مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
فرزاد رمضاني بونش
بيان رخداد:
كاسا 1000بخشی از طرح ایجاد بازار منطقه‌ای آسیای مرکزی و آسیای جنوبی، موسوم به casarem است و تحقق آن امکان خواهد داد نیروی برق از تاجیکستان و قرقیزستان به افغانستان و پاکستان منتقل شود و خرید و فروش برق را میان این کشورها و همسایگان آنها گسترش دهد. پروژه کاسا 1000 از سال 2007 مورد توجه قرار گرفته است و شامل ساخت خطوط انتقال برق از قرقیزستان و تاجیکستان به پاکستان از راه افغانستان است. سهم قرقیزستان و تاجیکستان در این پروژه به ترتیب 180 و 230 میلیون دلار و سهم افغانستان و پاکستان 283 و 181 میلیون دلار را تشکیل می‌دهد. مجموع هزینه طرح کاسا 1000 که توسط بانک جهانی تصویب شده در برخي از منابع 953 میلیون دلار و در برخي از منابع تا دو ميليارد دلار نيز ذكر شده است. قرار است اجرای پروژه در نیمه نخست سال آینده آغاز و در سال 2017 تکمیل شود. در چارچوب این پروژه، قرقیزستان و تاجیکستان متعهد می‌شوند در تابستان (ماه می تا سپتامبر) 1000 مگاوات برق به پاکستان و 300 مگاوات به افغانستان در مدت 15 سال صادر کنند. این خط انتقال برق که از ایستگاه دادخواه در قرقیزستان آغاز می شود و از راه خجند تاجیکستان به افغانستان و در نهایت به شهر پیشاور پاکستان می رسد، هزار و300 کیلومتر است. در اين نوشتار با توجه به اهميت منطقه اي اين طرح و پيوند آسياي مركزي با جنوني به چالش ها و نوع نگاه بازيگران و چشم انداز اجراي اين طرح توجه ميكنيم.
واژگان كليدي: پروژه كاسا 1000 ،چالش هاي ساخت كاسا 1000 ، آينده همكاري انرژي آسياي مركزي با جنوبي، رقابت امريكا و روسيه در كاسا 1000، خط انتقاال برق از تاجیکستان و قرقیزستان به افغانستان و پاکستان
تحليل رخداد:
طرح كاسا 1000 هر چند در چند سال گذشته مورد توجه بازيگران منطقه اي و كشورهاي دخيل در اجراي اين طرح بوده است اما با توجه به بزرگي اين طرح و پيوند آن با طرح هاي هيدروپلتيكي تاجيكستان و قرقيزستان، نوع وجود امنيت در افغانستان و پاكستان و نگاه بازيگرن بين المللي با چالشهايي فراواني روبر است.
كشورهاي صادر كننده انرژي در كاسا 1000:تاجیکستان از نظر داشتن منابع آبی سومین کشور پرآب جهان شناخته شده است اما به خاطر نداشتن زیرساخت ها و توان مالی به تنهایی قادر به توليد و صادارت آن نيست. چنانچه طرح هايي همچون طرح صادرات برق نیروگاه راغون از مسیرخاروغ- وخان به پیشاور پاکستان به نتيجه اي نرسيد. اكنون هم هر چند تاجيكستان به دليل پتانسيل هاي برق آبي خود و هم مرز بودن با افغانستان قادر به صادرات برق به اين كشور است، اما در صورت ساخت خط کاسا – 1000 و ساخت نیروگاه برق آبی راغون مهمترين برنده در اين طرح است. چرا كه جدا از دريافت حق ترانزيت برق از قرقيزستان مي تواند به صادرات گسترده برق اضافي خود به جنوب آسيا بپردازد. در كنار تاجيكستان قرقيزستان هم با توان كمتري داراي پتانسيل هاي صادرات برق است. اما اين كشور هم به خاطر نداشتن زيرساخت ها و توان مالي به تنهايي قادر به راه اندازي طرح هاي برق آبي نيست و نيازمند كمك هاي بين المللي هست. در اين راستا دو كشور تلاش هايي را براي ساخت نيروگاه ‘قمبراته’ قرقيزستان و ‘راغون’ تاجيكستان انجام ميدهند. در اين حال قرقیزستان بدون ساخت خطوط داخلی انتقال برق و اتصال آن به کاسا 1000 نمی تواند به صادرات برق به افغانستان و پاکستان يا آسياي جنوبي امیدوار باشد.
واردكنندگان برق در كاسا 1000: افغانستان و پاكستان سالها است كه با كمبود انرژي برق روبرو هستند و اين امر در فصل تابستان نمود بيشتري مي يابد. يعني از يك سو در يك دهه گذشته و تثبيت بيشتر فضاي سياسي در افغانستان برق به عنوان بستري براي توسعه اقتصادي مورد توجه بوده است اما در كنار توجه به پتانسيل هاي بومي عملا اين كشور نتوانسته است برق مورد نياز خود را تامين كند. در اين بين پروژه کاسا 1000 و دريافت برق ارزان از تاجيكستان به نوعي مي تواند به تامين رشد اقتصادي مداوم و صلح و ثبات کامل در کشور كمك كند. اين امر در حالي است كه كابل مي كوشد تا در كنار شراكت در طرح هايي همچون خط لولۀ گاز تاپی (TAPI) ، کاسا هزار و اخيرا راه آهن تركمنستان- افغانستان و تاجيكستان به گسترش پيوندهاي منطقه اي خود بپردازد. به علاوه افغانستان می تواند از خط فشار وقي كاسا 300 مگاوات برق را استفاده و در عین حال با درياف حق ترانزیت آن را به پاكستان انتقال دهد.
در بعد ديگري در چند سال گذشته كمبود برق يكي از مشكلات اصلي پاكستان بوده است. در اين بين اين كشور كه داراي چالش هايي با هند و افغانستان است تنها توانسته است از ايران برق وارد كند، اما در سايه شراكت در كاسا 1000 عملا خواهد توانست منبع مهمي براي واردات برق از آسياي مركزي در جهت رشد پايدار خود بيابد.
چالش هاي فراروي كاسا 1000:
چالشهاي مالي و سياسي در قرقيزستان و تاجيكستان: در واقع با خطر کم شدن ذخایر آب رودخانه نارین در فصل تابستان در قرقيزستان و افزايش چالش هاي مالي و سياسي بر سر راه ساخت نیروگاه های بزرگ برق آبی نظیر قنبراته در قرقیزستان و راغون درتاجیکستان مي تواند هر نوع طرح انتقال برق از آسیای مرکزی به افغانستان و پاکستان را بی معنی كند.
چالش هاي امنيتي: نبود امنيت كامل در افغانستان و آينده سياسي آن كه پروژه كاسا 1000 از آن به پاكستان مي گذرد در كنار فعاليت گروهك هاي تندرو در خاك پاكستان ممكن است موجب ايجاد چالشهايي امنيتي بر سر ساخت و بهره برداي از كاسا 1000 گردد. در اين بين با توجه به اينكه پاکستان در نشست سال گذشته دولت‌هاي عضور در كاسا 1000 شرکت نکرد و امضای اسناد مربوطه را منوط به روی کار آمدن دولت جدید کرد، ممكن است نوع نگاه مسئولان سياسي پاکستان در همراهي كامل و يا كناره گيري در صورت انجام فشارهاي خارجي مانعي جدی در اجرای این پروژه مهم منطقه‌ای باشد.
فشار ازبكستان: سالها است كه ازبكستان با اين استدلال كه پروه هاي برق آبي تاجيكستان و قرقيزستان خطرات زيست محيطي فراواني به همراه دارد، با اجراي اين طرح ها مخالف است و عملا چالش هاي فراواني براي دو كشور ايجاد كرده است. از نگاه تاشكند، كاسا 1000 هيچ سودي براي منطقه نداشته و تاجيكستان و قرقيزستان ظرفيت صدور برق به خارج را ندارند. اين امر در حالي است كه تاشكند با رايزني با كشورهاي و بازيگران بين المللي از به نتيجه رسيدن همكاري آنها با قرقيرستان و تاجيكستان جلوگيري ميكنند.
رقابت روسيه و امريكا در آسياي مركزي: در سالهاي گذشته از يك سو روسیه تلاش كرده است تا هم بازار نفت و گاز ازبکستان را تحت نفوذ داشته و هم کنترل خود بر صادرات برق تاجیکستان و قرقيزستان را حفظ کند. در اين بين با افزايش واگرايي روسيه و ازبكستان، روسیه با قرقیزستان در مورد ساخت نیروگاه «قمبرآته» به‌توافق رسید. چنانچه هر چند ازبکستان خواستار بررسی فنی و اکولوژی این طرح از سوی کارشناسان سازمان ملل متحد شد اما مسکو با این بررسي موافق نيست. در كنار اين امر نيز هر چند در يك سال گذشته روسيه جدا از شركت در نشست چهار جانبه روساي جمهور روسيه، پاكستان، افغانستان و تاجيكستان در شهر دوشنبه، و حمايت از طرح كاسا 100 اعلام كرد حاضر است بیش از 500 میلیون دلار در آن سرمایه‌گذاری کند. اما اين امر ميتواند به نوع آينده كنشگري روسيه در منطقه و رابطه با تاشكند و واشنگتن گره خورد و ساخت آن را به خطر اندازد. در واقع از نگاه روس ها در شرايط كنوني ساخت كاسا 1000 علاوه بر تأمین صادرات برق تاجیکستان، به بهبود صادرات برق و پرداخت بدهی تاجيكستان در سنگتوده یک کمک مي کرد، اما همچنان كه برخي مقامات روس اعلام كرده اند در صورتی که به منافع اقتصادی و تجاری بعدی روسیه در این طرح ها اولویت داده نشود، مسكو ممكن است حمايت چنداني از اين طرح نكند. از سوي ديگر نيز هر چند در گذشته واشنگتن آمریکا بر تحقق پروژه «کاسا 1000» توجه داشت، مجلس سنا از تاجیکستان و ازبکستان خواسته بود تا با هم بر سر این پروژه به‌توافق برسند. همچنين برخي نيز كاسا 1000 را در چارچوب همكاري آسیای مرکزی و آسیای جنوبی، تحت عنوان “راه جدید ابریشم” مي دانستند، اما در يك سال گذشته واشنگتن ممكن است و با بهتر شدن روابط واشنگتن و تاشكند يا به‌خاطر مقابله با روسیه در منطقه در مسیر تحقق طرح کاسا 1000 مانع ایجاد کند و يا به تاجیکستان به عنوان یک کشور ترانزیتی صرف در اين پروژه نگاه كند.
چشم انداز رخداد:
خط برق کاسا 1000 از طرح های بزرگ منطقه ای است و نياز به پشتيباني مالی سازمان های بین المللی نظیر بانک جهانی، بانک توسعه آسیایی و نهادها و کشورهای سرمایه‌گذار دارد . در اين بين هر چند از يك سو مسکو متعهد به سرمایه گذاری 500 میلیون دلاری در این پروژه شده است و بانک جهانی و بانک توسعه اسلامی سرمایه‌گذاری در طرح «کاسا 1000» را تصویب کرده اند و بانك رشد آسیا نیز در این پروژه به عنوان ناظر حضور خواهد داشت. از سوي ديگر هم كشورهاي شركت كننده در طرح كاسا 1000 گروهي كاري در جهت اجراي طرح و تسريع ، حل موانع و مشكلات موجود در سر راه اجراي آن را تشكيل داده اند و قرقيزستان نيز خط 500 كليومتري انتقال برق از قرقيزستان به خجند تاجيكستان را به عنوان بخشي از مقدمات طرح كاسا 1000 آغاز كرده، اما در صورتي كه نوع رقابت هاي امريكا و روسيه در منطقه با تغييرات و دگرگوني هايي روبرو گردد، چالش هاي امنيتي، سياسي و اقتصادي بيشتري فراروي اين پروژه منطقه اي قرار گيرد و يا روسيه، پيمان امنيت دسته جمعي و سازمان شانگهاي از ميزان حمايت خود از اين طرح بكاهند عملا ميتوان گفت ساخت اين پروژه منطقه اي با ابهام هايي بيشتر روبر خواهد شد. اين امر در شرايطي است كه بدانيم اكنون هر چند تا حد زيادي بسترها و شرايط مالي ساخت كاسا 1000 فراهم گشته و عملا بانک جهانی، بانک اسلامی رشد، بانک رشد آسیا و چند سازمان مالی بین‌المللی در آن شركت دارند اما در صورت تغيير معادله امنيتي و سياسي عملا حاميان عمده مالي اين طرح نيز ميتوانند از پروژه كنار كشند. به علاوه بايد توجه داشت كه بدون مشارکت تاجیکستان و تکمیل نیروگاه راغون، عملا طرح كاسا 1000هرگز به هدف های مورد نظر دست نخواهد یافت.
