چابهار و روابط قدرت در ژئوپلیتیک معاصر آسیا در سال 2021

By ipsc

فروردین 16, 1401

اشتراک

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

تعاملات سه جانبه بین آمریکا، چین و هند یکی از مهم ترین روابط قدرت در ژئوپلیتیک معاصر آسیا است. این نفوذ سه جانبه شامل دو رقابت امنیتی همزمان است، یکی بین چین و هند و دیگری بین آمریکا و چین .(1) امروز جنگ قدرت ژئوپلیتیک بین این کشورها، بیشتر بر اقتصاد متمرکز است.لذا بنادر و هم سیاست استراتژیک اطراف آن ها ثابت می کند که هند و محور پاکستان-چین به جای درگیری های دو حزبی، پایه رقابت گسترش را ترجیح داده اند.(2)

پنج سال از زمانی که بندر چابهار با توافق هسته‌ای ایران و آمریکا در سال 2016 و تضمین سرمایه‌گذاری هند وعده داده شد، می‌گذرد.چابهار امروز عملیاتی است اما به دلیل اعمال مجدد تحریم‌های آمریکا، و روابط کاری کمتر آشکار و پیچیده بین ایران و هند، کاملاً از چشم‌انداز اصلی خود فاصله دارد. با روی کار آمدن طالبان در سال 2021، هند در مورد پروژه بندر چابهار و کنار زدن پاکستان ،همچنین مسیر زمینی به افغانستان و آسیای مرکزی دچار آسیب شد.(3)

ظهور چین به عنوان یک بازیگر استراتژیک و اقتصادی منطقه ای، که توانسته چشم انداز اتصال در آسیا را تغییر دهد، در سال 2021 با ایران یک قرارداد فراگیر 25 ساله امضا کرد. در این توافق چین متعهد شد 400 میلیارد دلار در ایران سرمایه گذاری کند و در ازای آن، عرضه بدون وقفه و تخفیف نفت را برای تقویت اقتصاد خود دریافت کند.این قرارداد آمریکا را به دلیل تنش های مداوم با چین نگران و هند را دچار تزلزل کرده است.

اگر هند نتواند با افغانستان، آسیای مرکزی و روسیه ارتباط برقرار کند، عملا سلطه تجاری را به چین واگذار خواهد کرد.همچنین افزایش همکاری آمریکا و هند در همه زمینه ها می تواند نقش و نفوذ چین را در منطقه کاهش دهد.(4)

سوالات متعددی در رابطه با توافق بین ایران و چین در سال 2021قابل طرح بود. آیا توافق ایران با چین برای به بازی گرفتن قدرت های سرمایه گذاری بالقوه در مقابل یکدیگر است ؟ آیا این توافق نقش هند در توسعه بندر چابهار را تحت تأثیر قرار خواهد داد؟ آیا پکن در چابهار با هند رقابت خواهد کرد؟در این مقاله سعی داریم با توجه به روابط قدرت ها روند توسعه چابهار را بررسی نماییم.

– بازی اقتصادی و ژئوپلیتیکی هند در بندر چابهار

اهمیت پروژه بندر چابهار برای هند، رقابت استراتژیک با چین در منطقه و جاه طلبی ژئواستراتژیک بزرگ تر با هدف محدود کردن همکاری چین و پاکستان و در عین حال گسترش نفوذ دهلی نو در فراتر از جنوب آسیا است.(5) سرمایه گذاری هند در بندر چابهار یک بازی اقتصادی و ژئوپلیتیکی قابل توجه با پتانسیل متزلزل کردن زنجیره تامین آسیا است.چشم انداز بندر چابهار در واقع بخشی از تلاش گسترده تر هند، ایران و روسیه و همچنین افغانستان و چندین کشور در آسیای مرکزی برای ایجاد یک مسیر تجاری جایگزین برای کمربند اقتصادی جاده ابریشم چین بود.(6)کمربند اقتصادی جاده ابریشم در حوزه دریایی، با هدف سرمایه گذاری در جنوب شرقی آسیا، اقیانوسیه و آفریقا از طریق اقیانوس آرام جنوبی، اقیانوس هند و دریای چین جنوبی است. چین در تلاش است با ساخت پایگاه هایی در منطقه اقیانوس هند ، قدرت خود را گسترش دهد و تنگه مالاکا را از محاصره احتمالی در طول جنگ ایمن نگه دارد.

لذا چین با مشارکت پاکستان اقدام به ساخت یک دروازه اصلی کریدور اقتصادی با هدف اتصال سین کیانگ به بندر گوادر کرد. این کریدور از قلمرو مورد مناقشه هند و پاکستان از کشمیر عبور خواهد کرد.از طرفی چون گوادر بندری در آب های عمیق است، مسلماً به اسلام آباد و پکن برتری استراتژیک نسبت به نقش هند به عنوان قدرت منطقه ای می دهد. و از سوی دیگر می تواند به یک مرکز نظامی دائمی تبدیل شود که قادر خواهد بود نیروهای دریایی هند را که در خارج از پایگاه های شبه قاره فعالیت می کنند تهدید کند.(7)

با افزایش نفوذ چین در جنوب آسیا، هند با چالش مدیریت روابط با بزرگترین همسایه و رقابت برای حفظ برجستگی خود در منطقه مواجه گردید. دهلی نو برای حفاظت از اهداف استراتژیک خود و باقی ماندن یک قدرت مسلط در جنوب آسیا و منطقه اقیانوس هند، نیاز فوری به یک چارچوب ساختار یافته برای ارائه جایگزینی برای ابتکارات اتصال به رهبری چین داشت.(8)

بنابراین در سال 2016، تغییراتی در رویه سیاست خارجی خویش ایجاد کرد.هند اقدام به احیای جاده باستانی موسوم به جاده کتان در موازنه با قدرت چین در منطقه به سبب طرح جاده ابریشم جدید کرد.این ابتکار دریائی هند با عناوین مختلفی مانند”پروژه موسم”، ” مسیر ادویه”، “جاده کتان”، انقلاب آبی و ساگار (امنیت و رشد برای همگان در منطقه)مطرح گردید.(9) در همین راستا هند به سمت و سوی کلید اصلی پروژه موسم، بندر چابهار با موقعیت ژئوپولتیک و ژئواستراتژی دریائی رفت. این بندر که در کنار دریای عمان قرار گرفته، فرصتی برای هند ایجاد می کند تا به مسیر باستانی جاده ابریشم و آسیای مرکزی و افغانستان بپیوندد. چابهار قادر است ایران، هند و همچنین آسیا و اروپا را به هم وصل و عامل مهمی در تسهیل همگرایی منطقه ای شود.(10)تفاوت و نگاه این دو قدرت با احیای جاده ها باستانی ابریشم و پنبه کاملا با هم متفاوت است.چین معتقد است جاده ابریشم دریائی باید پیوندهای فرهنگی و تجاری منطقه را افزایش ، و تمام راه ها را به چین ختم کند.اما هند هدف از احیای پروژه را سه رویکرد ، تعمیق پیوند فرهنگی، اطمینان از امنیت دریائی و گسترش ارتباط اقتصادی با ملت های منطقه هند-اقیانوس آرام می داند.(11)

– چالش های طرح توسعه بندر چابهار

هند باسرمایه‌گذاری 500 میلیون دلاری در بندر چابهار سعی کرد یک چالش تجاری واضح و قوی برای سرمایه‌گذاری عظیم چین در بندر گوادر پاکستان، یکی از اجزای کلیدی طرح کمربند و جاده پکن ایجاد کند.هند همچنین تلاش کرد از طریق توسعه تقریباً تکمیل شده دو پایانه در مجتمع شهید بهشتی چابهار وبا قرارداد اجاره 10 ساله، رقابت خود را عملی کند. اما علیرغم معافیت های آشکار چابهار در فرمان تحریمی ترامپ ، تامین کنندگان و مهندسان هندی که برخی از آنها منافعی در آمریکا داشتند، از ترس تحریم تمایلی به تحویل ماشین آلات و خدمات ضروری به ایران نداشتند. این بندر از سال 2019 تا پایان سال2021 تنها 123 کشتی با 1.8 میلیون تن محموله فله و عمومی را جابجا کرده است که بسیار کمتر از ظرفیت عملیاتی آن است .

این روند منجر به گمانه زنی هایی شد مبنی بر این که چین ممکن است پروژه را از هند تحویل بگیرد.دهلی نو با آمدن بایدن، تلاش کرد پروژه را دو برابر سرعت بخشد ، و بر روی یک پیشرفت جدید در توافق هسته ای بین آمریکا و ایران سرمایه گذاری کند.(12)

هندی‌ها در پی قرارداد اپراتوری برای توسعه بندر چابهار شش جرثقیل موبایل ساحلی تا سال2021 به این بندر وارد کردند که در مجموع حدود ۲۴ میلیون یورو ارزش این تجهیزات بوده که از سوی این کشور و از ایتالیا وارد شده است. این در واقع بخشی از ۸۵ میلیون دلاری است که هندی‌ها قرار بود در این زمینه سرمایه‌گذاری کنند و بقیه تجهیزات نیز قرار است در قالب مناقصه به شرکت‌ها و کشورهای مختلف واگذار شود.قرارداد بین ایران و هند برای زیرساخت ها به پایان رسیده ، اما بر اساس قرارداد B.O.T که مدت ۱۰ سال زمان بهره‌برداری هند ،هنوز آغاز نشده است.(13)

با پایان قرارداد ۱۰ ساله، تجهیزات تولید شده در اختیار سازمان بنادر قرار می‌گیرد.یکی از چالش های عدم سرعت توسعه در چابهار، پذیرش ساخت تجهیزات در هند توسط ایران است.یکی از بندهای قرارداد ساخت تجهیزات توسط سازندگان مطرح بین‌المللی از جمله آلمان و هلند است.(14) با طولانی شدن پروژه چابهارو نقش تحریم ها از دیدگاه ایران و هند، سرمایه گذاری مرده به نظر می رسد.هندی ها زمان زیادی را برای تکمیل پروژه صرف کردند. اکنون، شرایط تغییر یافته و مسیرهای اتصال جایگزین توسط کشورهای دیگر ساخته شده است تا چابهار را بی ربط کند. آمریکایی ها با ازبکستان، افغانستان و پاکستان برای ایجاد یک کریدور ارتباطی جدید شریک شده اند.(15)

هند تنها ابرقدرتی نیست که در بندر چابهار سهام دارد، زیرا چین همچنین به دنبال تقویت روابط با ایران برای تامین منابع انرژی و منابع معدنی و دسترسی به مسیرهای تجاری سودمند اوراسیا است.با توجه به سرمایه گذاری چین در بندر گوادر پاکستان، یکی دیگر از محرک های اصلی علاقه چین به بندر چابهار، جلوگیری از دسترسی هند به مسیرهای افغانستان و آسیای مرکزی است.(16)

بندر گوادر تنها 72 کیلومتر با چابهار فاصله دارد و به سختی می توان از یک عنصر رقابت بین آنها غافل شد، زیرا هر دو به دنبال دسترسی کشورهای آسیای مرکزی به دریا هستند.گوادر نقطه ملاقات کمربند اقتصادی جاده ابریشم چین و مسیر ابریشم دریایی است که به طور مشترک ابتکار نامیده می شود و به دنبال توسعه زیرساخت های منطقه ای و اتصال در اوراسیا است. چین به دلیل این که گوادر در استان بلوچستان شورش‌زده واقع شده با مسائل امنیتی جدی مواجه است.همچنین منطقه گوادر کم آبی حاد دارد که مانع توسعه صنایع اطراف آن می شود. ظاهرا پاکستان تنها به چین اجازه می‌دهد تا کشتی‌های دریایی خود را در گوادر مستقر کند .لذا این پروژه همیشه استراتژیک خواهد بود و ماهیت اقتصادی ندارد و یک چالش بزرگ برای امنیت در منطقه هند و اقیانوس آرام به حساب می آید. (17)

در حالی که چین هنوز مستقیماً خود را وارد پروژه بندر چابهار نکرده است، بسیاری از تحلیلگران برنامه همکاری 25 ساله و سرمایه گذاری 400 میلیارد دلار چین در اقتصاد ایران ، راهی برای اثبات تدریجی حضور این کشور در بندر چابهار می دانند.(18)پس از رسانه ای شدن پیش نویس توافق چین و ایران، گزارش های متعددی مدعی شد که ایران به دلیل کسری بودجه، هند را از پروژه خط راه آهن چابهار – زاهدان حذف کرده است. اما ، هند و ایران این گزارش ها را رد کردند و گفتند روابط دو کشور مستقل از روابط آنها با هر کشور دیگری است.(19)با وجود تمام وعده‌های داده شده برای تبدیل بندر چابهار به مرکزی برای ترانزیت کالا از طریق محور شرق و کریدور جنوب شمال و همچنین معافیت از تحریم‌های بین‌المللی، در حال حاضر این بندر به کانون تخلیه کالاهای وارداتی و صادرات مواد معدنی تبدیل شده است و علی رغم مذاکرات ترانزیتی با چندین کشور از جمله ازبکستان، عمان و … تا کنون اهداف ترانزیتی تعریف شده برای بندر چابهار به ثمر ننشسته است.(20)

چشم انداز

عدم توجه به ظرفیت‌های بندر چابهار و همچنین عدم مساعی دولت هند و بخش خصوصی آن کشور برای افزایش ترافیک کالا و کانتینر انتقال محموله های دولتی به مقاصد افغانستان و سایر کشورها‌ ؛ روند فعالیت اپراتور و سرمایه گذار هندی مشغول در بندر چابهار را با چالش مواجه خواهد کرد.(21)ایران می تواند از رقابت چین و هند برای تقویت موقعیت و قدرت در منطقه استفاده کند.این رقابت می تواند خط مستقل طولانی مدت را برای ایران حفظ کند ، و او را خیلی نزدیک به شرق یا غرب نکند.بندر چابهار اگر بتواند به عنوان میدان جنگ کلیدی برای آرمان های چین و هند در راستای رهبری در آسیای جنوبی و مرکزی عمل کند ، نقش مهمی در ارتقای جایگاه ایران در صحنه بین المللی خواهد داشت.(22)همچنین چابهار می‌تواند برای ایران که در پی تحریم‌های نفت و گاز برای جمع‌آوری منابع مالی دچار مشکل شده، کاملاً سودآور باشد.(23)

واژگان كليدي: چابهار , روابط, قدرت , ژئوپلیتیک ,معاصر, آسیا , سال 2021

References

1-https://gulfif-org.translate.goog/the-brewing-sino-indian-conflict-over-irans-chabahar-port/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc

3-https://southasianvoices-org.translate.goog/irans-chabahar-port-betting-big-on-eurasian-connectivity/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc

4-https://gulfif-org.translate.goog/the-brewing-sino-indian-conflict-over-irans-chabahar-port/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc

5-https://amti-csis-org.translate.goog/india-iran-cooperation-chabahar/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc

6-https://www-kearney-com.translate.goog/web/global-business-policy-council/business-policy/article?/a/another-new-silk-road&_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc

7-https://www-e–ir-info.translate.goog/2020/05/02/why-is-chinas-belt-and-road-initiative-being-questioned-by-japan-and-india/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc

8-https://carnegieindia-org.translate.goog/2018/08/21/india-s-answer-to-belt-and-road-road-map-for-south-asia-pub-77071?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc

9-Chhibber, Ajay (2017). “China’s belt and road initiative and India’s options: Competitive Cooperation. “Journal of Infrastructure, Policy and Development, vol. 1(2):pp 1- 12.

10-Rai, Adwita. (2016). “Silk, Cotton and Cinnamon: Maritime Renaissance of the Indian Ocean”. National Maritime Foundation: International Fleet Review Series: New Delhi.

11-Chhibber, Ajay. (2017). “China’s belt and road initiative and India’s options: Competitive Cooperation. “Journal of Infrastructure, Policy and Development

12-https://asiatimes-com.translate.goog/2021/04/india-has-key-first-mover-edge-on-china-in-iran/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc

13-https://www.isna.ir/news/1400072114406/%D8%A2%D8%AE%D8%B1