فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
سفر رئیس جمهور ترکیه به ریاض بعد ازیک سال تلاش شدید دیپلماتیک برای عادی سازی روابط بین دو کشور، زمینة نزدیک شدن بین دو قدرت مسلمان خاورمیانه را فراهم کرد. این عادی سازی و حرکت دیپلماتیک ترکیه ،که با بدترین بحران اقتصادی این کشور در دو دهه اخیر همزمان شده ، پیامدهای مختلفی را در منطقه خاورمیانه به همراه دارد. عوامل ژئوپلیتیکی و امنیتی بین این دو قدرت منطقه ای بر نفوذ ایران، به ویژه در سوریه، عراق و یمن تأثیر منفی خواهد داشت.لذا قبل از پرداختن به پیامدهای این عادی سازی لازم است به این سوال که چرا ترکیه و عربستان سعودی تنش بین خود را کاهش داده اند؟ بپردازیم.
-منافع ترکیه در عادی سازی روابط با عربستان
نزدیکی ترکیه به عربستان سعودی سبب یک پیوند تجاری حیاتی، برای بهبود روابط منطقه‌ای در میان مشکلات عمیق اقتصادی با یک قدرت اقتصادی مهم در منطقه است. اردوغان به دنبال خروج ترکیه از انزوای منطقه ای است که ناشی از دنبال کردن یک سیاست خارجی تحریک آمیز غیرضروری ناکارآمد است. انزوای ژئوپلیتیکی ترکیه مشکلات اقتصادی آن را تشدید کرد.در حالی که ترکیه برای انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی در سال 2023 آماده می شود، اردوغان به دنبال هر فرصت ممکن برای کاهش فشار اقتصادی بر شهروندان ترکیه است. (1)
اردوغان قبل از عزیمت به عربستان سعودی این سفر را بخشی از تلاش های ترکیه برای ترویج صلح، گفتگو و دیپلماسی، و همچنین تجلی اراده مشترک ، آغاز دوره جدیدی از همکاری بین دو کشور در منطقه دانست.ترکیه به درخواست عربستان انتقال محاکمه قتل خاشقجی و بسته شدن پرونده او را، به عنوان مجوز ورود به عربستان اجابت کرد. ترکیه قصد دارد همکاری با عربستان سعودی را در موضوعاتی از جمله انرژی، امنیت غذایی، دفاع و مالی افزایش دهد.
این دیدار به دلیل جنگ اوکراین و آشفتگی بازارهای انرژی برای ترکیه حائز اهمیت بود.زیرا ترکیه بیشتر گاز خود را از روسیه می گیرد و قطع گاز مسکو به اقتصاد ترکیه آسیب می زند.همچنین تورم یکی از بزرگترین چالش های داخلی دولت ترکیه است، و نقش عربستان سعودی در کنترل قیمت های جهانی نفت بسیار پررنگ می باشد.
اقتصاد ترکیه با تورم بیش از 60 درصد آسیب دیده است و ارزش پول محلی کاهش یافته است. ابتکارات دیپلماتیک اخیر ترکیه منجر به توافق‌های سرمایه‌گذاری و مبادلات ارزی با هدف تقویت اقتصاد این کشور شده است و عربستان سعودی تحریم غیررسمی واردات ترکیه را لغو کرد و اجازه داد تجارت بین دو کشور افزایش یابد.(2)
- منافع عربستان در عادی سازی روابط با ترکیه
عربستان سعودی در حال گذراندن یک سال اقتصادی پر افتخار است و ذخایر خارجی این کشور در حال افزایش است. پیش‌بینی می‌شود که قیمت‌های بالاتر انرژی در سال جاری بیش از 400 میلیارد دلار درآمد برای عربستان به همراه داشته باشد. اما چرا عربستان سعودی علاقمند به سرمایه گذاری در ترکیه است؟ و چه سودی برای این کشور دارد؟
تغییر عقیده عربستان سعودی در حالی صورت می گیرد که پادشاهی سعودی به دنبال گسترش اتحادهای خود در زمانی است که روابط بین ریاض و واشنگتن تیره شده است. زمان آشتی نیز اکنون منطقی تر است. عربستان سعودی به تحریم چند ساله قطر به دلیل حمایت از اخوان المسلمین و گروه های مخالف اسلامگرا پایان داد. اگرچه روابط بین عربستان سعودی و قطر احیا شده است، اما هنوز با متحد ثابت قدم قطر – ترکیه – تا به حال اصلاح نشده است. احتمالاً قوی‌ترین انگیزه برای آشتی این است که ولیعهد می‌خواهد به رسوایی قتل خاشقجی که بر سر او کشیده شده و شهرت او را خدشه‌دار کرده، پایانی قطعی بدهد.(3)
–پیامدهای منطقه ای عادی سازی روابط ترکیه با عربستان
بررسی نیروهای ساختاری پشت نزدیکی ترکیه و عربستان بسیار مهم است. تصور مشترک از نظم آینده پس از آمریکا در خاورمیانه، همه کشورها را به تنظیم مجدد استراتژی های خود در منطقه فرا می خواند. ترکیه عربستان سعودی را به عنوان یک هژمون منطقه ای و از این رو رقیب در سیاست قدرت می داند. حتی اگر رژیم اردوغان به طور ناگهانی پایان یابد، بعید است که شاهد عقب نشینی ترکیه از بازی قدرت در خاورمیانه باشیم.
همچنین سیگنال‌های واضحی وجود دارد مبنی بر اینکه آنکارا قصد دارد از آشتی فعلی با ریاض برای دستیابی به قاهره استفاده کند. با این حال، در درازمدت، به دلیل تغییر پویایی در شرق مدیترانه، نزدیکی استراتژیک بین ارتش ترکیه و مصر برای آنکارا مطلوب است. در یک نظم پسا آمریکا در خاورمیانه، عربستان سعودی و ترکیه ممکن است فرصت هایی برای همکاری در سوریه و عراق پیدا کنند. اما در کوتاه مدت، روابط ترکیه و عربستان در سوریه و عراق بر اساس سیاست های آمریکا شکل خواهد گرفت.
با این حال در عراق، همکاری ترکیه و عربستان نیز به یافتن توازن ظریف بین خواسته‌های رقیب بستگی دارد. بغداد از گسترش نفوذ نظامی ترکیه در منطقه سنجار بسیار نگران است، بنابراین توانایی این کشور برای کمک به تقویت منافع سنی ها در این کشور، که یکی از خواسته های اصلی عربستان است، محدود می شود. علاوه بر این، ایران نیز در تلاش است تا حضور خود را در کردستان عراق افزایش دهد.(4)
از دیدگاه ایران، آشتی بین این دو قدرت منطقه ای ممکن است تأثیر منفی بر نفوذ ایران، به ویژه در سوریه، عراق و یمن بگذارد. علاوه بر این، ممکن است عربستان سعودی را در مذاکرات خود با ایران در مورد مسائل منطقه ای قدرتمند کند و در نتیجه تلاش تهران برای مجبور کردن ریاض به توافق بر سر امتیازات را تضعیف کند.
برخی از تحلیلگران ایرانی این آشتی ها را بخشی از تلاش های آمریکا برای نزدیک تر کردن متحدانش به یکدیگر می دانستند. بر اساس این دیدگاه، بازی پایانی این است که متحدان آمریکا بتوانند در پی خروج احتمالی نیروهای آمریکایی از منطقه با ایران، روسیه و چین مقابله کنند.
نزدیکی بین ریاض و آنکارا احتمالاً نفوذ جمعی آنها را در سیاست عراق افزایش می دهد، مشروط بر اینکه ترکیه و عربستان سعودی راه هایی برای تطبیق منافع مربوطه خود پیدا کنند و هماهنگی را حفظ کنند.پویایی کنونی رقابت ترکیه و ایران این پتانسیل را دارد که به یک درگیری نیابتی کم شدت در عراق تبدیل شود. ایرانی‌ها نگرانند که آشتی ترکیه و عربستان پتانسیل جذب کشورهای بیشتری را به یک دستور کار منطقه‌ای واحد داشته باشد.چشم انداز یک روند آشتی مشابه بین ترکیه و اسرائیل به نگرانی غالب در ایران کمک می کند.
سوریه صحنه دیگری است که در آن آشتی ترکیه و عربستان سعودی ممکن است موقعیت و نفوذ ایران را به ویژه پس از باتلاق روسیه در اوکراین بیشتر به خطر بیندازد.(5)
تهدیدات اخیر اردوغان مبنی بر عملیات نظامی در سوریه در تضاد آشکار با تغییر دیدگاه آشکار او نسبت به کشورهای خلیج فارس و نیز گفتمان او در مورد دیپلماسی خاورمیانه برای نظم پس از آمریکاست. عملیات نظامی کنونی ترکیه در عراق نیز همینطور است. چنین تناقضاتی نشان می دهد که ترکیه به دنبال تحولی ریشه ای در جهت گیری سیاست خارجی خود نیست. بلکه اردوغان قصد دارد استراتژی خود را قبل از انتخابات حساس سال 2023 در داخل کشور تنظیم کند و از فرصت های در حال ظهور با توازن دیپلماسی و نظامی گری استفاده کند.(6)
-سخن پایانی
به طور کلی، دو عامل کلیدی پشت محاسبات ترکیه در تنظیم مجدد روابط با عربستان سعودی است. اول، اقتصاد در حال فروپاشی ترکیه ممکن است بدون دخالت دولت پایدار نباشد، از این رو سرمایه گذاری های خلیج فارس به عنوان جلیقه نجات برای کاهش محبوبیت اردوغان عمل خواهد کرد. دولت ترکیه با وارد کردن سرمایه‌گذاری سعودی و افزودن ریاض به بازار ارز، به دنبال سود بردن از گشایش جدید خود در خلیج فارس است.
دوم، آنکارا از نقش ریاض در تقویت اتحاد ضد ترکیه در شرق مدیترانه ضربه سختی خورد. ترکیه می خواهد انزوای فزاینده این کشور در منطقه را بشکند. در این راستا، نزدیکی با عربستان سعودی به بخشی از تعامل استراتژیک بزرگتر با اسرائیل، امارات متحده عربی و مصر تبدیل می شود.
اما پیامدهای اصلی برای ایران است.ترکیه و ایران، اگرچه رقیب نیستند، اما برای قدرت در سوریه و عراق با هم رقابت کرده اند، اگرچه روابط اقتصادی و مرز مشترک دارند. همسویی نزدیک ترکیه با کشورهای عربی خلیج فارس می تواند بر ایران فشار بیاورد.(7)همچنین عادی سازی روابط کشورهای حوزه خلیج فارس و ترکیه با اسرائیل سبب خواهد شد که امنیت خلیج فارس دچار تزلزل شود.
واژگان كليدي: پیامد, کاهش, تنش, عربستان, ترکیه
reference
5- https://www.middleeasteye.net/opinion/saudi-arabia-turkey-reconciliation-iran-concern
