چشم انداز اجرای کریدور تجاری عراق –ترکیه

دکتر مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

ترکیه از سپتامبر گذشته که هند در نشست گروه G20 بر پروژه کریدور تجاری هند-عرب-مدیترانه تاکید کرد، تلاش زیادی برای سرعت بخشیدن به کریدور تجاری اقتصادی عراق-ترکیه موسوم به «جاده توسعه» انجام داده است. خطوط کشتیرانی و ریلی کریدور هند-عرب-مدیترانه از امارات متحده عربی، عربستان سعودی، اردن و اسرائیل می گذرد و سپس به یونان و سایر نقاط اروپا می رسد و می تواند با کانال سوئز رقابت کند. در همین حال، ایرانی‌ها و روس‌ها نیز بر روی توسعه کریدور شمال-جنوب به عنوان کریدور حمل و نقل بین‌المللی کار می‌کنند. این طرح برای تسهیل مسیرهای تجاری چند وجهی که روسیه، قفقاز جنوبی، آسیای مرکزی و اروپا را به خاورمیانه و هند از طریق بنادر ایران در خلیج فارس و دریای عمان (اقیانوس هند) متصل می کند، طراحی شده است(1).

بعد از یک دهه در اولین سفر رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به عراق دو کشور بیش از 20 توافقنامه امضا کردند که طرح جاده توسعه نیز مهمترین محور گفتگوها بوده است. همچنین ترکیه در خصوص تصمیم این کشور برای ایجاد یک کریدور امنیتی به عمق 30 تا 40 کیلومتری مرز عراق و سوریه خاطر نشان کرد تا تابستان امسال در راستای تکمیل مجموعه عملیات پنجه-شمشیر، تروریسم را برای همیشه در مرز عراق از بین می برد(2).

دیدار اردوغان از عراق به دنبال سال‌ها روابط پرتنش بین دو همسایه به دلیل اختلافات بر سر منابع آب و صادرات نفت صورت پذیرفت. ترکیه در شمال عراق-( جایی که مقر این گروه در مناطق کوهستانی کردستان عراق است)- حضور نظامی دارد، و با احداث چندین پایگاه نظامی به طور منظم حملات هوایی را علیه حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) انجام می‌دهد. به هر حال آنکارا به دنبال افزایش همکاری در مبارزه با شبه نظامیان کُردی است که در جنگ علیه ترکیه شرکت می کنند(3).

از آنجایی که بسیاری از کشورهای منطقه برای کنترل تجارت بین‌الملل با ایجاد کریدورهای اقتصادی-تجاری جدید رقابت می‌کنند، ترکیه قصد دارد نقشی محوری در پیوند تجارت بین آسیا و اروپا ایفا نماید که یکی از حیاتی‌ترین گام‌ها در این راستا ایجاد کریدور اقتصادی بین عراق و ترکیه است. تحت این شرایط  قرار است تا سال 2025 توسعه ظرفیت بندر فاو به 90 اسکله برسد که در این صورت این بندر از بندر جبل علی دبی به عنوان بزرگترین بندر کانتینری خاورمیانه پیشی خواهد گرفت. تحت این شرایط حجم مبادلات تجاری با عراق به میزان قابل توجهی افزایش می یابد و فرصت های بیشتری برای تسهیل صادرات ترکیه به جنوب و شرق آسیا فراهم می شود. بر اساس داده های رسمی ترکیه، تجارت دوجانبه ترکیه با عراق در سال 2023 به ارزش 19.9 میلیارد دلار بود که کمتر از 24.2 میلیارد دلار در سال 2022 بود. در سه ماه اول سال 2024، صادرات ترکیه به عراق 24.5 درصد افزایش یافت در حالی که واردات 46.2 درصد کاهش داشت(4). 

جاده توسعه با شبکه گسترده آن از بصره تا موصل و در نهایت به ترکیه متصل می شود و می تواند تجارت منطقه ای را متحول سازد. این مسیر که توسط شرکت ایتالیایی«PEG Infrastructure» طراحی شده است، پس از موصل از طریق اواکوی وارد ترکیه می شود. جاده توسعه پس از تکمیل زیرساخت جاده ای و راه آهن به طول 1200 کیلومتر به عنوان مجرای مهم بین مرز ترکیه و بندر مرسین عمل می کند و مسیرهای تجاری به اروپا را از طریق استانبول تسهیل می نماید. انتظار می رود این پروژه به طور قابل توجهی زمان حمل و نقل را کاهش دهد و محموله ها از دماغه امید نیک و دریای سرخ را تنها به 25 روز محدود نماید که به ترتیب از 45 و 35 روز فعلی کمتر است(5).

این پروژه 17 میلیارد دلاری که «جاده ابریشم جدید» نیز نامیده می‌شود، برای رقابت با ابتکار کمربند و جاده چین و کریدور اقتصادی هند-عرب-مدیترانه که هیچکدام از عراق عبور نمی‌کنند، در نظر گرفته می شود که با کاهش قابل توجه زمان حمل و نقل، می تواند به عنوان یک پیوند محوری بین آسیا و اروپا عمل نماید. البته از نظر محققان یکی از اهداف پروژه جاده توسعه متحد کردن مجدد جغرافیای عراق که پس از اشغال ایالات متحده آمریکا بر اساس مرزبندی قومی و فرقه‌ای تقسیم شده است، می باشد(6). به هر حال پروژه جاده توسعه یک مسیر تجاری جایگزین را ارائه می دهد که در صورت موفقیت، عراق را در سیستم تجاری خلیج فارس و اروپا ادغام می کند و همچنین این کشور را کمتر به ایران وابسته می نماید.

چشم انداز

با توجه به اینکه یکی از ملزومات توسعه کریدورهای اقتصادی امنیت مسیر ترانزیت می باشد به نظر می رسد پروژه جاده توسعه عراق-ترکیه راه طولانی برای ایفای نقش اصلی خود در پیش رو دارد، چرا که این منطقه کماکان یک منطقه شکننده و بسیار آسیب پذیر به شمار می آید که توسط شبه نظامیان تهدید می شود. حتی با توجه به تقابل دولت ترکیه با گروههای استقلال طلب کُرد این منطقه بی ثبات تر نیز خواهد شد. آنکارا پیش بینی می کند که ادامه حضور گروه شبه نظامی حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) در شمال عراق، ساخت این مسیر تجاری بزرگ را تهدید می‌کند. البته به اعتقاد کارشناسان، ترکیه از تمایل عراق برای گسترش تجارت منطقه‌ای در رابطه با محاصره امنیتی و مبارزه با پ‌ک‌ک استفاده می‌کند. 

 ضمن اینکه هنوز زیرساخت های استراتژیک امنیتی، سیاسی و اجتماعی لازم برای چنین پروژه ای فراهم نشده است. از سوی دیگر با احتمال خروج ایالات متحده از عراق بازیگران منطقه ای مرتبط به دنبال راه‌هایی برای افزایش نفوذ خود در عراق هستند که می تواند چالش های را به وجود آورد.

به هر حال برای دستیابی به اهداف و نتایج مطلوب از پروژه جاده توسعه، تقویت روابط دیپلماتیک با همسایگان، امنیت مسیر تجاری از طریق توسعه جوامع قومی-قبیله ای، و مبارزه با گروه‌های تروریستی شبه نظامی است که به نظر می رسد با رقابت های جدید  ژئوپلیتیکی و وارد شدن منطقه با یک دوره پرنوسان، کریدور اقتصادی تجاری عراق-ترکیه با موانعی بی شمار رو به رو شود.

کلید واژگان: ترکیه، عراق، جاده توسعه، کریدور، امنیت، مریم وریج کاظمی

1-https://www.trtworld.com/turkiye/turkiye-iraq-development-road-project-forges-new-trade-path-17929034

2-https://en.kurdpress.com/news/159479/Turkey-s-border-corridor-will-extend-to-40-kilometers-minister

3-https://www.al-monitor.com/originals/2024/03/pkk-corridor-project-ambitious-agenda-awaits-turkeys-erdogan-iraq

4-https://www.reuters.com/world/middle-east/turkeys-erdogan-iraq-push-reset-ties-cooperation-against-pkk-2024-04-22

5-https://www.newarab.com/analysis/whats-behind-turkey-and-iraqs-development-road-project

6-https://www.intellinews.com/turkey-iraq-qatar-and-uae-ink-initial-development-road-transit-corridor-agreement-322520