سهراب احمدیان
دانشجوی دکتری از دانشگاه تسوکوبا – ژاپن
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
به موازات ایجاد این تغییر، ایالات متحده در سال 1954 پیمان همکاری دفاعی دو جانبه با ژاپن را به امضاء رساند و متعهد به حفاظت از ژاپن با تأسیس پایگاه‌های نظامی در خاک آن کشور شد. این پیمان با تغییراتی که به تناسب شرایط در آن داده شده است، همچنان به عنوان پایه اصلی تأمین امنیت ژاپن و نیز محور روابط آن با ایالات متحده به شمار می‌آید، به گونه‌ای که بر مبنای آمارهای سال 2004، ایالات متحده نزدیک به پنجاه هزار سرباز در 70 پایگاه نظامی خود در ژاپن دارد که عمدتاً در جزیره اوکیناوا واقع شده‌اند.
چند گزاره و دو مدل
بر اساس آنچه گفته شد می توان نتیجه گرفت که ژاپن به واسطه‌ی قانون اساسی کشورش بعد از جنگ جهانی دوم و پیمان امنیتش با آمریکا که بنیان های سیاست خارجی ژاپن و کلیدی برای مدل تعامل شرکت های خوشه ای و غول های اقتصادی این کشور را با جهان شکل داده است، نمی تواند در ارتباطش با سایر کشورها از جمله ایران به ویژه بر سر مسئله‌ی تحریم ها، ایالات متحده را نادیده بگیرد زیرا تغییر رفتار ژاپن در راستای بهتر شدن روابطش با جهان خارج وابسته به منابعی رفتاری متاثر از آمریکا است. استقلال عمل دولت ژاپن در اتخاذ سیاست های دوستانه تر و نزدیک تر شدن به ایران مبتنی بر منابع و گزاره هایی است که ضریب حساسیت و آسیب پذیری این کشور را تعیین می کند که در ادامه به طور خلاصه به تحلیل مهمترین این گزاره ها بر اساس نظریه وابستگی متقابل می پردازیم:
هرچه تعداد کانال های ارتباطی در فضای بین المللی بیشتر می شود دولت ها نقش نسبتاً انحصاری و آزادی عمل خود را در روابط بین‌الملل را از دست می‌دهند و با حضور نهادها و گروه های غیرحکومتی، دیگر دولت به درجه ای از نفوذپذیری می رسد که تصمیم گیری ها در یک فضای خالص ملی کاهش پیداکرده و به بیانی دیگر دیدگاه آرمانی نسبت به استقلال به چالش کشیده می شود. براساس این گزاره در تحلیل روابط ایران و ژاپن، ما باید سطوح تحلیل را به حضور نهادها و گروه هایی سوق بدهیم که در وابستگی پیچیده ای با روابط دو کشور ایفای نقش می کنند. در این رابطه نگاهی به آمار بزرگترین شرکت های جهان از لحاظ سطح درآمد می اندازیم. به عنوان نمونه در لیست سال 2017 سیزده شرکت ژاپنی را از نظر سطح درآمدشان جزو بزرگترین شرکت ها و ابرقدرت های اقتصادی جهان می بینیم و همه‌ی آنها بخش بزرگی از بازار جهانی شان وابسته به ایالات متحده آمریکاست. از طرفی دولت ژاپن را می بینیم که یکی از کوچکترین دولت های دنیا محسوب می شود تا آنجا که مواردی پیش می آید که با کسری بودجه مواجه می شود و ثبت شدنرقمی معادل چهار و نیم درصد از تولید ناخالص داخلی کشور در سال 2017، نمونه‌ی این کسری بودجه است.(tradingeconomics, 2018) بدین معنا که ژاپن توسعه‌ی اقتصادی خود را در وهله‌ی اول مدیون غول های اقتصادی غیرحکومتی و غیردولتی است. بنابراین طبیعی است که نقش این گروه ها و نهادهای بین المللی غیر دولتی در وابستگی متقابلی با دولت ژاپن اجازه ندهند دولتشان نگاهی آرمانی به مسئله‌ی استقلال داشته باشد و در تصمیم سازی ها مناسبات خود با جهان این گروه ها را نادیده بگیرد. همین عامل کافیست تا ایران به عنوان یک وابسته‌ی تجاری ژاپن که تنها حدود 5 درصد از نفت مورد نیاز این کشور را تامین می کند تحت تاثیر سیاست های آمریکا به اولویت هایی در حاشیه روابط خارجی ژاپن تبدیل شود . (Nikkei, 2018)
فضای تحریم های جدید بعد از خروج آمریکا از برجام و آثار آن بر اقتصاد ایران دقیقا به گونه ای است که ژاپن نیز همزان آثار تحریم های ایران را بر خودش بررسی می کند. زیرا از طرفی تغییرات ژئوپولتیک در تامین انرژی و جایگزین کردن منابع برای واردات نفت موردنیاز، برایش شامل دردسرهایی دیپلماتیک در برخواهد داشت.
ژاپن از جهتی با پشت کردن به فشارهای آمریکا بدنه اقتصادیش در معرض آسیب های جدی قرار خواهد گرفت و همین عامل ژاپن را در نوع تعامل با ایران روبه روی یک گزینش و انتخاب قرار می دهد. تا جایی که ایکواُ هامابایاشی، رئیس مرکز اطلاعات انرژی در موسسه اقتصاد انرژی ژاپن پرکردن شکاف نفتی خود از جانب ایران را بسیار آسان دانسته است. هر چند به گفته‌ی فوجی کازوهیکو رئیس موسسسه تحقیقاتی تجارت، صنایع و اقتصاد ژاپن، نفت ایران چون ارزان است و احتمال می رود که ایران آن را با تخفیف به فروش برساند، به نظر می سد شرکت های ژاپنی در حال جست و جوی پیداکردن راهی برای ادامه‌ی واردات نفت از ایران باشند. هرچند ممکن است این کار بین دو دولت ژاپن و آمریکا اصطکاک ایجاد کند.(BAIRD, 2018)
با توجه به اینکه نوع وابستگی دو کشور ژاپن و آمریکا از نوع وابستگی پیچیده و نامتقارن است و از این نظر آمریکا در این تقابل کمتر وابسته است قادر به استفاده از این عدم تقارن برای گسترش قدرت چانه‌زنی خود می باشد و البته از طرفی تعهد بیشتر دولت ژاپن که ضعیف تر است و نسبت به خطر بدتر شدن وضعیت آگاه است استفاده ازپتانسیل های این عدم تقارن محدود می شود.
در هر صورت، وجود کانال های متعدد میان آمریکا و ژاپن مانعی برای بروز یا حداقل کاهش خشونت در صورت بروز آن در روابط این دوکشور به حساب می آید زیرا در صورت بروز خشونت و اصطکاک، روابط برای دوطرف پرهزینه می‌گردد و این عاملی برای حفظ تعامل آمریکا و ژاپن است هرچند از جانب ژاپن به قیمت اولویت دادن به سیاست های آمریکا در نوع تعامل با ایران تمام شود، خصوصا بر سر مسئله‌ی تحریم های ایران.
روشن است که در روابط میان آمریکا با ایران به طور عمده در دوران انقلاب اسلامی ایران، رویارویی در سطوح مختلف دیپلماتیک، نظامی و اقتصادی مستقیم یا غیرمستقیم هیچگاه متوقف نشده است، هر چند در مقاطع مختلف دچار ضعف و شدت هایی بوده است. (افتخاري و باقری(12 :1389 در این بین مشاهده می شود که ایران از نظر استراتژی ها و نوع تعامل با ژاپن به ویژه در دوران تحریم ها همیشه در طول و ادامه‌ی رابطه‌ی ژاپن و آمریکا قرار داشته است. اگرچه ژاپن همواره تمایل خود را برای بهبود و توسعه‌ی روابط با ایران از همان آغاز تا کنون نشان داده است، اما تردیدی نیست به عنوان کشوری که در سیاست خارجی خود وابسته به قدرتی هژمونیک به نام آمریکاست و با توجه به آنچه در باب مفاهیم و گزاره های وابستگی متقابل بحث شد، قادر نبوده بر حساسیت و آسیب پذیریش از جانب آمریکا غلبه کند. زیرا نهاد دولت ژاپن که از کوچکترین دولت های جهان است در جایگاهی در سیاست خارجی ژاپن قراردارد که برای حفظ تعادل و موازنه اش با آمریکا به بیشترین انرژی نیاز دارد و حال که با صرف حداکثری این انرژی برای حفظ تعادل و موازنه در روابط هر چند نامتقارنش با آمریکا جایگاه خود را به ثبات رسانیده است، هر نوع تغییر جایگاه خود را مستلزم نظمی نوین و چینشی دوباره در تعاملش با نهادهای فراملی و فراحکومتی دخیل در روابط خارجیش می یابد. بنابراین از تغییر وضعیتی که منجر به متحمل شدن هزینه هایی کلان است خودداری می کند و به بیان واضحتر با توجه به هزینه آور بودن ایجاد انطباق با محیط تغییر یافته در ایران حاضر به تحمل هزینه های ناشی از آن نیست.
در این بین هر چند تلاش شینزوآبه برای تغییر قانون اساسی و کسب آزادی عمل بیشتر در حوزه‌ی نظامی می تواند به تدریج منجر به مستقل شدن ژاپن از آمریکا شود و این تغییر، هم راستا با سیاست های ضدهژمونیک ایران است و در بلند مدت می تواند به الگوی جدیدی در روابط دو کشور تبدیل گردد. اما علاوه بر موارد فوق همانطور که پیشتر نیز بحث شد دولت ژاپن یکی از کوچکترین دولت های دنیاست، این عامل باعث می شود در تصمیم سازی ها نیز از آزادی عمل لازم برخوردار نباشد، بنابراین دولت قادر نیست به راحتی شرکت های فراملی و غول های اقتصادی این کشور را که پایه های روابطشان را از دیرباز با آمریکا قرارداده اند با آرمان استقلال طلبیش از آمریکا همگام و همراه نماید.
همچنین یکی از موانع بر سر راه روابط دو کشور اصولا متفاوت شدن نقاط تعادل و موازنه و فراتر از آن تمایز در الگوهای رفتاریشان در سیاست خارجی می باشد. از جانب ایران عامل اصلی این متفاوت شدن تحریم های آمریکا علیه ایران بوده است که بعد از انقلاب اسلامی ایران تاکنون در چندین دوره علیه ایران اعمال شده اند. فشار آمریکا به شیوه های مختلف از جمله تحریم ها ایران را برآن داشته است که به دنبال راه حل های جایگزین باشد که یکی از این راه حل ها را در تشکیل اتحادی ضدهژمونیک در همسایگی اش یعنی آسیای مرکزی یافته است. تاکنون در نتیجه‌ی این تلاش ها برای شکل دادن به این الگوی ضد هژمونیک دو نقطه از این مدل ضدهژمونیک مشخص شده است. یکی چین و یکی روسیه. اکنون برای کامل شدن این اضلاع این اتحاد منطقه ای به دنبال گزینه‌ی آسیایی دیگر نیز می باشد و آن ژاپن است. بنابراین اصولا ایران نقطه تعادلش در روابط با ژاپن را در کامل شدن اضلاع یک لوزی به شکل زیر می بیند :
شکل اول : مدلی موازنه ایرانی
درحالیکه همزمان ژاپن نیز با توجه به وابستگی تمام عیارش به آمریکا، کم هزینه ترین راه را برای به تعادل رساندن رابطه اش با ایران کشاندنش به سمت یک اتحاد مثلثی شکل می داند که راس های آن را آمریکا، ایران و ژاپن شکل می دهند.
شکل دوم: مدل موازنه ژاپنی
با نگاه به مدل های فوق می توان نتیجه گرفت که رابطه‌ی ژاپن و ایران در میانه‌ی راه دو اتحاد است. تاکنون جاذبه ای که بین قدرتهای آسیای مرکزی بوده است بیشتر ایران را به سمت خود کشیده است اما از طرفی نباید انکار کرد که گرایشات هژمونیک آمریکا نیز در طول دوره های مختلف ثابت نبوده و نوساناتی داشته است. در برخی دوره ها مانند دوره ریاست جمهوری کارتر، کلینتون و اوباما شاهد بوده ایم که آمریکا کمتر به ابزارهاي هژمونیک مانند یکجانبه گرایی، حمله نظامی و دیگر ابزارهاي انحصارگرایانه نسبت به ایران توسل جسته است و عقب نشینی ژاپن در رابطه با ایران نیز در این دوران ها کمتر بوده است. موج تحوالات سیاسی و بین المللی ایران با تصویب برجام که در نهایت می توانست موجب بهبودی پایداری در روابط ایران و ژاپن شود هر چند با حضور دونالد ترامپ ناکام ماند اما این توافق به هر صورت یک تحول دیپلماتیک در روابط ایران و آمریکا به شمار می رود که گزینه های محتملی را برای آینده قابل پیش بینی می کند و آن هم قابلیت ادامه‌ی روند این تحول دیپلماتیک در دوران پساترامپ است که می تواند منجر به راه حلی استراتژیک برای ایران در روابط با آمریکا گشته و در نتیجه‌ی آن تعمیق روابط با ژاپن شود.
واژگان کلیدی: تحریم های ایران، انتخاب‌هاي ژاپن ، سیاست‌های آمریکا، روابط ايران و ژاپن، سهراب احمدیان
منابع:
BAIRD, C. (2018, 6 27). BUSINESS. Retrieved from JAPAN TIMES: https://www.japantimes.co.jp/news/2018/06/27/business/sanctions-iran-create-diplomatic-headache-rather-economic-catastrophe-oil-dependent-japan/#.W8mSmnszbIU
Cook, S. (2016, 09 27). NHK WORLD-JAPAN. Retrieved from https://www3.nhk.or.jp/nhkworld/en/news/editors/5/2016092701/
Japan Times. (2016, 08 06). Retrieved from http://www.japantimes.co.jp/news/2016/08/06/national/politics-diplomacy/trump-rips-u-s-defense-japan-one-sided-expensive/#.WD_hp9V97IU
JOHNSON, J. (2016, 08 06). Japan Times. Retrieved from http://www.japantimes.co.jp/news/2016/08/06/national/politics-diplomacy/trump-rips-u-s-defense-japan-one-sided-expensive/#.WD_hp9V97IU
Nikkei. (2018, 8 30). Nikkei Aisan Reviews. Retrieved from International-Relations: https://asia.nikkei.com/Politics/International-Relations/Japan-halts-Iran-oil-imports-under-US-pressure
Tasnim. (1396, 3 10). Eqtesade Jahan. Retrieved from Tasnim News Agency: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/03/10/1424708/%D8%A7%DB%8C%D9%86%D9%BE%DA%A9%D8%B3-%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D9%85%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D9%86%D9%81%D8%AA%DB%8C-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8
tradingeconomics. (2018, 10 10). japan/government-budget. Retrieved from tradingeconomics.com: https://tradingeconomics.com/japan/government-budget
Zack Beauchamp, Y. D. (2016, 09 27). vox.com. Retrieved from https://www.vox.com/2016/9/27/13068420/trump-debate-foreign-policy-hofstra
آهویی, مهدی(1396)تحول پارادایم اتحادهای آمریکا در خاورمیانه و گزینههای محتمل در قبال ایران. فصلنامه پژوهشهای روابط بین الملل دوره اول، شماره بیست و سوم, 43-77.
مشیرزاده, حمیرا. (1396). تحول در نظریه های روابط بین الملل. تهران: سمت.
دیپلماسی ایرانی(1396). اخبار. دیپلماسی ایرانی
http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/1968459/
