از رضاشاه تا آتش‌بس قره‌باغ ؛ افق گشایی تاریخی ترکیه در مرزهای ارمنستان و آذربایجان

دکتر مریم خالقی نژاد

 پژوهشگر مسائل بین‌الملل

مرکز بین‌المللی مطالعات صلح- ipsc

آرارت کوچک و منطقه قره‌سو ازنظر ترانزیتی و استراتژیکی منطقه بسیار حساسی است که در دوره‌ی سلطنت پهلوی اول طی قراردادی از ایران جدا و به ترکیه داده شد. ترکیه با آینده‌نگری بسیار زیرکانه و متبحرانه توانست خود را به برخی مناطق استراتژیک نزدیک‌تر کند و در هم‌جواری بیشتر کشورهای ترک‌زبان و موقعیت مناسب‌تری برای برقراری ارتباط با اروپا و اوراسیا قرار  بگیرد. توجیه رضاشاه در خصوص ایجاد صلح و دلایل دیگر را که کنار بگذاریم، اکنون می‌توان از منفعت بسیار زیاد این منطقه برای ترکیه و سپس محرومیت‌های ایران در از دست دادن این منطقه گفت. شاید اولین بُرد ترکیه در مرزهای آذربایجان، ایران، ارمنستان همین دستاورد مهم آرارات باشد که ترکیه را به نخجوان متصل کرده است و بی‌تردید نتیجه‌ی هوشمندی و آینده‌نگری آتاتورک و استفاده از روابط دوستانه با رضاشاه بوده است. اما همه ماجرا به آرارت و رضایت‌مندی آن ختم نمی‌شود.

بعد از سال‌های زیادی که از آن زمان می‌گذرد منطقه قره‌باغ فرصت بسیار مناسبی برای ترکیه محسوب می‌شود. در سال گذشته شاهد درگیری شدید میان آذربایجان و ارمنستان بودیم. ارمنستان که از حق خود کوتاه نمی‌آمد سرانجام در توافقنامه‌ای به پای میزگرد آتش‌بس قره‌باغ نشست. بعد از ایجاد آتش‌بس هنوز یک سالی از آن نمی‌گذرد که برخی نیات مختلف بازیگران مداخله‌گر در جنگ گذشته آشکار شده است. ترکیه که از ابتدا با نیت پان‌ترکیسم در ابعاد اقتصادی( ترانزیتی) و فرهنگی( کشورهای ترک‌زبان) وارد جبهه حمایتی از آذربایجان شده بود حالا مرز ایران و ارمنستان فرصتی مناسب برای برخی منافع آن محسوب می‌شود و به همراه متحدان خود، خواهان حرکت‌هایی هرچند غیرممکن در این قسمت هستند. لذا هفته‌های گذشته شاهد استقرار نیروهای نظامی ایران در مرز خود با ارمنستان برای صیانت از این خطوط مرزی مهم بودیم. کشورهای متحد آذربایجان به‌خصوص ترکیه و پاکستان مانورهای نظامی را در این مناطق آغاز کرده اند که به نظر کمی حساسیت‌زا می‌باشد. وقتی کشورها تمرینات نظامی را در نزدیکی مرز کشور دیگری مانند ایران انجام می دهند ، اغلب به‌عنوان یک نشانه هشداردهنده ، تصور می‌شود. ، پس از جنگ ، آذربایجان ، با تصاحب بخش عمده‌ای از خاک قره‌باغ ، “با محدود کردن و اخذ هزینه حمل‌ونقل ایران از طریق قره‌باغ برای رسیدن به ارمنستان” دسترسی ایران به غرب آسیا را تحت‌فشار قرار داده است. اگرچه آذربایجان از ترانزیت ایران به ارمنستان در برخی مرزهای خود سختگیری می کند اما این مسئله تقریباً کوچک در مقابل هدف بزرگ آن‌ها نمی‌تواند باعث این حساسیت شدید ایران و ارمنستان شود.  

در هر حال موضوع مهم اکنون بحث بر سر جدایی قسمتی از خاک ارمنستان که هم‌مرز با ایران است می‌باشد که برای ارمنستان و ایران به‌شدت نقطه استراتژیک و ژئوپلیتیکی مهمی است. استان سیونیک یکی از استان‌های مهم ارمنستان است که نقطه کوتاه مرزی آن به‌عنوان راه اتصال ایران به اروپا قرار دارد . در بعد از آتش‌بس قره‌باغ اداره و کنترل این مرز به دست آذربایجان افتاد. 

دراین‌بین عوامل فرامنطقه ای مانند روابط اسراییل و امریکا با آذربایجان و شورشوق ارمنستان از احتمال برخورداری از روابط مناسب تر با غرب نیز به‌شدت تاثیر گذار است. از سویی هم آذربایجان در حال رایزنی با ارمنستان برای گرفتن استان سیونیک و در مقابل واگذاری قره‌باغ شمالی به ارمنستان است. منافع و ضررهای این اقدام برای هر دو کشور بسیار آشکار است که خود بحثی طولانی را می طلبد. 

 نکته مهم در نیت ترکیه و  بیشترین سودی است که ترکیه از میان همه متحدان می برد، چرا که ترکیه اگر بتواند همسو با آذربایجان و منافع آن نقش خود را به خوبی در تصرف این منطقه از مرز ارمنستان با ایران بازی کند اولا که دریچه جدیدی از توسعه و پیشرفت ترانزیتی آن کشور به اروپا و اوراسیا ایجاد می‌شود . دوما قدرت منطقه آن و نزدیکی بیشتر با کشورهای ترک‌زبان منجر به گسترش پان‌ترکیسم خواهد شد. 

سوما ابزار بسیار مناسبی در جهت فشار و تنگنا قرار دادن برای ایران به‌عنوان رقیب سر سخت منطقه ای در ترانزیت انرژی به اروپا است چرا که مرز ایران و ارمنستان در این منطقه کریدور مهم اتصال ایران به اروپا و تزانزیت به آن منطقه است. مزیت دیگر این خطوط مرزی کوتاه برای ترکیه اتصال به منطقه ی قفقاز است. 

علاوه بر این حضور حامیان آذربایجان مانند پاکستان، اسراییل، ترکیه می‌تواند منجر به اتحاد جدید منطقه ای بر حول این محور گردد که برای ایران تهدیدزا و برای ترکیه خوش یمن است. در آخر اگر بخواهیم چشم‌انداز مهمی را در این زمینه بیان کنیم باید از احتمال خیلی کم اتحاد منطقه ای سخن گفت که هدف ترکیه افزایش چندجانبه ایِ جایگاه منطقه ای خویش است. اما اگر کمی واقع بینانه تر و با عطف به جناح بندی های کنونی منطقه و اوضاع کنونی منطقه بخواهیم به مسئله نگاه کنیم باید عملکرد کشورها را بر حسب منافع ملی آن‌ها پیش بینی نمایم که بی‌تردید چنین امری به دور از منافع کشورهای منطقه است. چرا که ایران به‌عنوان یکی از قدرت های مهم و تاثیرگذار منطقه ای می‌باشد و بدون شک منافع بسیاری از آن‌ها در ارتباطات با ایران و موقعیت جغرافیایی ایران قرار دارد به‌خصوص آنکه روابط ایران با برخی از کشورهای منطقه بسیار مناسب است و اتحاد منطقه ای برای این امر، باعث تاثیر بر برخی سیاست های متحدان ایران با کشورهای مقابل خواهد شد.

کلمات کلیدی: ترکیه, قره‌باغ, آذربایجان, ارمنستان,استان سیونیک, ایران