مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
به گفته کارشناسان سفر احمد الشرع، رئیس جمهور سوریه، به جمهوری آذربایجان، نقطه عطف مهمی در سیاست خارجی در حال تحول باکو در قبال خاورمیانه بزرگ به شمار می آید. این گام نه تنها نشان دهنده قصد آذربایجان برای تعمیق روابط دوجانبه با سوریه پس از تغییر قدرت در دمشق است، بلکه نشان دهنده جاه طلبی گسترده تر باکو جهت ایفای نقش فعال تر در معماری امنیتی منطقه و بهبود اوضاع پس از جنگ نیز می باشد. از آن سو سفر احمد الشرع به باکو صرفاً یک اقدام تشریفاتی نیست بلکه گامی در جهت ایجاد قالب های جدید همکاری از جمله توسعه انرژی و زیرساخت ها، لجستیک و دیپلماسی تلقی می شود.
پیشینه تاریخی روابط دو کشور
روابط آذربایجان و سوریه نه تنها ریشه در بنیان‌های تاریخی و فرهنگی دارد، بلکه دارای ماهیت پیچیده‌ای مبتنی بر منافع استراتژیک و ژئوپلیتیکی نیز هست. روابط بین دو کشور به دوران جاده ابریشم برمی‌گردد و از دهه 1970 به بعد به طور سیستماتیک‌تری توسعه یافت. پس از استقلال آذربایجان، روابط دوجانبه وارد مرحله جدیدی شد و روابط دیپلماتیک رسمی در دهه 1990 برقرار شد. از آن زمان آذربایجان و سوریه الگوی همکاری مبتنی بر منافع متقابل را در عرصه‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل، سازمان همکاری اسلامی و جنبش عدم تعهد به نمایش گذاشته‌اند. با این حال، تحولات عمیق سیاسی و اجتماعی در منطقه، به ویژه وقوع درگیری های داخلی در سوریه، عملاً این روابط را به حالت تعلیق درآورد. تصمیم آذربایجان برای تعلیق نامحدود فعالیت‌های نمایندگی دیپلماتیک خود در دمشق نه تنها به دلیل نگرانی‌های امنیتی، بلکه به دلیل انزوای بین‌المللی رژیم بشار اسد در آن زمان نیز بود(1).
روابط آذربایجان و سوریه به دلایل مختلف در دوران رژیم بشار اسد با محدودیت های مواجه بود. عوامل کلیدی پشت این موضوع شامل موضع ضد آذربایجانی و ضد ترکی دیاسپورای ارمنی در سوریه و نزدیکی استراتژیک ایجاد شده بین سوریه و ارمنستان بود. در آن زمان، دولت سوریه مواضعی را در سازمان‌های بین‌المللی اتخاذ کرد که با منافع آذربایجان همسو نبود و از نشان دادن رویکردی قاطع و عینی در مورد مسئله تمامیت ارضی خودداری نمود. رهبری سوریه حتی در پلتفرم‌هایی مانند سازمان همکاری اسلامی اظهاراتی مغایر با اصل همبستگی اسلامی مطرح کرد.
با این حال در حال حاضر، به دلیل تغییر واقعیت‌های ژئوپلیتیکی چه در سطح منطقه‌ای و چه در سطح جهانی، شرایط مساعدی برای احیای روابط آذربایجان و سوریه پدید آمده است. گام‌های اخیر برداشته شده، روابط دوجانبه را به سطح سازنده‌تری ارتقا داده و فرصت‌های قابل توجهی را برای غنی‌سازی مشارکت با محتوای واقعی ایجاد می کند.
البته آذربایجان هنوز با محدودیت‌های قابل توجهی در زمینه همکاری جامع با دولت احمد الشرع مواجه است. این محدودیت‌ها شامل تحریم‌های ایالات متحده است که سرمایه‌گذاری‌های رسمی در بخش‌های تحت کنترل دولت را پیچیده می‌کند، ضمن اینکه فروپاشی اقتصادی سوریه و ناامنی مداوم، آذربایجان را از شروع پروژه‌های بلندمدت در سوریه باز می‌دارد. با این حال، دونالد ترامپ، در جریان سفر خود به عربستان سعودی اعلام کرد که ایالات متحده تحریم‌های سوریه را لغو خواهد کرد و به کشوری که سال‌ها جنگ داخلی آن را ویران کرده است، فرصتی برای احیای اقتصاد فروپاشیده اش می‌دهد. چنین چرخشی در سیاست خارجی ایالات متحده، جاه‌طلبی‌های آذربایجان برای مشارکت در پروژه‌های زیرساختی مرتبط با انرژی در سوریه، به ویژه در انرژی‌های تجدیدپذیر و میادین نفتی ساحلی که سال‌ها به دلیل جنگ داخلی سوریه نادیده گرفته شده بودند، را تسهیل می‌کند. در حالی که ارقام سرمایه‌گذاری هنوز مشخص نشده‌اند اما تعاملات دیپلماتیک جاری نشان دهنده نقش قابل توجه آذربایجان در بهبودی سوریه است(2).
گسترش مراودات ژئواکونومیک با تاکید بر انرژی
تفاهم‌نامه امضا شده بین شرکت دولتی نفت آذربایجان و دولت جمهوری عربی سوریه، آغاز مرحله جدیدی از همکاری‌های انرژی بین دو کشور را نشان می‌دهد. بر اساس این سند، گاز طبیعی آذربایجان به زودی به سوریه صادر خواهد شد. این اقدام موقعیت آذربایجان را به عنوان تأمین‌کننده انرژی منطقه‌ای تقویت کرده و به طور قابل توجهی به ثبات انرژی و احیای اقتصادی سوریه کمک می کند. علاوه بر این توافق‌نامه، نشان‌دهنده یک همکاری استراتژیک با هدف بازسازی بخش‌های انرژی و زیرساخت‌های سوریه پس از جنگ است. در حال حاضر آذربایجان به ۱۲ کشور– عمدتاً در اروپا– گاز طبیعی صادر می‌کند بدین ترتیب این توافق‌نامه، ژئوپلیتیک صادرات آذربایجان را گسترش داده و حتی دسترسی به منطقه خاورمیانه را فراهم می‌کند.
ضمن اینکه صادرات گاز به سوریه از طریق ترکیه، با حجم سالانه ۱ میلیارد متر مکعب، برنامه‌ریزی شده است. این موضوع در سفر رئیس جمهور سوریه به باکو به طور گسترده مورد بحث قرار گرفت. در اینجا سوریه می‌تواند هم به عنوان مصرف‌کننده و هم به عنوان یک کشور ترانزیت عمل نماید. خط لوله گاز متصل به ترکیه و سوریه قبلاً بازسازی شده است همچنین بازسازی خط لوله متصل به سوریه و اردن نیز در دست بررسی است که می‌تواند در نهایت به آذربایجان اجازه دهد تا گاز خود را به مصر برساند. علاوه بر این، فرصت‌های جدیدی برای آذربایجان در تولید و صادرات برق وجود دارد که در این بین بازار خاورمیانه یکی از امیدوارکننده‌ترین مسیرها محسوب می‌شود. در نتیجه این همکاری تعداد کشورهای واردکننده گاز طبیعی آذربایجان به ۱۳ کشور افزایش خواهد یافت که نشان‌دهنده گسترش موفقیت‌آمیز دیپلماسی انرژی آذربایجان و یک منبع استراتژیک برای خاورمیانه در تضمین امنیت انرژی و پیشبرد بهبود اقتصادی خواهد بود(3).
مشارکت در بازسازی پس از جنگ
جمهوری آذربایجان تجربه و تخصص کافی را در بازسازی پس از جنگ کسب کرده است. تنها در عرض چند سال، جاده‌ها، نیروگاه‌ها، مدارس، مراکز درمانی و حتی شهرهای هوشمند در قره باغ ساخته است. این امر آذربایجان را به شریکی بسیار جذاب برای سوریه تبدیل می‌کند که اکنون با چالش‌های عظیم بازسازی روبرو است. به دنبال دستور رئیس جمهور الهام علی اف، هیئتی عالی رتبه از سوریه بازدید کرد تا ارزیابی کند که چگونه آذربایجان می‌تواند در تلاش‌های بازسازی مشارکت نماید که این شامل نه تنها حمایت بشردوستانه، بلکه راه‌حل‌های مهندسی، همکاری فناوری و برنامه‌ریزی لجستیکی نیز می‌شود(4).
تقویت مراودات منطقه ای
تقویت روابط با سوریه بخشی از یک استراتژی بزرگتر در تعامل جمهوری آذربایجان با خاورمیانه است. باکو از طریق روابط فعال با ترکیه، ایران، رژیم تل آویو و کشورهای خلیج فارس، نفوذ خود را گسترش می‌دهد. این امر آذربایجان را به عنوان یک بازیگر کلیدی منطقه‌ای که قادر به ایجاد تعادل در منافع بدون تحمیل اراده خود است، قرار می دهد. در عین حال، سفر احمد الشرع نشان می‌دهد که رهبری جدید سوریه به دنبال ایجاد روابط با کشورهایی است که در درگیری سوریه شرکت نکرده و موضعی متعادل را حفظ کرده‌اند.
سفر احمد الشرع به آذربایجان چیزی بیش از یک ژست دیپلماتیک به شمار می آید و بیشتر بازتابی از تغییرات عمیق ژئوپلیتیکی است. این کشور در حال تثبیت جایگاه خود به عنوان یک بازیگر مستقل در صحنه جهانی است. برای سوریه، این سفر دریچه‌ای به سوی یک همکاری جدید با کشوری است که قادر به ارائه پشتیبانی در طول دوران گذار و بازسازی خود است.
از آن سو، دمشق رسماً مشتاق تقویت همکاری خود با آذربایجان است و باکو را به دلیل روابط عمیق استراتژیک خود با اسرائیل و ترکیه، یک طرف گفتگو و شریک مفید می‌داند. اسرائیل امیدوار است باکو را به پیوستن به توافق‌نامه ابراهیم ترغیب کند، در حالی که مقامات سوری آذربایجان را به عنوان یک بازیگر مناسب و میانجی بالقوه بین سوریه و اسرائیل و همچنین بین اسرائیل و ترکیه می‌بینند. مقامات جدید سوریه که فاقد قدرت نظامی و اقتصادی هستند، در موقعیتی نیستند که بتوانند مانع از حمله اسرائیل به اهداف سوری به دلخواه خود شوند بنابراین به دنبال حمایت قدرت‌های خارجی هستند که در اینجا نقش آذربایجان– به عنوان شریک استراتژیک رژیم صیهونیسی– اساسی است(5).
چشم انداز
به نظر می رسد جمهوری آذربایجان در تلاش است تا به طور فزاینده ای ابتکارات سیاسی و اقتصادی و حتی بشر دوستانه را در جهت نفوذ همه جانبه اش به کار گیرد به طوری که می تواند از طریق کریدورهای تجارت، انرژی و حمل و نقل، نقش اساسی را در همکاری های منطقه ای ایفا نماید. با توجه به اینکه اروپا به دنبال جایگزین‌هایی برای انرژی روسیه است و زیرساخت‌های استراتژیک آذربایجان در حال تبدیل شدن به مرکزی برای تنوع‌بخشی به منابع تأمین گاز این قاره می باشد، سوریه می تواند به عنوان یک مرکز ترانزیت– انرژی برای آذربایجان و منطقه یورو–مدیترانه عمل نماید.
اگرچه هنوز منطقه در برابر تنش های ژئوپلیتیکی آسیب پذیر است و چالش ها و موانع کماکان پابرجاست اما مسیری که جمهوری آذربایجان در روابطش با سوریه ی جدید هدف گذاری کرده است نشان دهنده جاه طلبی ها، گرفتن امتیازها، تغییر در ارتباطات بین المللی، و تقویت اتحادهای نظامی می باشد.
آنچه که مشخص است سوریه نقش بزرگی در سیاست های خارجی و امنیتی جمهوری آذربایجان ایفا خواهد کرد و باکو همکاری نزدیک اقتصادی و تقویت ارتباط منطقه ای با مناطق خاورمیانه بزرگ و یورو–مدیترانه را در گسترش روابط با سوریه مدنظر قرار خواهد داد که در این راستا تقویت این روابط با تمرکز بر ژئواکونومیک پیگیری خواهد شد.
کلید واژگان: آذربایجان، سوریه، ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک، انرژی، مریم وریج کاظمی
References
3-https://aircenter.az/en/single/prospects-in-a-new-era-of-azerbaijan-syria-relations-1831
4-https://www.stimson.org/2025/azerbaijans-emerging-role-in-post-assad-syria/
5-https://www.azernews.az/analysis/240693.html
