باکو و تهران؛ از بحران امنیتی تا همگرایی استراتژیک

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

رُکن اصلی امنیت ملی هر کشوری در امنیت غذایی، امنیت انرژی و امنیت آب خلاصه می شود از این رو در معادلات کنونی طبقه بندی کردن بحث های قومی-مذهبی در کتگوری امنیت ملی می تواند در راستای کنترل فضای سیاسی و تضعیف توان کشور هدف با ایجاد بحران های فرسایشی تعبیر شود. این وضعیت برای ایران و جمهوری آذربایجان به دلیل شرایط خاص ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک چالش های را به وجود آورده که مستقیما بر تصمیم‌های دیپلماتیک، اقتصادی و امنیتی دو کشور تاثیر گذاشته است و بدین ترتیب هرازگاهی باعث بروز مناقشاتی با دست مایه قرار دادن مناسبات قوم مداری می شود.

ایران نگران تهدید پان ترکیستی است که از طریق ایجاد «کریدور زنگزور» شرایط برای گسترش نفوذ منطقه ای آن تسهیل می شود. در واقع، سوء ظن تهران در مورد احساسات پان ترکیستی در شمال غرب ایران(1)همچنین کنفرانس دیاسپورا، پنجمین کنگره آذربایجانی‌های جهان، در شوشی قره باغ و تلاش عده ای برای ترویج تجزیه طلبی استان های شمال غربی ایران با اکثریت قومی آذربایجانی، روابط خصمانه بین تهران و باکو را تشدید کرده است(2). اگرچه مقامات ایرانی می گویند که آنها مخالف ایجاد کریدور زنگزور نیستند و این مسئله به جمهوری آذربایجان و ارمنستان ارتباط دارد و یک موضوع بین‌المللی است. اما همچنان تغییر مرزها در قفقاز جنوبی خط قرمز برای ایران به شمار می آید. در این راستا افتتاح کنسولگری در شهر «کاپان» در جنوب ارمنستان یک سیگنال آشکار مخالفت با باکو بوده است(3). ضمن اینکه مقامات ایرانی می گویند مشارکت کشورهایی که نماینده قفقاز جنوبی در منطقه نیستند، از جمله آمریکا و اتحادیه اروپا، تهدیدی جدی برای صلح و امنیت در منطقه خواهد بود(4).

اگر چه امروزه جمهوری آذربایجان خود را بیشتر ترکی نشان می دهد تا ایرانی، با این وجود پیوندهای تاریخی، فرهنگی و مذهبی قوی با ایران دارد. حدود 16 درصد از جمعیت ایران را آذربایجانی ها تشکیل می دهند که عمدتاً در نواحی شمالی و شمال غربی کشور ساکن هستند. با این حال هر چقدر که ایران تلاش میکند روابط خوب خود را با جمهوری آذربایجان حفظ کند، اما عوامل متعددی این رابطه را متزلزل می کند. یکی از نکات مهم در روابط ایران و جمهوری آذربایجان، روابط نزدیک این جمهوری با ایالات متحده امریکا، اسرائیل و همچنین ترکیه است که رقیبان ایران در منطقه محسوب می شوند. این در حالیست که هر یک از این کشورها منافع استراتژیک خود را در این منطقه دنبال می کنند. به طور مثال ترکیه امیدوار است با باز شدن مسیرهای ارتباطی در منطقه، به جمهوری آذربایجان و کشورهای ترک آسیای مرکزی دسترسی مستقیم داشته باشد و حضور اسرائیل نیز زمینه مناسبی را برای عملیات اطلاعاتی بر علیه ایران و کشورهای دیگر منطقه به وجود آورده است. ایران بیشتر از روابط نزدیک جمهوری آذربایجان با اسرائیل متاثر است تا با ایالات متحده امریکا. تل آویو و باکو در سال 1992 روابط دیپلماتیک برقرار کردند واز آن زمان، جمهوری آذربایجان 7 میلیارد دلار سلاح از اسرائیل خریداری کرده است و حدود40 درصد نفت اسرائیل را نیز تامین می کند. سال‌ها است که جمهوری آذربایجان روابط دوجانبه با اسرائیل را عمدتاً در حوزه معاملات تسلیحاتی توسعه داده و تقویت کرده است.

واضح است که روابط دفاعی تنگاتنگ با جمهوری آذربایجان مزایای بالقوه ای را برای اسرائیل به ارمغان می آورد، از جمله استقرار حسگرها در خاک جمهوری آذربایجان و استفاده از حریم هوایی این کشور.اسرائیل در جنگ سال 2020 نقش بسیار مهمی را با تامین تسلیحات پیچیده به جمهوری آذربایجان از جمله پهپادهای موسوم به کامیکازه ایفا کرد(5) این در حالیست که در طول جنگ، جمهوری آذربایجان ایران را متهم کرد که به روسیه اجازه داده است تا سلاح به ارمنستان و آرتساخ تحویل دهد، که ایران آن را رد کرد(6). به نظر می رسد که بن بست بین ایران و جمهوری آذربایجان منعکس کننده روندهای گذشته باشد(7) با این حال روابط باکو با اسرائیل-غرب، منافع دریای خزر، محدودیت‌های مذهبی در جمهوری آذربایجان، میراث فرهنگی و مشکلات مربوط به آذری های ایران (8) همواره از عوامل کلیدی بحران بین تهران و باکو بوده است.

البته برگزاری مانورهای مشترک نظامی جمهوری آذربایجان با ترکیه و پاکستان در اواسط سپتامبر 2021 در مناطق مختلف جمهوری آذربایجان با هدف تقویت بیشتر روابط موجود بین ارتش های سه کشور موضع گیری ایران را در پی داشت. تقریباً در همان زمان، جمهوری آذربایجان یک ایست بازرسی در قسمتی از بزرگراه «گوریس- کاپان» ایجاد کرد و شروع به توقف کامیونداران ایرانی و گرفتن مالیات از آنها نمود. این وضعیت باعث شد تا در سال 2022و2021 ایران مجموعه ای از رزمایش های نظامی را در مرز خود با جمهوری آذربایجان انجام دهد. این شرایط جنگ قریب الوقوعی را بین دو کشور نوید می داد اما کارشناسان سیاسی با این استدلال که خاک ایران ۱۹ برابر خاک جمهوری آذربایجان و جمعیت آن ۸ برابر جمهوری آذربایجان و تا سال 2020 هزینه‌های نظامی ایران تقریباً 16 میلیارد دلار و هزینه‌های نظامی جمهوری آذربایجان کمی بیش از 2 میلیارد دلار و تعداد پرسنل نیروهای مسلح ایران بیش از 600 هزار نفر و جمهوری آذربایجان بیش از 80 هزار نفر است، بعید دانستند که تشدید تنش نظامی بین دو کشور اتفاق بیفتد، اما در صورت وقوع می تواند پیامدهای ویرانگری برای کل منطقه در بر داشته باشد(9).

به هر حال با توجه به توافق آتش بس میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان همچنین پس از امضای تفاهم نامه ای در زمینه حمل و نقل بین جمهوری آذربایجان و ایران، جو پرتنش در روابط دوجانبه تهران و باکو تا حدودی بهبود یافت و ممکن است در کوتاه مدت منجر به همکاری های بیشتر اقتصادی شود. هم اکنون طرح ساخت سه نیروگاه مشترک در جمهوری آذربایجان و همچنین قرارداد سه جانبه گاز که به انتقال سوخت از ترکمنستان کمک می کند، روی میز قرار دارد. علاوه بر این، تهران ممکن است روابط خود با باکو را به دلیل توافق جداگانه ای که باعث می شود ایران از طریق جمهوری آذربایجان به شبکه های انرژی روسیه دسترسی داشته باشد، تثبیت کند(10). لازم به ذکر است کمیسیون دولتی همکاری های اقتصادی، تجاری و بشردوستانه جمهوری آذربایجان و ایران که از سال 1992 آغاز به کار کرده و در مراودات اقتصادی-تجاری فعال است(11) همواره به عنوان ابزاری برای کاهش تنش و بحران امنیتی بین دو کشور عمل کرده است.  

جمع بندی

تجربیات تاریخی نشان می دهد منازعات قومی و مذهبی نمی تواند یک شبه از بین برود، اما با تبادلات فرهنگی و بخصوص مراودات تجاری فرصت های بی شماری برای ثبات و امنیت به وجود خواهد آمد. ایران و جمهوری آذربایجان نیز با برجسته کردن دستاوردها در حوزه اجتماعی-فرهنگی و ارائه فرصت های سرمایه گذاری در شبکه حمل و نقل و انرژی، تسهیلات گمرکی، و مناطق ویژه اقتصادی با تاکید بر تقویت روابط ژئواکونومیک و دیپلماسی اقتصادی خواهند توانست تأثیر منفی مداخلات قدرت های رقیب که منجر به آشفتگی سیاسی داخلی می شود را کاهش دهند. بی شک رسیدن به چنین اهدافی نیازمند تدوین یک استراتژی مشترک بین دو طرف است که در راستای تصمیم گیری مستقل برای منافع ملی باشد.

کلید واژگان: ایران, آذربایجان, اسرائیل,ترکیه, امنیت, تنش , درگیری, مریم وریج کاظمی

1-https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/mepo.12611

2-https://eurasianet.org/perspectives-tensions-between-iran-and-azerbaijan-back-on-the-agenda

3-https://eurasianet.org/iran-azerbaijan-infowar-heats-up-again

4-https://caspiannews.com/news-detail/raisi-expresses-irans-readiness-to-help-resolve-issues-between-azerbaijan-and-armenia-2022-10-15-0

5-https://thearabweekly.com/tensions-azerbaijan-reveal-irans-loss-influence-caucasus

6-https://evnreport.com/politics/the-escalating-tensions-between-iran-and-azerbaijan

7-https://rusi.org/explore-our-research/publications/commentary/iran-azerbaijan-crisis-points-shifting-regional-currents

8-https://paara.am/en/relations-between-iran-and-azerbaijan-were-discussed/

9-https://evnreport.com/politics/the-escalating-tensions-between-iran-and-azerbaijan

10-https://foreignbrief.com/daily-news/iran-military-delegation-concludes-azerbaijan-trip/

11-https://mfa.gov.az/en/category/asia-and-oceania/iran