سميرا محتشم
پژوهشگر مسائل خاورميانه
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
در حالیکه کمتر از یک ماه دیگر حمله ائتلاف سعودی به یمن به سرکردگی عربستان وارد پنجمین سال می شود، علیرغم برگزاری مذاکرات صلح و دستیابی طرفین به توافقی محدود، یمن همچنان زیر آتش قرار دارد. تحولات فقیرترین کشور خاورمیانه که از بزرگترین بحران بین المللی قرن رنج می برد، در هر دو عرصه داخلی و خارجی موید وخامت اوضاع انسانی در یمن به موازات استیصال ریاض در این باتلاق خودساخته است. این نوشتار تلاش دارد ضمن بررسی مهم ترین تحولات داخلی و خارجی یمن، چشم اندازی از آینده یمن را نیز ارائه کند.
- تداوم کشتار غیرنظامیان و ویرانی یمن به رغم آشکار شدن شکست ائتلاف در عرصه میدانی
حملات عامدانه ائتلاف سعودی به غیرنظامیان یمنی و زیرساخت های این کشور به عنوان تاکتیکی جنگی در این کشورهمچنان قربانی می گیرد. گرسنگی تبدیل به سلاحی جنگی شده است. به گفته کارشناسان، ائتلاف سعودی برای منزوی کردن نیروهای یمنی، مزارع، قایقهای ماهیگیری و کارخانه ها را بمباران می‌کند. حمله به مراسم عروسی، خاکسپاری، اتوبوس مدارس، بازارها، بیمارستانها در ترکیب با محاصره، بمباران، سقوط ارزش پول ملی و قطع حقوق کارمندان بخش عمومی در مناطق تحت کنترل نیروهای یمنی اقتصاد این کشور را تخریب کرده است.
براساس برآورد سازمان ملل ۱۶ میلیون یمنی معادل بیش از نیمی از جمعیت این کشور، علیرغم کمکهای بشردوستانه بین المللی، بطور جدی دچار کمبود مواد غذایی هستند. بحران گرسنگی یمن در حال تبدیل شدن به فاجعه است. حداقل ۸۵۰۰۰ کودک جان خود را از دست دادهاند. پیش بینیهای مربوط به ناامنی غذایی نشان می‌دهد که در صورت عدم اقدامات فوری، قحطی ملی نزدیک است.
این در حالی است که ائتلاف سعودیدر چهار سال تجاوز به خاک یمن، علیرغم نابودی و تخریب این کشور موفق به نیل به اهداف خود در عرصه میدانی نشده است.
- تشدید اختلافات میان اعضای ائتلاف و نیز اعضای ائتلاف و دولت مستعفی یمن
اختلافات ریاض و ابوظبی بر سر تقسیم حوزه های نفوذ در یمن به چالش مهمی میان دو عضو اصلی ائتلاف سعودی تبدیل شده است. این تنشها با ورود نظامیان اماراتی به جزیره «سقطری» و اخراج نیروهای وابسته به «منصور هادی» رئیس جمهور مستعفی یمن و مورد حمایت عربستان، موضوع اختلاف منافع آنان در یمن را بیش از پیش آشکار کرد.
همزمان با تشدید اختلافات در مورد توافق نانوشته عربستان و امارات در مورد حوزه های نفوذشان در یمن که شمال این کشور را عرصه نقش آفرینی عربستان و جنوب آن را فضای مانور امارات تعیین می کرد، شکست میدانی و شلیک موشکهای بالستیک یمن به امارات و عربستان اختلاف منافع را تشدید کرد. از سوی دیگر تمایل رئیس جمهور مستعفی یمن برای بازگشت به عدن، معادله یمن را برای سران ائتلاف پیچیده تر کرد. در حالیکه ریاض مخالفتی با بازگشت منصور هادی به عدن ندارد، امارات به شدت با این کار مخالف بوده و اعلام کرد هنوز زمان مناسب فرا نرسیده است. این اختلاف در اظهارات سران دولت مستعفی به صورت متهم کردن عربستان و امارات در بحرانی کردن اوضاع امنیتی و وجود خلل در رابطه دولت مستعفی و عربستان و امارات آشکار شده است.
درهم تنیدگی این اختلافات تردیدها در مورد رقابت عربستان و امارات برای رهبری جهان سنی عرب از طریق جنگ در یمن را به یقین نزدیکتر می کند. در حالیکه عربستان با افزایش نفوذ بر دولت یمن و حفظ تمامیت ارضی آن به دنبال تقویت نفوذ سیاسی خود در عربستان است، امارات که سرمایه گذاری کلان و دخالت گسترده ای در جنوب یمن داشته، علاوه بر تقویت نفوذ سیاسی، ملاحظات اقتصادی و ژئوپلتیکی خاص خود برای جریان حرکت آزاد تجاری از باب المندب و حوزه اطراف عدن را مدنظر دارد.
- مذاکرات صلح استکهلم
قتل جمال خاشقجی روزنامه نگار منتقد سعودی در دوم اکتبر 2018 در کنسولگری عربستان در استانبول به نوعی برگ جدیدی در تحولات این جنگ ویرانگر را رقم زد. رسوایی محمد بن سلمان و عربستان در پی این ماجرا، به اعتراضات علیه این جنگ نابرابر علیه فقیرترین کشور خاورمیانه وضوح وشدت بیشتری بخشید. این شرایط از یکسو ادامه حمایتها از عربستان و ائتلاف تحت رهبری وی را برای آمریکا و سایر کشورهای غربی دشوار ساخته و از سوی دیگر مذاکرات برای صلح را به فاز جدیتری وارد کرد.
چهارمین دور این مذاکرات زیر نظر «مارتین گریفیتس» نماینده ویژه سازمان ملل در امور یمن در استکهلم به صورت مذاکره مستقیم دولت مستعفی از یکسو و نیروهای حوثی و انصارالله از سوی دیگر آغاز شد. این در حالیست که در ادوار پیشین مذاکرات طرفین با میانجیگیری طرف ثالث انجام می شد. دعوت از حوثیها برای شرکت درمذاکرات صلح که برای نخستین بار روی داد، به معنایی شناسایی آنان در سپهر سیاسی یمن و مشارکت آنان در قدرت است.
اهمیت این دور از مذاکرات را میتوان در دو مساله به وضوح دید: نخست، ضعف ائتلاف سعودی در دستیابی به اهدافی که برای تحقق آن، حمله به یمن را آغاز کرده بود، ریاض را وادار ساخت تا وجود حوثیها را به عنوان نیرویی موثر در یمن به رسمیت بشناسد. اعتراف به یافتن راه حل در گرو مذاکره با حوثیها برای عربستان که با تمام توان نظامیش در این جنگ وارد شده و این بحران را ادامه داده اما موفق به پیشروی خاصی نشده بود، بسیار سخت بود.
دو، اعلام آتش بس در شهر راهبردی «الحدیده یمن» که جنگ بر سر کنترل آن در سه سال اخیر بیشترین تلفات را داشته، مهمترین نتیجه این مذاکرات بود.نخستین و عمده ترین ویژگی بندر حدیده یمن این است که بخش اصلی مواد غذایی و کمکهای بشردوستانه مورد نیاز کشور یمن و براساس گزارشهای مختلف بین 70 تا 80 درصد موادغذایی کل کشور از این بندر که از نظر مساحت از بندر عدن کوچکتر است، وارد می شود.
هرچند که نقض مکرر آتش بس از سوی طرفین و به ویژه از سوی ائتلاف، این آتش بس را که به دلیل تمرکز ناگهانی مجامع بین المللی بر موضوع یمن در پی قتل خاشقجی و رسوایی حقوق بشری عربستان پیش آمد، به فرصتی برای ریاض در راستای کاستن از بار انتقادات بین المللی مبدل ساخت.
وجود و تداوم انگیزه ها برای ادامه درگیریها، اگرچه عامل مهمی برای شکست احتمالی آتش بس خواهد بود، اما قطعا دلیل عمده ناکامی در برقراری صلح در یمن، ریاکاری قدرتهای بزرگ جهان و نیز عربستان است.
- چشم انداز یمن در سال 1398
به نظر میرسد آتش بس در یمن به دلایل متعددی مانند نقص در متن توافقنامه، فقدان مکانیسم موثر تیم ناظر سازمان ملل با ماموریت نظارت بر آتش بس در الحدیده برای ارزیابی واحدهای محلی، اهمیت بندر الحدیده در معادلات یمن، همراهی کشورهای غربی با ائتلاف سعودی و قدرت یافتن گروههای تروریستی متعدد مانند القاعده و بروز شکافهای مختلف در یمن، به گام موثری در مسیر صلح تبدیل نشود.
تداوم جنگ در یمن به دلیل تلاش عربستان برای حفظ پرستیژ و افزایش توانمندی انصارالله و حوثیها برای مقابله با ائتلاف و نیز انفعال جامعه بین المللی در قبال این جنگ بعید به نظر نمیرسد. همزمان با این تحولات اتهامات ریاض و همپیمانان منطقه ای و حامیان غربی اش به ایران به دلیل آنچه که ارسال سلاح به یمن عنوان میشود، ادامه خواهد داشت.
واژگان کلیدی: یمن، سال 97؛ تحولات، سال، گذشته، چشم انداز، پیش رو ، سميرا محتشم
