مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل استراتژيك
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
کشورهای که در کناره دریاها و اقیانوسها قرار دارند برای ارتقای سطح رفاه و اقتصاد خود نهایت استفاده را از امکاناتی که ذخایر آبی به آنها میدهند می کنند مانند احداث جزایر و شهرکهای دریایی در اغلب کشورهای جنوب شرق آسیا . به طور مثال جمهوری خلق چین با وسعت کم نسبت به جمعیتش توانسته در آبهای سرزمینی اش شهرکهای دریایی احداث نماید که هم جمعیت را در خود جای دهد و هم ایجاد مزارع دریایی توانسته نیازهای غذایی جمعیت یک میلیاردی اش را تامین نماید. احداث جزایر مسکونی و شهرکهای دریایی در غالب کشورهای جنوب شرق آسیا باعث رونق اقتصادی –تجاری این کشورها شده که علاوه بر رفع نیازهای داخلی توانسته همگرایی منطقه ای را تقویت نماید و البته چالش های را هم به جهت مسائل محیط زیست بوجود آورد.
اگرچه به دلیل موقعیت خاص دریای کاسپین به عنوان یک مخزن دریایی بسته؛ احداث جزایر و شهرکهای دریایی توریستی و تجاری می تواند از نظر اقتصادی بسیار حائز اهمیت باشد و در برنامه های اقتصادی کشورهای منطقه رقابت ایجاد کند، اما بحرانهای ژئوپلیتیکی در کنار آسیب های زیست محیطی به جهت استخراج ذخایر نفتی و گازی و همچنین ورود هزاران تن فاضلابهای خانگی-صنعتی-کشاورزی، خطرات بالقوه ای را برای امنیت ملی-منطقه ای کشورهای حوزه دریای کاسپین بوجود خواهد آورد.
در اینجا منظور از جزیره مصنوعی، جزایری هستند که توسط انسان ساخته‌شده و حاصل جریان‌های طبیعی محیط خود نیست. جزایر مصنوعی در شکل قدیمی آنها شامل ساختارهای شناور در آب و یا ساخت‌وسازهای روی آبهای بسیار کم‌عمق می‌شد، ولی امروزه جزایر مصنوعی از طریق پیشروی خشکی در دریا ایجاد می‌شوند.لازم به ذکر است که ساخت جزایر مصنوعی به‌طورگسترده‌ای از سوی امارات متحده عربی، قطر، عمان و بحرین در خلیج فارس به اجرا درآمده است.
طرح احداث جزایر مصنوعی در دریای کاسپین از سوی دولت‌های ساحلی از چندین سال پیش به‌طورجدی مطرح بوده است. اما احداث اولین جزیره مصنوعی در دریای کاسپین توسط جمهوری قزاقستان آغاز شد. این کشور به‌عنوان بخشی از برنامه‌های اکتشاف و بهره‌برداری نفت در شمال دریای کاسپین، ساخت جزایر مصنوعی را در سال2001 میلادی آغاز کرد. اولین جزیره قزاقستان در دریای کاسپین در منطقه کاشگان غربی است. در ماه سپتامبر 2011 رییس جمهور قزاقستان تأسیسات جدیدی را به نام ( (Dافتتاح کرد. وی در آن زمان گفته بود که قزاقستان توانسته است 33میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی را برای این منطقه جذب کند. جزیره مصنوعی(D) در 85 کیلومتری آتیراوو با استفاده از 5/3 میلیون تن سنگ و تخته‌سنگ ایجاد شده است. این تأسیسات قادر هستند 450 هزار بشکه نفت را روزانه در دسترس قرار دهند. در حال حاضر حدود 5400 نفر به‌عنوان کارمند، ساکن این جزیره مصنوعی هستند.
ایران نیز در سال2005 میلادی اعلام کرده بود که قصد دارد چندین جزیره مصنوعی در دریای کاسپین و در سواحل استان گیلان ایجاد کند. دولت آذربایجان هم در سال2009 اعلام کرد که درصدد احداث یک جزیره مصنوعی بزرگ در سواحل باکو است. قسمت‌های اولیه این طرح شامل منطقه‌ای در فاصله 4 یا 5 کیلومتری باکو است. جمهوری آذربایجان قصد دارد 41 جزیره مصنوعی زنجیره‌ای به نام جزایر خزر در 15 مایلی باکو بسازد. بخشی از این پروژه مربوط به ساخت بلندترین برج دنیا با 1050 متر ارتفاع است. جمهوری ترکمنستان همسایه شمال شرقی ایران در دریای کاسپین هم در حال احداث جزایر مصنوعی به نام آوازه است، بطوریکه در چند سال اخیر بیش از ۵۰ هتل و اقامتگاه مجهز در سواحل ترکمنستان ساخته‌شده و مقام‌های این کشور ادعا می‌کنند که ۴۴ ميليارد دلار پروژه‌ی ساختمانی در دست احداث دارند. روزنامه‌های ترکمنستان اعلام کردند که کازینوها و مجموعه‌های تفریحی دیگری با نمونه‌برداری از شهر لاس‌وگاس در سواحل کاسپین تأسیس خواهند شد. دولت ترکمنستان در نظر دارد یک رودخانه مصنوعی قابل کشتی‌رانی، آکواریوم بزرگ دریایی و مرکز تفریحی نیز در راستای جذب توریست احداث کند. در ساخت مجتمع گردشگری آوازه، عمدتاً شرکت‌هایی از ترکیه، فرانسه، هلند و ایران فعالیت خواهند کرد.
بااین‌حال کارشناسان زیست‌محیطی هشدار میدهند که ساخت جزایر مصنوعی باعث تولید رسوباتی خواهد شد که می‌تواند منجر به مرگ اکوسیستم‌های موجود در این دریای بسته شود. به‌طورکلی این ساخت‌وسازها تهدیدی جدی برای یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های ماهیان خاویاری و فوک کاسپین است و این سازه‌ها ممکن است کل زیست بوم دریای کاسپین را بر هم بزند.
با توجه به این نکته که طبق ماده 56کنوانسیون 1982 حقوق دریاها هر کشوری حق دارد که در آبهای ساحلی خود جزیره مصنوعی ایجاد کند، اما در مورد دریای کاسپین با توجه به اینکه هنوز رژیم حقوقی آن توسط دو سه کشور ساحلی تعیین نشده است، جنبه حقوقی و زیست‌محیطی ساخت جزیره مصنوعی در دریای کاسپین بغرنج‌تر شده به خصوص اینکه مرزهای آبی هر کشور با فاصله از سواحل خاکی آن تعیین میشود و با ساخت جزیره مصنوعی در چند مایلی ساحل عملاً مرزهای آبی کشورها دگرگون خواهد شد. در طرح‌های جزیره سازی حاشیه دریاها مشکلاتی وجود دارد که باید به آنها توجه کرد؛ نخست اینکه در رسوباتی که طی هزاران سال در بستر دریا انباشته شده‌اند، به هم خوردگی ایجاد میشود. همچنین موادی که برای خاکریزی و ساخت جزیره‌ها وارد محیط می‌شوند، می‌توانند در جریان‌های آبهای دریایی اختلال ایجاد کنند. پروژه جزیره سازی کشورهای ساحلی در دریای کاسپین به همراه چگونگی دفع فاضلاب و تعبیه دستگاه‌های آب شیرین می‌تواند مشکلات زیست‌محیطی فراوانی برای اکوسیستم دریای کاسپین به وجود آورد.
علاوه بر مسائل گفته شده از عوامل تولیدکننده آلودگی دریای کاسپین می‌توان به آلودگی ناشی از نفت دریای کاسپین، آلودگی ناشی از منابع مستقر در خشکی،آلودگی ناشی از حفاری در دریا، آلودگی ناشی از تخلیه مواد زائد و سمی،آلودگی ناشی از کشتی‌ها، آلودگی‌های ناشی از اتمسفر، حفاری و اکتشاف در بستر عمیق دریاها، اشاره کرد.
با این تفاسیر هرچند احداث جزایر مصنوعی در ماهیت ذاتی خود رونق اقتصادی –تجاری را برای کشورهای پیرامونی این دریا مدنظر قرار می دهد، اما با موضوعات مطرح شده در بحث آلودگی های زیست محیطی بی شک معضلات ژئوپلیتیکی – امنیتی فراوانی را برای کشورهای حوزه دریای کاسپین بوجود می آورد. درگیری و بی نظمی های اجتماعی، متزلزل شدن نهادهای حکومتی، نفوذ و سلطه قدرتهای فرامنطقه ای، مهاجرت، بیماری‌های دیگری مانند سرطان، ناراحتیهای کلیوی و کبدی و بیماری‌های واگیری، سوء تغذیه، بروز پدیده نمک زار و بیابان زایی و خشکسالی، در مجموع بی اعتنایی به زیست بوم دریای کاسپین می تواند بزرگ‌ترین فجایع انسانی -زیست‌محیطی کره زمین را رقم بزند همانطور که دریاچه آرال یا بهتر بگویم شوره زار آرال به آن مبتلا شد.
امروزه آسیب های زیست محیطی به عنوان حفره دولت در مباحث ژئوپلیتیکی امنیت ملی کشورها را نشانه رفته و روز به روز بر ابعاد فاجعه آمیز نیز افزوده میشود و در بسیاری از موارد از کنترل ملت ها و دولت ها خارج شده است. اینکه بگوییم آسیب های زیست محیطی به طور ویژه نواحی پیرامونی خود را تحت تاثیر قرار می دهد سخن به گزافه گفته ایم، چالش های زیست محیطی محدوده مشخصی ندارند و گاه کره زمین را تحت تاثیرات مخرب خود قرار می دهند که در نهایت نهادهای حکومتی را درگیر اغتشاش و ناامنی از سوی ملت ها می سازد.
کلید واژگان: دریای کاسپین، جزایر مصنوعی،حفره دولت، آسیب های زیست محیطی، مریم وریج کاظمی.
