فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

ایران با توجه به موقعیت مرکزی و به عنوان پل زمینی بین آسیای جنوبی و مرکزی و خاورمیانه، می توانست در هر دو کریدور شرق-غرب و شمال-جنوب تمام خطوط ترانزیتی و لجستیکی  این مناطق را داشته باشد. ایران تا کنون از هیچ یک از این فرصت‌ها استفاده نکرده است.تحریم های اقتصادی، بی ثباتی سیاسی و زیرساخت های قدیمی حمل و نقل به ویژه برای خطوط ریلی ،بنادر ایران را از یک قطب استراتژیک مهم برای حمل و نقل کالا دور کرده است.

عراق براساس برنامه چشم انداز 2030  در تلاش است تا از این موقعیت به نفع کشورش استفاده کند. لذا برنامه توسعه بندر الفاو را کلید زده است. این توسعه علاوه بریک جهش کیفی  از نظر اهمیت ژئوپلیتیکی  ، شرق و غرب را به هم پیوند خواهد داد. صاحبنظران معتقدند که  این جهش می تواند علاوه بر پیامدهای منفی برای ایران ، چشم انداز قوی برای عراق به ارمغان آورد. در این مقاله سعی داریم به این سوالات  پاسخ دهیم: آیا توسعه پروژه الفاو حمل و نقل دریایی را تغییر و جایگزین بندر چابهار در ایران خواهد شد؟آیا الفاو با کمک کشورهای منطقه می تواند به یک کریدور حمل و نقل جایگزین تبدیل شود؟ چه کشورهایی در طرح جایگزین در کنار عراق قرار گرفته اند؟ چه چالش هایی در مسیر گسترش الفاو وجود دارد؟

-پیامدهای جابجایی قدرت در خطوط ترانزیتی و لجستیکی 

ایران نگرانی‌های عمده‌ای در مورد جاه‌طلبی‌های ترانزیتی عراق ، از تضعیف احتمالی موقعیت خود در تجارت ترانزیتی ، تا عدم موقعیت ژئوپلیتیکی بندر خرمشهر با الفاو، و همکاری این کشور با چین دارد. تهران بر این باور است که بنادر ایران نباید سهم کمتری از حمل و نقل ترانزیت منطقه ای نسبت به بندر عراق داشته باشند.در حال حاضر بخش‌های حمل‌ونقل، بندر، ترانزیت و لجستیک ایران در گروگان سیاست و تأثیر تنش‌های ژئوپلیتیکی و تحریم‌های بین‌المللی است.(1)

رقابت ایران و عراق در کریدورهای ترانزیتی دریایی و زمینی منطقه ای نشان دهنده رقابت گسترده اقتصادی و سیاسی دو کشور است. پروژه بزرگ بندر الفاو عراق می تواند چالش مهمی در برابر تلاش‌های ایران برای توسعه بندر چابهار و تثبیت خود به عنوان یک قطب ترانزیت منطقه‌ای باشد.زیرا این بندر می تواند اتکای عراق رابه بنادر عربی خلیج فارس و ترانزیت زمینی از ایران و ترکیه برای واردات را کاهش دهد. 

عراق با کمک ترکیه و امارات، در تلاش است تا الفاو را به راه آهن ملی عراق و سپس راه آهن را به ترکیه در شمال متصل ، و یک کریدور حمل و نقل جایگزین ایجاد کند.این خطوط ترانزیتی تاثیر منفی بر ترافیک ترانزیتی ایران به ترکیه خواهد داشت.(2)

بغداد در صدد اجرای این پروژه با همکاری کشورهای منطقه از جمله قطر، امارات، کویت، عمان، اردن، ترکیه، ایران و عربستان سعودی است .این پروژه که “جاده توسعه” نامیده شده، به عراق اجازه می دهد تا از موقعیت جغرافیایی خود بهره برداری کند و آن را به گذرگاه کالا و تجارت بین خلیج فارس و اروپا تبدیل کند.هدف این پروژه همچنین ساخت 15 ایستگاه قطار برای کالا و مسافر در طول این خط است که از بصره در جنوب شروع می شود، از بغداد می گذرد و به مرز ترکیه می رسد.(3)اجرای این پروژه به همکاری آنکارا بستگی دارد زیرا ترکیه نقطه اتصال با اروپا است. این امر مستلزم هماهنگی بالا بین دو کشور برای اطمینان از ارتباط بین شبکه راه آهن و جاده، از جمله اجرای استانداردهای یکسان است.با این حال، ترکیه ممکن است همکاری خود را به اولویت ها ، شامل تحمیل سایر شروط مرتبط با تهدیدات امنیتی پ ک ک در شمال عراق منوط کند. ترکیه همچنین ممکن است تقاضای افزایش صادرات به عراق را داشته باشد و از این رو هدف اولیه بغداد برای بهبود زیرساخت های ملی صنعتی و تولیدی را تضعیف کند.

 اما به موازات ترکیه ،حضور وزیر حمل و نقل سوریه و درخواست اتصال آن جاده به سوریه به جای ترکیه ، به علت جغرافیایی نزدیک‌تر به عراق؛می‌تواند دسترسی جایگزین به دریای مدیترانه را نیز فراهم کند. از طرفی ، عربستان سعودی یک اتصال ریلی با عراق را پیشنهاد کرده است که می تواند به عراق کمک کند تا به بنادر دریای سرخ دسترسی پیدا کند.(4)

 اما با تصمیمات اخیر دولت عراق ،انعقاد قرارداد با شرکت کره جنوبی برای تصمیم گیری برای شروع فاز اول پروژه بندر بزرگ الفاو از طریق عبور از ترکیه، و نقشه حمل و نقل دریایی جهانی  به زودی کلید خواهد خورد.در این فاز بندر خور الزبیر و جاده استراتژیک که مرز عراق با کویت وصل می شود، گنجانده شده است. (5)

هدف اصلی عراق اتصال این پروژه به طرح گسترده تر چینی “یک کمربند و جاده” به عنوان بخشی از مسیر جایگزین کانال سوئز و کریدور شمال به جنوب است. عراق با کمک ترکیه و امارات در تلاش است تا الفاو را به راه آهن سراسری با ترکیه متصل کند. پروژه راه آهن جدیدی که از خلیج فارس از طریق عراق به ترکیه و سپس به اروپا گسترش می یابد، بخشی از توسعه بندر بزرگ الفاو است و می تواند به عنوان جایگزینی برای دریای سرخ از طریق سوئز عمل کند. اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود تا سال 2025، عراق قادر خواهد بود بیشتر ترافیک ریلی بین خلیج فارس و اروپا را اداره کند.

از سوی دیگر، برای این که ایران بتواند با بندر الفاو رقابت کند باید با اتصال بنادر جاسک در خلیج عمان به سرخ در مرز ترکمنستان و از آنجا به آسیای میانه از طریق یک کریدور راه آهن از ایرانشهر، زاهدان و مشهد بتواند بندر چابهار را در امتداد ساحل خلیج به شلمچه و سپس به بصره متصل کند. خط چابهار-شلمچه می تواند جایگزینی برای طرح تبدیل الفاو به دروازه ترانزیتی کالاهای مقصد اروپا باشد.(6)

این پروژه توسعه که شامل جاده زمینی و راه آهن از عراق به ترکیه و بنادر آن می شود، به عنوان «پایه یک اقتصاد غیر نفتی پایدار» توصیف می شود، زیرا به ترکیه اجازه می دهد نفت و گاز طبیعی را از عراق به بازارهای جهانی منتقل کند.عراق قصد دارد علاوه بر تمایل خود برای تبدیل شدن به یک مرکز ترانزیتی در منطقه، زمان سفر بین آسیا و اروپا از طریق ترکیه را کاهش دهد این بندر برای اقتصاد عراق مهم است زیرا وابستگی درآمد ملی عراق به نفت را از 40 تا 60 درصد کاهش می دهد.بندر بزرگ الفاو به دلیل امکان اقتصادی در مسیر کوتاه تر، جایگزین بهتری برای انتقال گاز قطر به اروپا از طریق خاک عراق است. بندر بزرگ الفاو همچنین «پتانسیل صادرات انرژی ترکیه» را افزایش و این کشورمی تواند نقش فعالی در تجارت انرژی ایفا کند.(7)

این پروژه روابط عراق را با کشورهایی که در مسیر ابتکار چین قرار می گیرند، به ویژه در زمینه اقتصادی و تجاری تقویت می کند. تکمیل پروژه این بندر بزرگ،کوتاه ترین راه را برای حمل و نقل کالا و ادامه تجارت با کمترین هزینه را فراهم می کند. کشتی های چینی می تواند کالا را از چین به بندر (گوادر) پاکستان و از آنجا به بندر بزرگ الفاو، محموله های خود را تخلیه و با راه آهن یا بندر خشک به بندر طرطوس سوریه یا ترکیه و از آنجا به اروپا منتقل کنند.(8)

–چالش های موجود در مسیر بندر الفاو

دسترسی محدود عراق به خلیج فارس ، دور بودن از مسیرهای اصلی کشتیرانی بین آسیا و اروپا، می تواند توانایی این کشور را برای ایفای نقش موازی با کانال سوئز تا حدودی مشکوک کند.

علاوه بر این، وابستگی پروژه به روش های متعدد حمل و نقل دریایی و زمینی، مسافت طولانی حمل و نقل زمینی، هزینه های استفاده از این مسیر را افزایش می دهد . 

فساد سیاسی و مالی در عراق چالش‌هایی است که می تواند مانع اجرای پروژه الفاو و علامت سوالی در دستور کار پنهان پروژه‌ای با هزینه‌های بالا شودو همچنین می‌تواند به منبعی از بودجه اضافی برای احزاب سیاسی، سیاستمداران با نفوذ و افراد تجاری تبدیل شود.

 از طرفی،این پروژه به برق زیادی نیاز دارد زیرا شبکه قطارهای برنامه ریزی شده در این پروژه به صورت برقی اداره می شود. با توجه به بحران برقی که کشور در حال حاضر با آن مواجه است، تامین این میزان برق مورد تردید خواهد بود.(9)

 با این حال، همیشه چالش های بزرگ در کنار مزیت هایی برای عراق وجود دارد. جدا از این واقعیت که عراق به یک مرکز حمل و نقل تبدیل خواهد شد، خطر رقابت منطقه ای با همسایگان عراق در خلیج فارس وجود دارد. در این راستا، توافقی که با کویت در مورد بندر بزرگ مبارک انجام شد، ممکن است همسایه جنوبی عراق را آرام کند. با این حال، آرزوهای سایر کشورهای حوزه خلیج فارس ممکن است باعث ایجاد اختلافات جدید در منطقه شود، زیرا ظهور بنادر بزرگتر عراق ممکن است اهمیت بنادر سایر کشورها را باطل یا کاهش دهد. بنابراین، اجرای سیاست های بازدارنده را می توان از دولت های مذکور انتظار داشت.(10)

– چشم انداز

عراق برای بهره مندی از این فرصت با تدوین سند چشم انداز 2030 خود مسیر توسعه سال های پیش رو ریل گذاری کرده است. در صورت کم رنگ شدن چالش ها،ایجاد بندر بزرگ الفاو نقشه جهانی حمل‌ونقل دریایی را تغییر می‌دهد و عراق را از نگرانی‌های ژئواستراتژیک خلاص می‌کند. بندر الفاو را به پلی زمینی تبدیل ، شرق را به غرب متصل و عراق را به مهم ترین کانال خشک جهان تبدیل می کند.(11)

پروژه بندر الفاو فرصت های زیادی را برای عراق فراهم می کند تا نقش خود را در ترانزیت منطقه ای و موقعیت ژئوپلیتیکی خود را به طور گسترده تقویت کند. به نظر می رسد پروژه هایی مانند الفاو برای برخی از کشورها مانند ایران یک تهدید ،و برای برخی کشورها مانند ترکیه، قطر و سوریه فرصت خواهد بود. پروژه بزرگ بندرالفاو عراق چالش مهمی در برابر تلاش‌های ایران برای توسعه بندر چابهار و تثبیت خود به عنوان یک قطب ترانزیت منطقه‌ای است.با این حال، رقابت بین دو کشور می تواند حاصل جمع صفر نباشد و هر دو از افزایش همکاری و یکپارچگی اقتصادی سود زیادی ببرند. (12)

پروژه بزرگ بندر الفاو به سازماندهی مجدد بنادر فعلی عراق کمک خواهد کرد. این پروژه با سطح زیرساخت بالایی مشخص می شود.این پروژه درآمدهای اضافی بالایی را به درآمدهای بنادر عراق به طور خاص و اقتصاد عراق به طور کلی اضافه می کند و مزیت رقابتی قابل توجهی را برای بنادر عراق نسبت به بنادر کشورهای همسایه ایجاد ، و به کاهش بیکاری کمک می کند.(13)

واژگان کلیدی:پیامدها , چشم انداز ,خطوط ,ترانزیتی , لجستیکی ,ایران , عراق

References

1.https://financialtribune.com/articles/domestic-economy/117701/iran-iraq-competition-in-regional-maritime-land-transit-corridors

2.https://www.etemadonline.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84-17/607650-

3.https://www.alaraby.co.uk/economy/%D8%B7%D8%B1%D9%8A%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%85%D9%8A%D8%A9-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9-%D9%8A%D8%B1%D8%A8%D8%B7-%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%AC-%D9%88%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A7-%D8%B9%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D9%8017-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B1

4.https://epc.ae/details/featured/iraq-s-development-road-project-geo-political-and-economic-implications-and-prospects-of-success

5.https://www.aljazeera.net/ebusiness/2020/8/16/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%8A%D8%B9%D9%84%D9%86-%D9%82%D8%B1%D8%A8-%D8%A8%D8%AF%D8%A1-%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A1-%D9%85%D9%8A%D9%86%D8%A7%D8%A1-%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%A7%D9%88

6.https://shafaq.com/ar/%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B1-%D9%88%D8%AA%D8%AD%D9%84%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AA/%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9-%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%B8%D8%B1-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%82%D8%AF-%D9%8A%D9%88%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%A9-%D9%85%D8%B9-%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86

7.https://www.aa.com.tr/ar/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B1/%D8%B7%D8%B1%D9%8A%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%86%D9%85%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82%D9%8A-%D9%8A%D8%B9%D8%B2%D8%B2-%D9%85%D9%83%D8%A7%D9%86%D8%A9-%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A7-%D9%85%D8%B1%D9%83%D8%B2%D8%A7-%D9%84%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%82%D8%A9-%D8%AA%D9%82%D8%B1%D9%8A%D8%B1/2929978

 8.https://fcdrs.com/economical/1741

 9.https://epc.ae/details/featured/iraq-s-development-road-project-geo-political-and-economic-implications-and-prospects-of-success 

10.https://www.orsam.org.tr/en/faw-grand-port-project-prospects-and-challenges/

11.https://www.iasj.net/iasj/pdf/5e9a3c2d5f444935#:~:text=%EF%BA%98%EF%BA%92%EF%BA%AD%EF%BA%AF%20%EF%BA%8D%EF%BB%B7%EF%BB%AB%EF%BB%A4%EF%BB%B4%20%EF%BA%94%20%EF%BA%8D%EF%BB%9F%EF%BA%A0%EF%BB%B4%EF%BB%AD%EF%BA%92%EF%BB%AD%EF%BB%9F%EF%BA%98%EF%BB%B4%EF%BB%9C%EF%BB%B4%EF%BA%94%20%EF%BB%9F%EF%BB%A4%EF%BB%B4%EF%BB%A8%EF%BA%8E%EF%BA%80,%EF%BA%8D%EF%BB%9F%EF%BA%B4%EF%BB%AD%EF%BB%B4%EF%BA%B1%20%EF%BB%AD%EF%BB%81%EF%BA%AD%EF%BB%B4%EF%BB%95%20%EF%BA%AD%EF%BA%83%EF%BA%B1%20%EF%BA%8D%EF%BB%9F%EF%BA%AD%EF%BA%A0%EF%BA%8E%EF%BA%80%20%EF%BA%8D%EF%BB%9F%EF%BA%BC%EF%BA%8E%EF%BB%9F%EF%BA%A2%20.12.https://www.etemadonline.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84-17/607650-%D8%B1%D9%82%D8%A7%D8%A8%D8%AA-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B2%DB%8C%D8%AA%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

13.https://www.iasj.net/iasj/pdf/8a75699be2ba2779