ابتکار خلیج بنگال و چالش های پیش رو

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

ابتکار خلیج بنگال برای همکاری های فنی و اقتصادی چندبخشی«BIMSTEC» در 6 ژوئن 1997 از طریق بیانیه بانکوک با دبیرخانه ای در داکا تشکیل شد. البته در سال 1994 ابتکار ایجاد همکاری اقتصادی بنگلادش-هند-سریلانکا-تایلند«BIST-EC»توسط تایلند به منظور بررسی همکاری های اقتصادی متشکل از کشورهای شرق و جنوب شرق آسیا که در اطراف خلیج بنگال گروه بندی شده اند، اتخاذ شده بود که با پیوستن میانمار در دسامبر1997 این طرح به «BIMST-EC» تغییر نام داد(1)، و در نهایت با پذیرش نپال و بوتان در ششمین نشست وزیران(فوریه 2004، تایلند)، نام گروه به «ابتکار خلیج بنگال برای همکاری‌های فنی و اقتصادی چندبخشی «BIMSTEC» تغییر یافت(2).

این ابتکار شامل 5 عضو«SAARC» از جمله هند، بنگلادش بوتان، نپال و سریلانکا و 2 عضو«ASEAN» از جمله تایلند و میانمار می باشد. ریاست این گروه به ترتیب حروف الفبای نام کشورهای عضو، چرخشی است(3) از این طرح به عنوان پُل بین دو گروه اصلی منطقه ای یعنی«ASEAN» و«SAARC» یاد می شود که هدف اصلی آن ایجاد محیطی مناسب برای توسعه سریع اقتصادی کشورهای عضو ذکر شده است. همکاری در بخش هایی مانند ارتباطات، چرم، نساجی، حمل و نقل، شیلات، توسعه منابع انسانی، گردشگری، کشاورزی، سرمایه گذاری، فناوری و بازرگانی و غیره از عمده فعالیت های «BIMSTEC» است. ضمن اینکه ابتکار«BIMSTEC» انتقال فناوری ها از جمله: بیوتکنولوژی، نانوتکنولوژی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، کاربردهای فناوری فضایی، فناوری کشاورزی، فناوری پردازش مواد غذایی، اتوماسیون فناوری دارویی، انرژی های نو و تجدیدپذیر، اقیانوس شناسی، کاربردهای فناوری هسته ای، فناوری مدیریت زباله های الکترونیکی و زباله جامد، فناوری های بهداشتی، فناوری های مربوط به کاهش خطر بلایا و سازگاری با تغییرات آب و هوایی؛ را بین کشورهای عضو تسریع می کند (4).

در سال های اخیر «BIMSTEC» توجه استراتژیک و دیپلماتیک قابل توجهی را به خود جلب کرده است به طوری که اتحادیه اروپا و شرکاء، با حمایت از «BIMSTEC» درصدند تا مشارکت استراتژیک خود را با هند تعمیق بخشند و به طور همزمان نفوذ و حضور خود را در کشورهای خلیج بنگال و مناطق پیرامونی آن افزایش دهند(5). از سوی دیگر هند برای تعمیق همکاری در تجارت، سرمایه گذاری و اتصالات – ارتباطات به «BIMSTEC» اهمیت زیادی می دهد(6) چراکه این طرح برای هند به عنوان یک عنصر مهم در استراتژی «نگاه به شرق» این کشور در نظر گرفته می شود که بُعد جدیدی به همکاری اقتصادی هند با کشورهای آسیای جنوب شرقی می بخشد.

«BIMSTEC» به هند اجازه می دهد تا سه سیاست اصلی از جمله: اتصال هند به آسیای جنوب شرقی تحت استراتژی نگاه به شرق، توسعه اقتصادی ایالت های شمال شرقی هند و پیوند آنها با منطقه خلیج بنگال از طریق بنگلادش و میانمار، و مقابله با نفوذ فزاینده چین در کشورهای اطراف خلیج بنگال به دلیل گسترش طرح کمربند- جاده، را دنبال کند(7). از نظر کارشناسان با توجه به ناکارآمدی انجمن همکاری های منطقه ای جنوب آسیا«SAARC» به دلیل اختلافات بین هند و پاکستان، طرح «BIMSTEC» پلتفرم جدیدی را برای هند از جهت تعامل با همسایگان خود به وجود خواهد آورد.

در این راستا هند پروژه های متنوعی را برای ارتقاء«BIMSTEC» در نظر گرفته است:

•  پیش نویس توافقنامه کشتیرانی ساحلی«BIMSTEC» در 1 دسامبر 2017 در دهلی نو مورد بحث قرار گرفت تا حمل و نقل ساحلی را در 20 مایل دریایی از خط ساحلی منطقه برای تقویت تجارت بین کشورهای عضو تسهیل کند. با عملیاتی شدن این طرح جابجایی کالا بین کشورهای عضو می تواند از طریق مسیرهای حمل و نقل ساحلی مقرون به صرفه، سازگار با محیط زیست و سریعتر انجام شود.
•   پروژه چندوجهی «کالادان» که هند و میانمار را به یکدیگر پیوند می دهد در سال 2008 امضا شد و عملیاتی شدن این پروژه در سال 2010 آغاز گردید. اما بودجه ناکافی و برنامه ریزی ضعیف منجر به تاخیر این پروژه شده است. هدف این پروژه ایجاد یک روش حمل و نقل چند وجهی برای حمل بار از بنادر شرقی هند به میانمار و همچنین به بخش شمال شرقی هند از طریق میانمار است. تحت این طرح بندر «کلکته» از طریق دریا به بندر «سیتوه» در میانمار متصل می شود و سپس بندر سیتوه را از طریق رودخانه «کالادان» از طریق حمل و نقل آبی داخلی و سپس از «لاشیو» به میزورام در هند با حمل و نقل جاده ای به لاشیو در میانمار متصل می کند. پس از تکمیل این طرح زمان فعلی حمل و نقل کالا از کلکته به «میزورام» را سه تا چهار روز و مسافت را حدود 950 کیلومتر کاهش خواهد داد. 
• بزرگراه سه جانبه آسیایی «هند-میانمار-تایلند» به طول 1360 کیلومتر ابتکاری مربوط به هند، میانمار و تایلند است که هم اینک هند در حال ساخت دو بخش از بزرگراه سه جانبه در میانمار است. این بزرگراه سه جانبه تحت سیاست نگاه شرق هند در حال ساخت می باشد که شهر «موره» هند را از طریق میانمار به «مائه سوت» تایلند متصل می کند. این جاده تجارت و بازرگانی را در منطقه آزاد تجاری «آ.سه.آن»-هند و با بقیه جنوب شرق آسیا تقویت خواهد کرد. همچنین هند پیشنهاد کرده است که بزرگراه را به کامبوج، لائوس و ویتنام گسترش دهد.
• قرارداد خدمات لجستیک و ترانزیت بنگلادش-بوتان-هند-نپال«BBIN» که امکان جابجایی وسایل نقلیه مسافری و باری از مرزهای بین چهار کشور را فراهم می کند. هدف اصلی این توافقنامه، فراهم کردن تماس و ارتباطات مستقیم بین ملت های چهار کشور و تقویت تعامل اقتصادی از طریق تسهیل جابجایی فرامرزی افراد و کالاها است. بانک توسعه آسیایی به عنوان بخشی از کمک خود به برنامه همکاری اقتصادی زیر منطقه ای جنوب آسیا «SASEC» از این طرح حمایت فنی، مشاوره ای و مالی کرده است(8).

با این حال، از زمان تأسیس «BIMSTEC»، پیشرفت در زمینه تعمیق روابط اقتصادی نسبتاً ناچیز بوده است (9). به دلیل اینکه منطقه تحت پوشش این ابتکار به کشاورزی وابسته هستند و مناطق ساحلی جمعیت قابل توجهی را در خود جای داده است، تاثیرات نامطلوب تغییرات آب و هوایی اثرات منفی بسیاری بر زیست و اقتصاد این منطقه برجا می گذارد و «BIMSTEC» را با چالش های متعددی مواجه می سازد. با توجه به اینکه حدود 1.8 میلیارد نفر در منطقه تحت پوشش «BIMSTEC» زندگی می کنند که اغلب کشاورز هستند، چالش های امنیت غذایی معضل اساسی برای تحقق این ابتکار در نظر گرفته می شود(10).تحت این شرایط «BIMSTEC» پیشرفت قابل توجهی نداشته، اگرچه حتی تنش دوجانبه بین کشورهای عضو هم رخ نداده است. 

با این حال هند به عنوان قدرت برتر در این طرح نیز تنها زمانی از «BIMSTEC» استفاده می‌کند که نتواند از طریق «SAARC» در محیط منطقه‌ای کار کند. همچنین سایر اعضای اصلی مانند تایلند و میانمار بیشتر به سمت «ASEAN» متمایل اند تا «BIMSTEC». از این جهت بود که از 10 تا 11 آوریل 2023 هیئت دبیرخانه«BIMSTEC» جلساتی را با دبیرخانه «ASEAN» انجام دادند تا در مورد همکاری های بالقوه تبادل نظر کنند(11). به هر حال علاوه بر تروریسم که همچنان مهم‌ترین تهدید برای صلح و ثبات در این منطقه باقی می‌ماند، تشکیل طرح زیرمنطقه ای «مجمع بنگلادش-چین-هند-میانمار» «BCIM» با عضویت فعال چین، تردیدهای بیشتری را در مورد پتانسیل «BIMSTEC» ایجاد کرده است(12).

چشم انداز

به نظر می رسد در منطقه تحت ابتکار «BIMSTEC» تنش های بالقوه ای در جریان باشد که مستقیما می تواند هر طرح-پروژه و یا توافقنامه ای را بی اعتبار نماید. قاطعیت هند برای ایفای نقش رهبری در منطقه اقیانوس هند و تلاش چین برای پیشبرد طرح کمربند-جاده، دو عنصر کلیدی برای عدم تعادل نظم منطقه ای به شمار می آیند که پیامدهای نامطلوب آن بر همکاری های دوجانبه یا چندجانبه منطقه ای «BIMSTEC» موجب واکنش های امنیتی خواهد شد. از این رو تلاش ها برای ارتقاء پیوندهای مشترک بین کشورهای عضو «BIMSTEC» در قالب هم افزایی کمک های بشر دوستانه و مقابله با فقر، همگرایی در ادراکات مشترک در قبال مسائل منطقه ای، همچنین توسعه سیستم های لجستیک کم هزینه متناسب با شرایط جغرافیایی، می تواند تا حد زیادی همکاری ها را بین اعضاء «BIMSTEC» تسریع نماید.

کلید واژگان: خلیج بنگال, هند, جنوب شرق آسیا, اقتصاد, مریم وریج کاظمی

1-https://commerce.gov.in/international-trade/trade-agreements/indias-current-engagements-in-rtas/bay-of-bengal-initiative-for-multi-sectoral-technical-and-economic-cooperation-bimstec-free-trade-agreement-fta-negotiations-as-of-july-2014

2-https://tourism.gov.mm/bay-of-bengal-initiative-for-multi-sectoral-technical-and-economic-cooperation/

3-https://uia.org/s/or/en/1100067201

4-https://pib.gov.in/Press Release Page. aspx? PRID=1833814

5- https://www.ssoar.info/ssoar/handle/document/61026#

6-https://www.ris.org.in/bimstec/

7-https://byjus.com/free-ias-prep/bimstec/

8-https://pwonlyias.com/upscnotes/bay-of-bengal-initiative-for-multi-sectoral-technical-and-economic-cooperation-bimstec

9-https://think-asia.org/handle/11540/8888

10-https://www.cgiar.org/news-events/news/ifpri-bimstec-secretariat-formalize-partnership-to-promote-sustainable-and-inclusive-food-systems-transformation

11-https://asean.org/bimstec-secretariat-delegation-visits-asean-secretariat/

12-https://www.icwa.in/show_content.php?lang=1&level=3&ls_id=591&lid=533