وضعیت فروش تسلیحات نظامی روسیه و چین به کشورهای خاورمیانه عربی

By ipsc

اسفند 5, 1400

اشتراک

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

آمریکا بزرگترین تامین کننده تسلیحات به خاورمیانه خصوصا کشورهای عربی از نظر حجم و ارزش برای چندین دهه بوده است. با این حال، سایر تولیدکنندگان بزرگ مانند روسیه و چین نیز بازیگران کلیدی در منطقه هستند.به نظر می رسد استراتژی ها و اهداف مربوطه این کشورها برای فروش تسلیحات از جهاتی متفاوت است.(1)خاورمیانه بازار جذابی برای تامین کنندگان تسلیحات است.خاورمیانه سریع ترین بازار در حال رشد برای فروش تسلیحات در پنج سال گذشته بوده است که ناشی از رقابت استراتژیک منطقه ای بین کشورهای منطقه خلیج فارس است.(2)

با توجه به خروج آمریکا از خاورمیانه وتنش های فزاینده بین آمریکا و رقبای استراتژیک آن چین و روسیه بر سر تجارت تسلیحات ، امنیت و سایر موضوعات در منطقه،آیا تغییر معاملات تسلیحات آینده با متحدان واشنگتن روابط با خاورمیانه عربی را پیچیده تر خواهد کرد؟

– موقعیت چین و روسیه در خاورمیانه عربی

روسیه و چین هر دو ریشه نظامی و اقتصادی در منطقه خاورمیانه عربی دارند.این دو کشور در تلاش هستند تا از طریق همکاری با متحدان آمریکا در مورد تجهیزات پیشرفته نظامی و فناوری های تجاری دانش کسب کنند.(3)

در حالی که آمریکا، علیرغم هدف اعلام شده خود مبنی بر رویگردانی از منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و توجه کمتر به آن، نمی تواند از آن جدا شود، سایر بازیگران خارجی از جمله چین ، روسیه و…. به طور فزاینده ای در حال فعالیت تدوين منافع خود هستند. بنابراین، منطقه خاورمیانه عربی به یک «مرحله نیابتی» تبدیل شده است، جایی که چین باید منافع خود را نه تنها در برابر آمریکا بلکه علیه – یا در نهایت با همکاری – سایر بازیگران خارجی بیان کند.

بسیاری از کشورهای منطقه خاورمیانه عربی فاقد پایگاه فناوری داخلی مورد نیاز برای طراحی و تولید تسلیحات پیشرفته هستند. قابلیت‌های ضعیف تولید تسلیحات، تقاضا برای تسلیحات و فناوری‌های نظامی (روسی) از سوی تامین‌کنندگان خارجی/غیر داخلی را افزایش می‌دهد.

تنوع منابع تامین تسلیحات به سایر صادرکنندگان مانند روسیه و چین به کشورهای خاورمیانه عربی اجازه می دهد تا کمتر به تامین کنندگان غربی وابسته شوند. سلاح های روسی به طور کلی ارزان تر از سلاح های غربی در نظر گرفته می شوند.

این با نظم منطقه‌ای جدید در حال شکل‌گیری همراه است، که در آن چگونگی تثبیت موازنه نهایی قدرت هنوز مشخص نیست. نظم در میان کشورهای عربی دستخوش تغییر عمیقی شده است: رهبران ناسیونالیست ویا سوسیالیست سابق عرب (مصر، عراق، سوریه)، به دلایل مختلف، ضعیف شده اند. جبهه وحدت اعراب به دلیل ناتوانی در نمایندگی موفقیت آمیز منافع اجماع نادر و همه عربی در مجامع بین المللی (فلسطین، نگرانی در مورد توانمندی هسته ای اسرائیل) تقسیم شده است. کشورهای عربی خلیج فارس بر اساس حمایت مالی خود، شروع به مداخله در فرآیندهای سیاسی و امنیتی سایر کشورهای عربی کرده اند. این تکه تکه شدن منطقه با تمایل چین به عدم درک خاورمیانه عربی به عنوان یک واحد مناسب است و به جای رویکرد منطقه ای، با رویه حفظ روابط دوجانبه با کشورهای منطقه سازگار است.(4)

روابط گسترده و در حال توسعه که چین در سراسر منطقه خاورمیانه عربی برقرار کرده است نسبتاً جدید است. این روابط ممکن است از کشوری به کشور دیگر از نظر مبنای اساسی، دامنه و گستره آنها بسیار متفاوت باشند.سلسله مراتب روابط چین با کشورهای خاورمیانه در سه سطح اصلی ایجاد می شود: مشارکت استراتژیک، مشارکت استراتژیک جامع و مشارکت بالقوه. علاوه بر این ها می توان مشارکت های خاصی را نیز منعقد کرد. چین با الجزایر، مصر، ایران، عربستان سعودی و امارات “مشارکت استراتژیک جامع” و با هشت کشور دیگر “مشارکت استراتژیک” دارد. با ترکیه، چین یک “مشارکت تعاونی جامع” و با اسرائیل “مشارکت نوآورانه جامع” منعقد کرده است. (البته باید توجه داشت که این روابط اتحاد نیستند، زیرا از نظر تاریخی، چین از انعقاد اتحادها دوری می‌کند.)

حضور چین در خاورمیانه عربی به طور فزاینده ای در چارچوب رقابت با آمریکا مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد . بیشتر تحلیل‌ها نشان می‌دهند که دفاع از منافع، سرمایه‌گذاری و نیروی کار چینی (سرمایه انسانی) دیر یا زود، گسترش بیشتر تعامل امنیتی و نظامی چین را ضروری می‌سازد. تعامل امنیتی چین در منطقه تاکنون در فعالیت‌های غیرنظامی مانند تجارت تسلیحات، تخلیه شهروندان، کمک‌های بشردوستانه، عملیات جستجو و نجات، ماموریت‌های حفظ صلح و پیشگیری از درگیری آشکار بوده است.

پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم نقش چین هنوز قابل مشاهده نیست. با این وجود، به نظر می‌رسد موضع چین بر اساس اجماع بین‌المللی دهه‌های اخیر، ابزار سیاست خارجی مناسبی برای حفظ تعادل بین روابط چین با اسرائیل و کشورهای عربی باشد. این به نوبه خود به موقعیت چین در زمینه روابط بیشتر با آمریکا نیزکمک خواهد کرد.(5)در همین حال، استراتژی چین ایجاد قدرت سیاسی، اقتصادی و نظامی از طریق سرمایه گذاری در زیرساخت های حیاتی منطقه و فناوری های نوآورانه است.(6)

در سال‌های اخیر، روسیه هم انتقال تسلیحات خود را به خاورمیانه عربی گسترش داده ، تا نفوذ خود را در منطقه بازگرداند. برای کشورهای خاورمیانه عربی، دستیابی به تسلیحات از روسیه سودمند است. زیرا به آنها اجازه می دهد منابع تامین تسلیحات خود را متنوع کنند و در نتیجه کمتر به تامین کنندگان غربی وابسته شوند. روسیه با ایجاد نفوذ در منطقه خاورمیانه عربی به ویژه از طریق معاملات تجاری، خود را به عنوان یک شریک تجاری تسلیحاتی تثبیت کرده است. علاوه بر این، افزایش صادرات تسلیحات به عنوان ابزاری برای نفوذ سیاسی تلقی می شود که به روسیه در بین سایر تامین کنندگان بیشتر دیده می شود. روسیه که متعهد به توسعه روابط دیرینه با کشورهای این منطقه است، علاقه مند به دنبال کردن همکاری در زمینه های دیگر مانند انرژی هسته ای، تجارت کالا و سرمایه گذاری است. (7)

روسیه و چین به دنبال راه‌های عمل‌گرایانه برای به حداکثر رساندن نفوذ و قابلیت‌هایی هستند که می‌توانند در صحنه جهانی از آنها استفاده کنند. کشورهای خاورمیانه عربی نیز علاقه مند به بازی با کشورهای قدرتمند در برابر یکدیگر برای دستیابی به معاملات بهتر هستند.(8)

– وضعیت فروش تسلیحات نظامی روسیه به کشورهای خاورمیانه عربی

در زمان جنگ سرد، اتحاد جماهیر شوروی تامین کننده شماره یک تسلیحات خاورمیانه عربی بود. انتقال تسلیحات مسکو در این دوره عمدتاً به دلیل ملاحظات ژئواستراتژیک و ایدئولوژیک به ویژه رقابت آن با آمریکا انجام می شد و تسلیحات اغلب با قیمت های مقرون به صرفه فروخته می شد. در این دوران ، روابط مسکو با شیخ نشین های نفت خیز خلیج فارس به کویت محدود می شد.سوریه نیز یکی از متحدان کلیدی اتحاد جماهیر شوروی در خاورمیانه در طول جنگ سرد و یکی از مشتریان اصلی آن بود. مصر هم در اوج جنگ سرد، نزدیک ترین و مهم ترین متحد اتحاد جماهیر شوروی در خاورمیانه بود.

با پایان جنگ سرد و مشکلات اقتصادی فزاینده، روسیه برنامه کمک نظامی سخاوتمندانه خود را پایان داده است. در یک دهه گذشته، مسکو به دنبال معاملات تسلیحاتی با کشورهایی بوده است که می توانند هزینه تسلیحات را با ارز رایج بپردازند. در نتیجه، روسیه امروز دیگر تامین کننده اصلی تسلیحات به منطقه خاورمیانه عربی نیست.روسیه در تلاش برای گسترش فروش، تسلیحات به کشورهای عربی خلیج فارس که به دنبال تنوع بخشیدن به منابع تسلیحاتی خود هستند، می باشد. (9)

طی دهه گذشته، سوریه یکی از دریافت کنندگان اصلی تسلیحات روسیه بوده است. در همان زمان، مصر به عنوان یکی از بزرگترین واردکنندگان تسلیحات روسی ظاهر شده است. در سال های اخیر دیگر کشورهای منطقه، از جمله برخی از کشورهای عربی خلیج فارس، به تسلیحات روسیه علاقه نشان داده اند.(10)هم عربستان سعودی و هم امارات مایل به توسعه صنایع تولیدی نظامی بومی خود هستند، چیزی که فرصت بالقوه دیگری را برای مسکو فراهم می کند.(11)

مشارکت نظامی روسیه با عربستان سعودی ، طی سه سال گذشته به طور فعال بر روی همکاری های نظامی-فنی بوده است. عربستان علاقه به خرید پیشرفته ترین تسلیحات روسیه دارد، اما با وجود مذاکرات جاری بین مسکو و ریاض، تاکنون هیچ معامله چند میلیاردی برای فروش صورت نگرفته است.روسیه برای مدتی تحت فشار تحریم‌های ایالات متحده بوده است،که توانایی مسکو را برای امضای قراردادهای تسلیحاتی جدید و اجرای قراردادهای موجود مختل می‌کند.(12)

دستیابی به بازار دفاعی عربستان به معنای موفقیت سیاسی و اقتصادی قابل توجهی برای روس‌ها است که در حال جستجو برای سایر بازارهای خلیج فارس از جمله امارات و قطر هستند و در عین حال تلاش می‌کنند حضور خود را در بازارهای عراق نیز گسترش دهند.درسطوح نظامی و عملیاتی،یکی از مسائلی که روسیه را نسبت به آمریکا و دیگر شرکای نظامی سنتی سعودی‌ها برتری می‌دهد،این است که مسکو در تعیین شرایط برای استفاده از تسلیحات خود بسیار آرام‌تر است.(13)

روابط مصر و روسیه تنها به فروش تسلیحات محدود نمی شود، همکاری نظامی نیز در حال افزایش است.در سال های اخیر مصر و روسیه چندین رزمایش نظامی مشترک برگزار کرده اند.حضور رو به رشد روسیه در منطقه با فرصت هایی برای فرافکنی قدرت خود به سمت منطقه است.امارات متحده عربی کشور دیگری در منطقه خلیج فارس است که روسیه همکاری خود را با آن گسترش داده است.(14) همزمان روسیه به دنبال ایجاد پایگاه های دریایی و هوایی در مصر، لیبی، سوریه و یمن است. علاوه بر این، روسیه مانند چین از قدرت نرم در خاورمیانه از طریق مراکز علمی و فرهنگی روسیه در اردن، لبنان، سوریه، مصر و کرانه باختری استفاده می کند.بنابراین، حضور روسیه در خاورمیانه چند بعدی است و شامل جنبه های نظامی، دیپلماتیک، اطلاعاتی و اقتصادی است.(15)

– وضعیت فروش تسلیحات نظامی چین به کشورهای خاورمیانه عربی

چین بزرگترین شریک تجاری 10 کشور اتحادیه عرب است و در سال 2016 به بزرگترین منبع سرمایه گذاری مستقیم خارجی منطقه تبدیل شد.چین یا روسیه در حال تحریک برای تبدیل شدن به یک وزنه سنگین امنیت منطقه هستند. (16)

در چهار دهه گذشته، چین به عنوان طرح B” “برای پاسخگویی به تقاضای تسلیحات در منطقه ظاهر شده است.نقش چین به عنوان صادرکننده تسلیحات به جهان عرب در میان بسیاری از ابهاماتی است که به دلیل ماهیت مخفیانه معاملات تسلیحاتی، سیاست خارجی چین را مخدوش کرده است.در خاورمیانه، چین در حال حاضر در رتبه پانزدهم فهرست تامین کنندگان تسلیحات قرار دارد.برخلاف آمریکا و روسیه، معاملات تسلیحاتی چین به طور سنتی بر اهداف تجاری متمرکز بوده است تا اهداف سیاسی. با وجود این، نفوذ فزاینده چین در صحنه جهانی این سوال را مطرح می‌کند که فروش تسلیحات چینی در یکی از ناآرام‌ترین مناطق جهان چه نقش استراتژیکی خواهد داشت.

سند سیاست عربی – اولین سندی که در سال 2016 توسط دولت چین به صورت علنی منتشر شد . رویکرد چین در این سند به فروش تسلیحات نظامی بر مبنای سیاست خارجی برد-برد است. اصول کلیدی ذکر شده در این سند، از جمله احترام متقابل به حاکمیت، تمامیت ارضی، عدم تجاوز، عدم مداخله، همزیستی مسالمت آمیز و منافع، مستقیماً به استراتژی فروش تسلیحات آن اشاره می کند.برخلاف رویکرد آمریکا، فروش تسلیحات چینی بر «فقط تجارت و اول تجارت» متمرکز است. چین ، خاورمیانه عربی را به عنوان یک بازار جدید برای تسلیحات کم‌هزینه با فناوری بالا می‌بیند و از این رو، صرف نظر از سیاست‌هایش، تمایل دارد به هر کشوری در منطقه سلاح بفروشد. چین از نقش خود به‌عنوان یک واردکننده پیشرو نفت به‌عنوان اهرم فشار استفاده می‌کند و به ندرت از فروش تسلیحات یا تهدید به قطع آن به عنوان یک ابزار سیاسی استفاده کرده است.(17)

یکی از عواملی که ممکن است به افزایش فروش تسلیحات چینی کمک کند، عدم تمایل آمریکا برای فروش انواع خاصی از تسلیحات به کشورهای خاص در شرایط خاص است که اغلب به قدرت سیاسی داخلی و/یا فشار داخلی بستگی دارد.

انگیزه فروش تسلیحات چین به منطقه حفظ جریان نفت از سوی رهبران دوست کشورهای صادرکننده نفت عرب و ابزاری ضروری برای چین برای تقویت و روابط انرژی است. ماهیت تجاری فروش تسلیحات چینی به آن مزایای کوتاه مدت و بلندمدت می دهد. از نظر تجاری، فروش تسلیحات نه تنها روابط اقتصادی قوی‌تری با کشورهای عربی که چین همچنان به صادرات نفت آنها وابسته است، تقویت می‌کند، بلکه به چین این فرصت را می‌دهد تا تقاضای کاهش هزینه واردات انرژی از منطقه را داشته باشد.

سیاستگذاران و محققان آمریکایی و غربی افزایش فروش تسلیحات چینی به منطقه را نه تنها با انگیزه اقتصادی، بلکه برای پیش بینی قدرت خود چین و کاهش قدرت ایالات متحده در منطقه می دانند.(18)آمریکا هنوز با اختلاف عمده تامین کننده تسلیحات به عربستان سعودی و امارات متحده عربی است. علاوه بر این دو کشور، چین نیز به مصر، عراق و اردن پهپادهای مسلح فروخته است. این پهپادها صرفاً برای نمایش نیستند، بلکه به طور فعال در درگیری‌های سراسر منطقه از جمله لیبی، یمن و سایر نقاط داغ منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرند.

با پیوستن چین به صفوف کشورهای ارائه دهنده تسلیحات پیشرفته مورد نظر کشورهای حوزه خلیج فارس، شرکای امنیتی به طور فزاینده ای جایگزین هایی برای تسلیحات آمریکایی خواهند داشت و با بهبود فناوری نظامی چین، این گزینه ها جذاب تر می شوند. به نظر می رسد که چشم انداز فروش تسلیحات در خلیج فارس در حال تغییر است.(19)

– ارزیابی فعالیت‌های پکن و مسکو در خاورمیانه عربی

در ارزیابی فعالیت‌های پکن و مسکو در خاورمیانه عربی، واشنگتن در صورت تلفیق مشارکت‌های راهبردی طولانی‌مدت و چندوجهی و همسویی‌های تاکتیکی موقت و محدود، با خطر واکنش بیش از حد مواجه می‌شود. (20)با توجه به منافع رو به رشد چین در خاورمیانه و منافع گسترده روسیه در این منطقه، ممکن است به زودی به بخشی از رقابت قدرت های بزرگ تبدیل شود. آمریکا و روسیه مدت ها پیش وارد این رقابت بر سر تسلط بر خاورمیانه شدند، چین بازیگر نسبتا جدیدی است. در حالی که در گذشته پکن تنها بر مسائل اقتصادی مرتبط با خاورمیانه متمرکز بود، امروز نگاهی متفاوت به این منطقه دارد و قصد دارد مشارکت سیاسی و نظامی خود را افزایش دهد. واضح است که روسیه و چین مایلند نفوذ آمریکا را در این منطقه به حداقل برسانند.(21)

وازه هاي كليدي: فعالیت‌ها, پکن , مسکو ,خاورمیانه عربی,فروش, تسلیحات نظامی روسیه

References

1-file:///C:/Users/Pourali/Desktop/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86.pdf

2-https://www.forbes.com/sites/dominicdudley/2021/08/24/russia-uses-defense-show-to-try-and-boost-arms-sales-to-middle-east/?sh=599a83797c9c

3-https://www.efe.com/efe/english/world/russia-and-china-target-middle-east-arms-deals/50000262-3946289

4-https://www.iemed.org/publication/chinas-interests-in-the-middle-east-and-north-africa/

5-Ibid

6-https://jinsa.org/the-risk-of-russian-and-chinese-weapons-sales-in-the-middle-east-and-what-american-can-do-about-it/

7-https://www.iemed.org/publication/russias-arms-exports-to-the-mena-region-trends-and-drivers/

8-https://jinsa.org/the-risk-of-russian-and-chinese-weapons-sales-in-the-middle-east-and-what-american-can-do-about-it/

9-https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/russian-arms-sales-middle-east

10-https://www.iemed.org/publication/russias-arms-exports-to-the-mena-region-trends-and-drivers/