مجبور به ترک خانه های خود شوند.

مهاجرت یکی از بسیاری پاسخ‌های احتمالی به تاثیرات تغییرات آب و هوایی در افغانستان است که با تداوم بی‌عدالتی، ناامنی اقتصادی، و نوسانات محیطی، این احتمال وجود دارد تعداد بیشتری از افغان‌ها خانه‌های خود را ترک کنند تا به دنبال امنیت در جای دیگری باشند(4). در شهر هرات، آوارگان داخلی قادر به استفاده از استراتژی های مقابله و سازگاری با اعضای جامعه میزبان نیستند و اقداماتی از جمله کار کودک، ازدواج زودهنگام دختران، فروش کودکان و حتی فروش کلیه به وفور در میان آنان دیده می شود(5). لازم به ذکر است افغان‌هایی که در داخل افغانستان آواره می‌شوند-که عمدتا هم کشاورز هستند-، اغلب به صورت خانوادگی سفر می‌کنند و در سکونتگاه‌های غیررسمی در شهرهای بزرگ یا نزدیک آن زندگی می کنند. با این حال، به دلیل عدم مهارت‌های لازم برای یافتن شغل در مراکز شهری پس از ورود می‌تواند چالش‌های متعددی را ایجاد کنند. حضور این تازه واردان به هر کجا که ختم شود، پایداری زیست محیطی شهرهای مقصد را تحت تأثیر قرار می دهد. مردم ساکن در سکونتگاه های غیررسمی تمایل به سوزاندن پلاستیک برای پخت و پز و گرم نگه داشتن در زمستان، آلودگی آب، و قطع درختان برای هیزم دارند که ضمن بروز بیماری های عفونی، مشکلات تنفسی و سایر مسائل بهداشتی (6) یک رفتارهای مخرب زیست محیطی نیز به شمار می آید.

با این حال پرداختن به تاثیر تغییرات آب و هوایی و افزایش آگاهی در مورد تهدیدی که ایجاد می کند اولویت پایینی برای دولت قبلی و فعلی افغانستان داشته که این مشکل اکنون تشدید شده است زیرا رژیم طالبان فاقد ظرفیت ارزیابی و درک شدت تاثیری است که خطرات آب و هوایی می تواند بر افغانستان داشته باشد و کماکان پُست های کلیدی در بخش های آب و هوایی و محیط زیست توسط روحانیون مذهبی که آگاهی در این مورد ندارند، پر می شوند. به طور کلی رژیم طالبان در مورد مسائل آب و هوایی فاقد آینده نگری است(7). لازم به ذکر است رژیم فعلی، فعالیت سازمان دولتی مسئول مدیریت آب را لغو کرد. بسیاری از کارشناسان فنی دولت قبلی از افغانستان گریختند. علاوه بر این، بسیاری از آژانس های امدادی کار خود را به حالت تعلیق درآوردن. از این رو به دلیل ضعف آگاهی مدیران گماشته شده در بخش های آب و هوایی مدیریت آب دچار اختلال شده است و پیامدهای ژئوپلیتیکی آن در سطح داخلی و منطقه ای سرآغاز بحران جدیدی خواهد شد. 

در این راستا مناقشات بر سر حق آب منجر به تنش های مجدد ژئوپلیتیکی و هیدروپلیتیکی بین افغانستان و همسایگانش شده است که هم منابع زیست محیطی ساکنان را تحت تأثیر قرار می دهد و هم چالش های ژئوپلیتیکی را به وجود می آورد.از جمله پروژه های سدسازی افغانستان در حوضه های هریرود و هیرمند چالش های متعدد ژئوپلیتیکی را برای ایران به وجود آورده است. به طور مشابه، پیشنهاد توسعه سد در حوضه رود کابل به ترس پاکستان در مورد محدودیت دسترسی به آب در آینده دامن زده است. این در حالیست که پاکستان فاقد معاهده آب فرامرزی با افغانستان برای حل این نوع اختلافات نیز است. ضمن اینکه طالبان می‌گویند که در حال حاضر کار روی بزرگ‌ترین پروژه کانال افغانستان برای آبیاری بیش از 580 هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی در شمال این کشور با هدایت آب از رودخانه آمودریا،- که بخشی از مرز با ازبکستان را مشخص می‌کند،- آغاز کردند. این طرح در صورت عملیاتی شدن سرآغاز بروز خشونت های متعدد خواهد شد. اصولا کمبود آب یکی از عوامل نارضایتی در میان جوامع محلی است و احتمال خشونت فرامرزی را افزایش خواهد داد(8). بدین ترتیب همانطور که مشخص است تغییرات آب و هوایی بر همسایگان افغانستان تأثیرگذار است که پیامدهای ژئوپلیتیکی متعددی به همراه دارد (9).

از سوی دیگر یکی از پیامدهای مهم ژئوپلیتیکی تغییرات آب و هوایی در افغانستان گسترش بحران مواد مخدر در منطقه به دلیل افزایش سطح کشت خشخاش است. با در نظر گرفتن این موضوع که خشخاش به آب بسیار کمتری نسبت به گندم یا محصولات جالیزی نیاز دارد و در عین حال سودآوری بسیار بیشتری نیز دارد در مواقع بروز خشکسالی و یا کم آبی می توان اراضی وسیعی را زیر کشت خشخاش برد. به گزارش سازمان ملل متحد، کشاورزی مبتنی بر کشت خشخاش موجب اشتغال حدود 120000 افغان می شود و سالانه 300 تا 400 میلیون دلار درآمد دارد که دارایی ارزشمندی برای طالبان به شمار می آید(10).

از سوی دیگر به دلیل خشکسالی، برداشت محصولات کشاورزی و دامی ضعیف است و افغانستان در آستانه بحران شدید غذایی قرار دارد. با توجه به اینکه 80 درصد از جمعیت برای بقا به کشاورزی متکی هستند، تغییرات کوچک در آب و هوا تأثیرات عظیمی بر زمان رشد و بازده دارد و کمبود مواد غذایی را محتمل تر می کند(11). در ولایات بادغیس و بلخ در شمال غرب و شمال، خشکسالی شدید اخیر باعث تلف شدن احشام، پژمرده شدن محصولات و تخریب مزارع شد. چنین تغییراتی بر معیشت بسیاری از روستاییان افغانستان تأثیر گذاشته و باعث ناامنی غذایی شده است. در این راستا دو میلیون کودک افغان دچار سوء تغذیه هستند. به گفته آژانس کودکان سازمان ملل، افغانستان پانزدهمین کشور خطرناک جهان برای کودکان به دلیل پیامد تغییرات آب و هوایی مانند گرما و خشکسالی و کمبود خدمات ضروری مانند مراقبت های بهداشتی است. ضمن اینکه پیامدهای ناشی از تسلط طالبان، همراه با خشکسالی و افزایش قیمت گندم در نتیجه بحران اوکراین، به این معنی است که حدود 10 میلیون نفر – بیش از یک چهارم جمعیت افغانستان – در معرض قحطی قرار دارند(12). در حال حاضر بیش از 55 درصد از جمعیت افغانستان سطح بالایی از کمبود حاد مواد غذایی را تجربه می کنند(13).

به طور کلی تهدیدات موجود، همراه با وابستگی زیاد افغانستان به معیشت کشاورزی، اکوسیستم شکننده، توسعه ضعیف اجتماعی-اقتصادی و تاثیرات بیش از چهار دهه جنگ، پایه و اساس آسیب پذیری شدید آب و هوایی را ایجاد می کند(14) که پس از تسلط طالبان و گسست روابط بین افغانستان و حامیان مالی سابق آن به بسیاری از فعالیت ها با هدف کاهش آسیب تغییرات آب و هوایی ضربه زد(15)، و ضمن بروز بحران های حاد ژئوپلیتیکی برای همسایگان افغانستان وضعیت بحرانی را برای شهروندان این کشور نیز ایجاد کرده است. این در حالیست که افغانستان حدودا (0.19 درصد) از انتشار«CO2» جهان را تولید می کند، اما بیشترین آسیب را از اثرات تغییرات آب و هوایی به خصوص خشکسالی های مداوم و سیلاب های شدید متحمل می شود(16).

چشم انداز

به نظر می رسد با تشدید بحران های متعدد به دلیل عدم مشروعیت بخشیدن به رژیم طالبان توسط بسیاری از کشورها همچنین تقویت سلول های شبه نظامی افراطی به خصوص در نواحی مرزی افغانستان، اصلاحات سیاسی بلندمدت و پروژه های کوتاه مدت در خصوص کاهش پیامدهای تخریبی تغییرات آب و هوایی و مدیریت آب در این کشور پیشرفتی نداشته باشد. ضمن اینکه تنش های هیدروپلیتیکی افغانستان با همسایگان ضمن آسیب پذیر کردن جوامع محلی،  حمایت از گروه های قومی و مذهبی رادیکال را افزایش می دهد. در مجموع از بین رفتن اراضی کشاورزی در افغانستان در نتیجه تغییرات آب و هوایی در تلفیق با حکمرانی- اقتصاد- زیرساخت های ضعیف بزرگ‌ترین تهدید انسانی برای افغانستان به شمار می آید و امنیت ملی و منطقه ای را تحت تاثیر قرار می دهد.

واژگان کلیدی: افغانستان, آب و هوا, خشکسالی, بحران غذایی, پناهندگان, مریم وریج کاظمی

1-https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/economy-development-environment/global-warming-and-afghanistan-drought-hunger-and-thirst-expected-to-worsen

2-https://doi.org/10.3390/cli5020038

3-https://wedocs.unep.org/handle/20.500.11822/22447

4-https://reliefweb.int/report/afghanistan/climate-change-compounds-longstanding-displacement-afghanistan

5-https://odi.org/en/insights/the-taliban-were-right-we-should-all-be-supporting-afghanistan-with-climate-change-mitigation

6-https://doi.org/10.1016/j.joclim.2022.100139

7-https://undark.org/2023/03/06/confronting-climate-change-and-the-taliban-in-afghanistan

8-https://doi.org/10.1016/j.polgeo.2021.102454

9-https://www.chathamhouse.org/2022/03/climate-change-must-become-part-global-agenda-afghanistan

10-https://www.nytimes.com/2021/08/30/climate/afghanistan-climate-taliban.html

11-https://www.afghanaid.org.uk/news/is-afghanistan-affected-by-climate-change

12-https://phys.org/news/2022-04-climate-afghanistan-hunger-crisis-worse.html

13-https://www.npr.org/2021/12/23/1067169021/changing-climate-parches-afghanistan-exacerbating-poverty

14-https://unsdg.un.org/latest/blog/finding-common-ground-afghanistans-fight-against-climate-emergency

15-https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/economy-development-environment/the-climate-change-crisis-in-afghanistan-the-catastrophe-worsens-what-hope-for-action

16-https://andma.gov.af/index.php/en/report-climate-situation-afghanistan