چالش های تغییرات آب و هوایی در پاکستان

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

پاکستان مدتهاست پیامدهای تغییرات اقلیمی از جمله موج‌های گرما و خشکسالی مکرر، سیلاب‌های رودخانه‌ای و ناگهانی، رانش زمین و طوفان‌ها در خشکی یا طوفان‌های دریایی را تجربه می‌کند. انتظار می رود شدت تغییرات آب و هوایی افزایش یابد و آسیب پذیری مردم را تشدید کند. شکی نیست تغییرات اقلیمی باعث ایجاد درگیری‌ و تنش بر سر منابع به خصوص منابع آب می‌شود که به دلیل تاثیرات تغییرات آب و هوایی کمیاب شده ‌است. همچنین افزایش موج گرما ناامنی غذایی را بیشتر تشدید می کند که می تواند صلح و ثبات را تضعیف نماید. گرمای شدید به کل باغات و زمین های زراعی همچنین به تولید گندم در سرتاسر پاکستان آسیب وارد می کند و بر معیشت بسیاری از کشاورزان تأثیر منفی ‌می گذارد و زمین‌های قابل کشت را برای کشاورزی در برخی مناطق کشور غیرقابل استفاده می کند. این در حالیست که اگر زمین بعد از سیلاب به سرعت خشک نشود امکان کاشت گندم وجود ندارد و این موضوع می تواند باعث قحطی سراسری شود. همه این روندها کاتالیزورهای بالقوه ای هستند که می توانند باعث مهاجرت از مناطق روستایی به مراکز شهری شود و فشار مضاعفی را بر شهرهای بزرگ و زیرساخت‌های شهری که نمی‌توانند جمعیت فعلی خود را مدیریت کنند، وارد سازد.  در این راستا پیش بینی می شود در پاکستان تا سال2030 با افزایش تنش آبی، کاهش محصولات کشاورزی، از دست دادن اکوسیستم و خشکسالی بیش از یک میلیون نفر جابجا شوند(1).

اگرچه پاکستان به تدریج اقتصاد خود را صنعتی می کند و بیش از یک سوم جمعیت اکنون در شهرها زندگی می کنند اما این کشور برای امنیت غذایی شهروندانش به شدت به منابع زمین، آب و جنگل که به طور مستقیم تحت تاثیر تغییرات اقلیمی قرار دارند، متکی است. پیش بینی می شود که افزایش قابل توجه دما در سراسر کشور  به ویژه در مناطق کوهستانی شمال  منجر به ذوب سریع یخچال های هیمالیا-قراقروم و در نتیجه تغییر جریان رودخانه سند در پایین دست شود. این وضعیت باعث شکسته شدن سدها از جمله سدهای بر رودخانه کابل که به رود سند می ریزد شد(2) و وقوع سیلاب های خروجی دریاچه یخچال‌ها را اجتناب ناپذیر می کند و به کشاورزی که منبع مهم اشتغال برای 42 درصد جمعیت به شمار می آید خسارات وارد می سازد. این در حالیست که تقریبا 90 درصد کشاورزی پاکستان به رودخانه سند و شاخه های آن وابسته است. در سیل 2022 در منطقه سند که نیمی از مواد غذایی کشور را تولید می کند، 90 درصد محصولات زراعی از بین رفت و سیلاب کل روستاها و مزارع کشاورزی را با خود برد، بیش از 200 پل و 3000 مایل خطوط مخابراتی فروریخته یا آسیب دید و حداقل 33 میلیون نفر را تحت تاثیر قرار داده است(3). ضمن اینکه قسمت جنوبی رود سند که طول کشور را طی می کند به دریاچه ای وسیع تبدیل شد و روستاها همانند جزایری توسط آب آلوده احاطه شدند(4).

با این حال هر منطقه از پاکستان با اثرات متفاوتی از تغییرات آب و هوایی مواجه است. در بلوچستان، اگرچه مقامات به دنبال ساخت سدها و درختکاری در مقیاس وسیع هستند تا با خشکسالی مقابله نمایند اما در مناطق خشک و روستایی این منطقه، کمبود شدید آب باعث شده کشاورزان، ماهیگیران و سایرین که معیشت وابسته به آب دارند به شهرها مهاجرت کنند.لازم به ذکر است افزایش سطح آب دریا باعث افزایش سیلاب‌های ساحلی می شود، در حالی که دمای بالاتر در دریا به ابرها توانایی بیشتری برای نفوذ در خشکی می‌دهد، که حتی آن بخش‌هایی از بلوچستان که قبلاً سیل در آن‌ها وجود نداشت را شامل می‌شود. در قلمرو مورد مناقشه جامو کشمیر نیز به دلیل تغییر کاربری اراضی، جنگل زدایی و کمبود مواد غذایی شاهد افزایش برخورد حیوانات وحشی با انسان هستیم (5).

بر اساس گزارش بانک جهانی، پاکستان سالانه 6 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به دلیل تخریب محیط زیست از دست می دهد و هزینه ها به طور نامتناسبی بر دوش اقشار کم درآمد می افتد. البته شکی نیست آسیب پذیری پاکستان در برابر تغییرات اقلیمی به دلیل حکومتداری ضعیف تشدید می شود و امنیت غذایی، سلامت و معیشت شهروندانش را به خطر می اندازد. این در حالیست که رسیدگی به تغییرات اقلیمی همچنان اولویت پایینی برای دولت پاکستان دارد و عدم درک آسیب‌پذیری رو به رشد همراه با انفعال و سیاست‌گذاری ضعیف مشکلاتی را برای مردم و اقتصاد این کشور ایجاد می‌کند(6). به هر حال چالش های زیادی که پاکستان در محیط زیست با آن مواجه است به دلیل عدم آگاهی عمومی مردم تا سطوح بالای تصمیم گیری، فقدان اولویت بندی- برنامه ریزی- تخصیص منابع، دشوارتر می شود(7).

تاثیر تغییرات اقلیمی بر کمبود آب همچنین تورم مواد غذایی به نوبه خود می تواند باعث ناآرامی های سیاسی شود و وضعیت خطرناک تر و پیچیده تری را ایجاد کند(8). بدین ترتیب که با افزایش بحران های ناشی از  تغییرات آب و هوایی، کارآمدی دولت تضعیف می شود و حمایت از گروه های قومی و مذهبی رادیکال در پاکستان پس از بحران اقلیمی افزایش می یابد(9) و فرصت های را برای عوامل سیاسی رادیکال ایجاد می کند. به طوری که بر اساس کار میدانی انجام شده در سه منطقه ایالت سند، بلایای آب و هوایی توانست بر سیاست های رادیکال قومی-مذهبی تاثیر بگذارند. به طور مثال وقوع سیلاب سال های 2010و2011 در جنوب پاکستان باعث افزایش همبستگی اسلام گرایان افراطی از جمله جماعت الدعوه از طریق برنامه های امداد رسانی شده بود(10).

با این تفاسیر انتظار می رود پاکستان تا سال 2050 حدود 2 میلیون مهاجر آب و هوایی داشته باشد که اکثر آنها از مناطق روستایی و کمربند ساحلی پاکستان خواهند بود. زمانی که مهاجران آب و هوایی در مراکز شهری مستقر شوند مشکلات اجتماعی بیشتری را در قالب تبعیض، رقابت برای اشتغال و شرایط زندگی نامطمئن تجربه خواهند کرد. ضمن اینکه تخصیص بودجه به ایالت ها صرفا بر اساس شاخص‌های شامل جمعیت 82 درصد، فقر یا عقب ماندگی 10.3 درصد، تولید درآمد 5 درصد و تراکم معکوس جمعیت 2.7 درصد می باشد(11)، و خالی شدن بسیاری از مناطق کشور تبعات منفی را برای تامین مالی بخش های تولیدی به وجود خواهد آورد و تنش ها برای به دست آوردن بودجه افزایش خواهد یافت. 

چشم انداز

بی شک افزایش و فراوانی سیلاب ناشی از تغییرات آب و هوایی، نوید دهنده آغاز خشکسالی گسترده برای پاکستان در سال های آینده خواهد بود. با توجه به اینکه پاکستان به شدت به رودخانه سند وابسته است، ایجاد سد و کانال توسط چین و هند در مناطق بالادست سرمنشاء این رودخانه، چالش های فزاینده ای را برای پاکستان به وجود خواهد آورد. تغییرات آب و هوایی به شدت بر دسترسی ساکنین به آب، غذا و انرژی تاثیر خواهد گذاشت و شرایط را برای فعالیت گروههای افراطی هموار می سازد. از این رو بحران داخلی و موج مهاجرت ناشی از آن کشورهای همسایه را تحت تاثیر تبعات منفی آن قرار خواهد داد.

کلید واژگان: پاکستان, تغییرات ,آب و هوایی, افراط گرایی, مریم وریج کاظمی

1-https://www.usip.org/publications/2022/07/pakistans-climate-challenges-pose-national-security-emergency

2- https://www.wired.com/story/pakistans-monster-monsoon-shows-the-wrath-of-climate-change

3- https://www.theguardian.com/world/2022/sep/04/pakistan-floods-reparations-climate-disaster

4- https://www.nytimes.com/2022/09/15/climate/pakistan-floods-global-warming.html

5- https://www.climate-refugees.org/spotlight/2021/7/30/pakistan

6- https://news.trust.org/item/20140905125740-aufeg/

7- https://news.trust.org/item/20140428185713-v86hn

8- https://www.dawn.com/news/1704637

9- https://www.axa-research.org/en/project/ayesha-siddiqi

10- https://reliefweb.int/report/pakistan/climate-induced-migration-pakistan-global-discourse-local-realities-and-governance

11- https://dailytimes.com.pk/949855/punjab-gets-lions-share-of-51-74-percent-budgetary-distribution-among-federation-provinces