دکترای جامعه شناسي و پژوهشگر فرهنگی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
واژگان کلیدی: نقش، فرهنگ، آینده، دیپلماسی اقتصادی، ایران
سیاست خارجی هر کشوری دارای ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی و استراتژیک است و در روابط با هر کشور این روابط و ابعاد و اولویت های آن بستگی به ویژگی های کشور خارجی دارد و ترکیب و تلفیق آنها رفتار خارجی آن کشور را شکل می دهد. در اين میان برای بررسی بيشتر نقش فرهنگ درآینده دیپلماسی اقتصادی ایران به گفتگویی با دکتر علی قلی جوکار پرداخته ایم:
مرکز بین المللی مطالعات صلح: تحلیل شما از وضعیت اقتصادی کشورمان چیست ؟
همانطور که میدانیم در اثر تحریم های ایالات متحده آمریکا و برخی عوامل دیگر وضعیت اقتصادی ما مجددا دچار نوسانات و احیاناً تلاطمی نسبتاً شدید گردید به نحوی که اثرات و پیامدهای مختلف آن بر مردم و اقتصاد ما هم اکنون در حال مشاهده و قابل لمس است . اگرچه با توجه به روحیه و توان مقاومت مردم و مدیریت مناسب دولتمردان ما می توان از این مرحله ی سخت عبور کرد، اما مسئولین ونخبگان جامعه باید به این بیندیشند که چگونه با کمترین هزینه ممکن بر مردم، می شود از این وضع نه چندین مناسب بلکه وضعیت بد ، عبور کنیم. به علاوه این زیبنده و پسندیده ی نظام حاکم و دولتمردان ما نیست که منتظر باشند تا هر از گاهی ما مورد هجمه و تحریم کشور یا بخشی از جامعه جهانی قرار بگیریم در حالی که توان و پتانسیل مقاومت و تاب آوری مناسب نداشته باشیم و زحمات چندین ساله ی مردم و نخبگان جامعه به هدر برود . بنابرین لازم و ضروری است که دولتمردان با کمک نخبگان جامعه به فکر چاره ی اساسی باشند . اگر ما در دفاع از امنیت خود در حال پیشرفت و ثبات هستیم، چرا نباید در زمینه اقتصاد و پیشرفت اقتصادی به چنین وضع مناسبی برسیم ؟ باید به بازنگری اعمال و کارکردهای خود در گذشته بپردازیم تا هر بخشی از راه و سیاست را که اشتباه رفته ایم ، اصلاح نماییم و دیگر آن اشتباهات را تکرار نکنیم . ما از هم اکنون باید به فکر وضعیت پس از عبور از این بحران باشیم و مردم و مسئولین ما باید از این بحران ها و تحریم های پیاپی بیگانگان و حتی خودی ها که بسیار هم سخت وپیچیده بوده وهست، تجربه و عبرت بگیرند .
مرکز بین المللی مطالعات صلح : نظرو تحلیل تان را از وضعیت امنیتی و جغرافیایی ما در منطقه چيست؟
هم اکنون کشور ما در میان طیف وسیعی از کشورهای مختلف منطقه خاورمیانه با حکومت ها و نظام هایی که دیدگاه های متفاوت و بعضاً متباین با سیاست خارجی ما دارند، قرار گرفته و با آن ها همسایه و همجوار و دارای مرز مشترک زیادی هستیم. این تنوع هم منطقه ای ،همسایگی و همجواری، برای ما هم ایجاد فرصت ها و هم ایجاد چالش ها و محدودیت هایی می کند. به عنوان مثال وجود مرزهای طولانی با کشورهای زیاد همسایه و همجوار ، مقاومت ما را در برابر تحریم های ایالات متحده آمریکا بیشتر خواهد کرد و از طرفی وجود مرزهای طولانی و بعضا با شرایط سخت جغرافیایی، باعث به چالش کشیده شدن امنیت مرزی ، قومی و مذهبی در مرزهای ما می گردد که اولی به عنوان فرصت، و دومی به عنوان چالش و تهدید تلقی می شوند ، که در جای خود به آن ها اشاره خواهیم کرد .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: همانطور که فرمودید با توجه به موقعیت تاریخی و جغرافیایی کشور ما در منطقه، ما با چالش ها و فرصت هایی روبرو هستیم . لطفا بفرمایید این چالش ها و فرصت ها کدام هستند ؟
همانطور که خدمت تان عرض کردم ما با توجه به شرایط جغرافیایی و پیشینه ی تاریخی و فرهنگی مان در منطقه ، با فرصت ها و چالش های مختلفی روبرو هستیم ، که در ابتدا بنده به بررسی مهمترین ابعاد چالش ها و سپس به فرصت های پیش رو ، اشاره خواهم کرد .
الف – مهمترین چالش ها و محدودیت های پیش رو
1 – سیاست خارجی
همانطور که می دانیم رویکرد حاکم بر سیاست خارجی ما رویکردی دینی و ایدئولوژیک بوده ، و همه ی مولفه های سیاست خارجی از جمله ؛ منافع ملی ما (در جهان و منطقه) ، امنیتی و اقتصادی ما از این رویکرد نشأت گرفته و به موقع اجرا گذاشته می شوند . این رویکرد حاکم بر سیاست خارجی ما، طبیعتاً ما را با بسیاری از کشورها در جهان و منطقه دچار چالش کرده ، و حتی برخی از کشورهای منطقه و همسایه که روزی بخشی از سرزمین ما بوده اند و با ما دارای فرهنگ و تاریخ مشترک هستند را به واگرایی با ما وادار کرده است . چرا که برداشت بسیاری از این کشورها از جمله برخی از همسایگان دور و نزدیک ما،و یا کشورهایی با مردم ما رابطه تاریخی و فرهنگی از گذشته ای بسیار دور داشته و دارند،متفاوت بوده ، و از این رویکرد حاکم بر سیاست خارجی ما، برداشت مداخله جویانه در امور داخلی خود می کنند .به نظر می رسد حل این وضعیت به عنوان موضوعی مهم و استراتژیک می بایست در دستور کار اتاق های فکر سیاست خارجی ما در وزارت خارجه و یا مراجع سیاستگذار خارجی ما، قرار گرفته و در این زمینه چاره سازی اساسی گردد تا بتوان اعتماد کشور های همسایه ی دور و نزدیک خود را مجددا بدست آوریم .
2 – امنیت سیاسی ، قومی و مرزی
همانطور که در بند قبل اشاره کردیم سیاست خارجی ما یا نمود آن در خارج از مرزهای ما ، باعث سوء تعبیر گشته و برخی کشورها را به چالش با ما کشانده است که این چالش ها با برخی از این کشورها طی چهار دهه ی گذشته ادامه داشته است و حتی به جنگ های نیابتی نسبتاً طولانی مدت علیه یکدیگر انجامیده است.کشورهای چالش دار با ما در منطقه با کمک قدرت های استعماری خارج از منطقه ،در حوزه های مختلف از جمله در حوزه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، قومی، مذهبی و از همه مهمتر در زمینه ی امنیت مرزی، ما را به چالش کشانده اند . آن ها با کمک سرویس های امنیتی و اطلاعاتی قدرت های خارج از منطقه ، بارها در مرزهای کردستان عراق ، ترکیه ، پاکستان و افغانستان در زمینه های ورود تروریست ها، قاچاق مواد مخدر ، حمله به جایگاه ها و پایگاه های انتظامی ما و کشته و مصدوم کردن فرزندان ما، امنیت مرزی ، و نفوذ در میان گروه های قومی و اقلیت های قومی و مذهبی، امنیت ما را به خطر انداخته اند .
3 – امنیت اقتصادی
ایران کشوری است اصولا کم آب اما با زمین های مستعد کشاورزی ، که متاسفانه طی دو دهه ی اخیر به علت کاهش بارش و نزول باران و برف کافی، و عدم مدیریت صحیح آب های سطحی و (بخصوص) زیر سطحی آن ،بخش کشاورزی آن به شدت دچار آسیب گشته، و بسیاری از جوانان و نیروی انسانی موجود در این بخش دچار کاهش درآمد و بیکاری، شده اند. به علاوه کشور ما دارای منابع غنی کانی و معادن مختلف است که در اثر صنعتی نبودن و عدم پیشرفته بودن صنایع و تکنولوژی مرتبط، توانایی استفاده و بهره بری از این منابع را نداریم، لذا به صادرات منابع خام در این زمینه اقدام می ورزیم که بهره ی ناشی از آن کمکی موثر در زمینه اقتصادی ،و ایجاد شغل برای انبوه نیروهای انسانی بیکار در فرآورده های این منابع نمی کند . همچنین ایران دارای بیابان ها و کویرهای زیاد و منحصر به فردی است که می تواند مولد انرژی های خورشیدی بدون ایجاد آلایندگی، باشد که در این زمینه هم متاسفانه کوتاهی های زیادی صورت گرفته و مردم کشور ما از این ثروت خدادادی بی بهره مانده اند . از این کویرها می توان برای پیشرفت و توسعه ی صنعت توریسم استفاده نمود و زمینه های جذب توریسم و تولید درآمد و شغل برای نیروهای انسانی را فراهم آورد که به نظر نمی رسد ما در این زمینه نیز موفق عمل کرده باشیم . از موارد استفاده ی کویرها برای جذب توریسم در بیابان ها و کویرهای ایران می توان به زمینه های برگزاری مسابقات اتومبیلرانی و کویر گردی اشاره کرد . کشور ما در سواحل جنوبی از استان هرمزگان تا مرزهای ایران و پاکستان واقع در استان پهناور سیستان و بلوچستان ، دارای سواحل پر ارزشی با خلیج فارس و دریای عمان و اقیانوس هند دارد که اگر مسئولین گذشته ما کمی بلند اندیش بودند امروز ما از لحاظ آبادانی در سواحل و دریاها نه تنها چیزی از کشورهای ساحلی خلیج فارس کم نداشتیم بلکه می توانستیم با توسعه ی صنایع دریایی ، کشتی سازی، کشتیرانی و توسعه شهری در این سواحل ، از هر لحاظ به توسعه ای بی نظیر حداقل در سطح منطقه نائل آئیم اما متاسفانه به علت عدم دوراندیشی و خودکامگی مسئولان قبل از انقلاب اسلامی و عدم تفکر مناسب دولت های بعد از انقلاب اسلامی، مردم ما از این بهره ی عظیم بی نصیب گشته است ؛ کدام سیاستمدار در سطح ملی و بین المللی است که نداند کشور مالزی که به جز سواحل دریاهایش، سرمایه ای نداشت با استفاده از همین پتانسیل ، چگونه به توسعه ی کشور خود پرداخت .و الی آخر… به طور کلی در اثر عدم دور اندیشی مسئولین در گذشته و حال کشور ما ، مردم از این همه ثروت ها و نعمت های بالقوه محروم و اقتصاد ما برپایه ی اقتصاد تک محصولی نفت باقی ماند تا با هر چالش نه چندان قوی به لرزه درآید و هر از چند سالی اندوخته ی مردم با افزایش یا کاهش ارزش ارزهای خارجی از بین برود و هر روز بر طبقه ضعیف جامعه افزوده شده و طبقه ی متوسط از بین رفته، و سرنوشت اقتصاد مردم و جامعه با تصمیم قدرت های خارجی و بیگانه به مخاطره بیفتد .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: مهم ترین چالش های کشورمان را در حال حاضر شرح دادید . بفرمایید مهمترین فرصت ها کدام هستند ؟
بله . همانطور که به بررسی چالش موجود پرداختیم ، کشور ما به لحاظ تاریخی ، تمدنی و فرهنگی و موقعیت های مناسبی که در منطقه خاورمیانه و شرق و غرب جهان دارد، دارای پتانسیل ها و فرصت های مناسب بسیاری است، که به مهمترین آن ها اشاره می کنیم. گفتیم که کشور ما علاوه بر سرمایه های عالی و مناسب مادی و اقتصادی همچون موقعیت جغرافیایی مناسب، معادن و ذخایر فسیلی و غیر فسیلی و زمین های مستعد کشاورزی در صورت تامین منابع آبی، دارای تاریخ ، تمدن و فرهنگ غنی و دیرینه ای است که می تواند به عنوان فرصتی بی نظیر، مورد توجه و سنگ زیربنای توسعه همه جانبه ما و از جمله توسعه اقتصادی قرار گیرد. مهمترین فرصت فرهنگی پیش روی ما برای توسعه ی همه جانبه ، فهم مشترک ارزش های فرهنگی ،تاریخی ، دینی و مذهبی است. این فرصت فرهنگی می تواند به عنوان سنگ بنای توسعه ی پایدار ما و کشورهای منطقه و همجوار بخصوص «توسعه ی اقتصاد شبکه ای» میان ایران و این کشورها، قرار گیرد. در صورت به نتیجه رسیدن چنین امری ، هیچ عامل خارجی چون تحریم های قدرت های خارجی،توان شکستن و گسستن این شبکه ی عظیم اقتصادی که از چین و هند شروع گشته ،تمام کشورهای همسایه ی دور و نزدیک ما ، و تا بخش شرقی قاره ی آفریقا را شامل می شود، را نخواهد داشت. اما این مهم دارای شروطی است که یکی از مهمترین آن، توان جلب اعتماد کشورهای موجود در این شبکه ی عظیم فرهنگی است. در زیر به شرح مهمترین مولفه های این فرصت فرهنگی که می تواند سنگ بنای نه تنها یک توسعه ی اقتصادی بزرگ بلکه می تواند سنگ بنای یک تمدن بزرگ فرهنگی اقتصادی همانند اروپا باشد، می پردازیم. درست شبیه همان امری که اروپای غربی و آمریکا به آن دست یافتند.
1–فهم مشترک ارزش های فرهنگی
همانطور که می دانیم بسیاری از کشورهای همجوار و همسایه ی دور و نزدیک ایران در زمانی نه چندان دور، در دوره ای بسیار طولانی به عنوان بخشی از خاک و سرزمین ایران بوده و سرنوشت مشترکی با یکدیگر داشته اند. لذا اگرچه اکنون به دلایل مرزی این ملت ها از هم تفکیک شده اند، اما بسیاری از ارزش های فرهنگی ، اجتماعی و حتی ارزش های فرهنگ سیاسی در ناخودآگاه آن ها هنوز به صورت مشترک باقی مانده ،و فهم تقریبا اکثر مردم این کشورها در بسیاری از مفاهم و ارزش های فرهنگی مشترک است . این پتانسیل عظیمی است که می تواند زمینه ساز تمدن فرهنگی و اقتصادی بزرگی گردد. به عنوان مثال درک و فهم ارزش ها ، رفتارها و آین های فرهنگی چون ؛ برگزاری عید نوروز ، جشن شب یلدا ،سیزده بدر و بسیاری از آیین ها ، رفتارها و ارزش های فرهنگی تاریخی وحتی فرهنگ موسیقایی از فرهنگ دیرین تمدن ایران باقی مانده، میان مردم ایران ،ترکیه ،آذربایجان،کردستان عراق و سوریه ،بحرین،ارمنستان ،گرجستان ،ترکمنستان، قرقیزستان، تاجیکستان ، افغانستان ، مردم بخش غربی چین ، کشمیر ، هندوستان ، و پاکستان و حتی مردم بخش های جنوبی کشور روسیه ،به صورت مشترک است . این ارزش ها و رفتارهای فرهنگی تمدن ایرانی به راحتی میان تمام مردم این کشورها قابل فهم و درک است. این سرمایه فرهنگی پتانسیل های عظیم فرهنگی را پیش روی مردم و دولت ایران و این کشورها برای تقویت و گسترش و نهادینه سازی این گونه ارزش های مشترک قرار داده ، وپیش زمینه ی ایجاد یک شبکه ی اقتصادی عمیق و گسترده در این منطقه از جهان را فراهم می آورد .
2 – فهم مشترک دینی و مذهبی
میان مردم ایران و بسیاری از کشورهای همسایه ی دور و نزدیک شامل ترکیه ،عراق ، سوریه ،لبنان ،اردن ،فلسطین ، عربستان ، یمن ، کشورهای قفقاز و آسیای میانه ، و بخش شرقی قاره آفریقا، دین اسلام که مبتنی بر قرآن و پیامبر اسلام(ص) است و مشترک میان مردم این کشورها و تمام کشورهای خاورمیانه و شمال و شرق آفریقا به عنوان همسایگان نزدیک و دور ایران فرهنگی بوده، و این ارزش های اسلامی به صورت مشترک و قابل فهم و درک برای همه ی آن هاست . از طرفی میان مردم ایران و بسیاری از مردم و برخی از کشورهای همسایه ی نزدیک و دور ایران از لحاظ ارزش های مذهبی تشیع ، فهم و درک مشترک مذهبی وجود دارد ، که این نیز به نوبه ی خود می تواند پتانسیلی عظیم را برای ایجاد و نهادینه سازی یک شبکه ی اقتصادی گسترده، عمیق، و زمینه ی همگرایی بیشتر را میان مردم آن ها به وجود آورد. بنابراین مسئولان عالیرتبه و تصمیم ساز و سیاستگذار خارجی ما در صورت بازنگری سیاست های های پیشین و ایجاد زمینه ی اعتماد مردم و نظام حاکم بر این کشورها ، می توانند زمینه ی ایجاد یک دیپلماسی سیاسی ، فرهنگی و اقتصادی عمیق و قوی را بنیان بگذارند ؛ این در صورتی است که علاوه بر جلب اعتماد این کشورها، بنا و اصل این سیاستگذاری را بر مبنای منافع ملی بگذارند. در غیر این صورت با پیامدهای اجتماعی داخلی نیز درگیر خواهند بود. لذا همانطور که ایجاد اعتماد مردم و کشورهای منطقه امری عقلانی، لازم و ضروری است، مردم کشور ما نیز باید متقاعد شوند که محور اصلی سیاست های خارجی ما منافع ملی بوده، و بر دیگر اولویت ها ترجیح و غلبه دارد
