احمد مرجانی نژاد
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
نگاه قدرت های مهم بین المللی به حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه
در اين خصوص ؛ روسيه و چين ؛ رقبای اصلی و بين المللي ترکیه محسوب مي گردند. ضریب نفوذ روسیه بر کشورهای آسیای مرکزی به لحاظ امنيتي؛ سياسي؛ فرهنگی؛ وجود جمعیت روس زبان در تمامی این جمهوری ها باعث شده است تا رهبران این کشورها ملاحظات روسیه و ناخشنودی آن از نفوذ ترکیه و به تبع آن غرب را مورد توجه جدي قرار دهند . از سوی دیگر، روسیه همواره تلاش های ترکیه برای نزدیکی به منطقه و به ویژه برگزاری نشست سران شورای همکاری جهان ترك كه با درون مایه ی پان ترکیسم همراه است را با نگرانی بررسي و پي گيري مي كند .
روسیه، و چين نگران نفوذ پان ترکیسم در منطقه ی آسیای مرکزی هستند و حضور ترکیه را در راستای حضور غرب و آمریکا تفسیر می کند. برخی تحلیلگران چین را به دلیل نفوذ گسترده ی اقتصادی در آسیای مرکزی رقیب جدي ترکیه در منطقه می دانند. ضمن آن كه چین نیز نسبت به ترکیه و فعالیت های پان ترکیستی در مناطق جدایی طلبِ مسلمان نشینِ ترک تبارِ شرقی خود در استان سین کیانگ (اویغورستان) نگرانی ها و ملاحظات خاص خود را دارد و در این راستا، تلاش کرده است تا با نفوذ اقتصادی در آسیای مرکزی؛ پروژه های پان ترکیستی در مناطق ترک نشین خود را خنثی کند. در واقع یکی از دلایل حضور گسترده ی چین در آسیای مرکزی، به ویژه پس از شکل گیری پیمان شانگهای، حساسیت این کشور به حضور ترکیه و پی گیری پروژه های پان ترکیستی از سوی آنکارا بوده است. از سوی دیگر، ایالات متحده، اتحادیه ی اروپا و رژيم غاصب صهيونيستي نيز ملاحظات خاص و منافع خود را در مسئله ی پان ترکیسم دارند برخي تحليل گران منطقه مدعي هستند كه حضور گسترده ی ایالات متحده آمريكا و رژيم غاصب صهيونيستي در جمهوري آذربایجان ؛ فصولي از سناريو مهار تركيه در منطقه است .
نگاه قدرت های مهم منطقه ای و کوچک به حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه
در تحلیل نگاه كشور هاي منطقه نسبت به مواضع و موانع ترکیه در پیشبرد پروژه ی پان ترکیسم ، از طریق همکاری های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی و راهبرد استفاده از اشتراکات قومی در منطقه، می توان به سه موضوع اصلی اشاره کرد:
اول – عدم استقبال و روی گردانی برخی کشورهای منطقه ی آسیای مرکزی از اجرای برنامه های پان ترکیسم مورد نظر آنکار؛ چنان جه دو کشور ترکمنستان و ازبکستان با عضویت خود در شورای همکاری کشورهای ترک زبان، به دلیل عدم پذیرش ترکیه به عنوان برادر بزرگ تر و تأکید آن ها بر ناسیونالیسم ازبکی و ترکمنی مخالف اند.
كشور هاي منطقه با سیاست های فرهنگی ترکیه ؛ مخالف هستند و بیشتر از آنکه به دنبال ایجاد یک زبان واحد ترکی مورد نظر آنکارا و باکو باشند، بر تقویت زبان های محلی ازبکی، ترکمنی، قرقیزی و قزاقی تأکید دارند. علاوه بر زبان، سیاست تاریخ نویسی جهان ترک از سوی ترکیه، به دلیل تأکید کشورهای آسیای مرکزی به تاریخ ملی و تجریه ی تاریخی خاص خود، با عدم استقبال آن ها مواجه شد. این کشورها همچنین بر سر واژه ی «ترک گرایی» نظر متفاوتی با ترکیه و محافل پان ترکی دارند و نسبت به کاربرد آن با اکراه برخورد می کنند. کشورهای آسیای مرکزی ؛ طرح اولیه ترکیه برای ارتباط با غرب از طریق آنکارا را نپذيرفتند . روابط گسترده ی رژيم صهيونيستي با آسیای مرکزی و تماس های مستقیم آمریکا با منطقه، به ویژه پس از حوادث 11 سپتامبر و جنگ در افغانستان، طرح ترکیه برای تبدیل شدن به مسیر ارتباطی با غرب را نيز تا حد زیادی تضعیف کرد.
دوم – رشد ایدئولوژی های رقیب پان ترکیسم در منطقه
اسلام گرایی رقیب اصلی پان ترکیسم و حتی ناسیونالیسم محلی در آسیای مرکزی به شمار می رود. رشد سریع جنبش های اسلام گرایی، از جمله حزب التحریر ازبکستان، نشان دهنده وجود یک جریان رقیب بسیار قدرتمند فراملی در آسیای مرکزی است. از آغاز قرن بیستم اعتقادات دینی، نسبت به جریانات ناسیونالیسم قومی محلی یا ناسیونالیسم فراملی پان ترکیسم، تأثیر بسیار بیشتری بر افکار عمومی آسیای مرکزی داشته است. جریان هاي ایدئولوژیک «ناسیونالیسم محلی» و «اسلام گرایی» شرایطی را فراهم کرده اند تا رشد پان ترکیسم در منطقه با چالش مواجه شود. ناسیونالیسم محلی در هر یک از کشورهای آسیای مرکزی عامل بسیج و حمایت نخبگان سیاسی شده است و هر یک از نخبگان حاکم در کشورهای منطقه، برای تداوم اقتدار خود، آرمان های سوسیالیستی پیشین را رها کرده اند و به سوی خلق هویت سیاسی جدید بر محور ناسیونالیسم قومی و محلی خود رفته اند و بدين سان ناسیونالیسم قرقیز، قزاق، ترکمن و ازبک ؛ در برابر ایدئولوژی فراملی پان ترکیسم قرار گرفته اند . اسلام گرایی رقیب اصلی پان ترکیسم و حتی ناسیونالیسم محلی در آسیای مرکزی به شمار می رود. رشد سریع جنبش های اسلام گرایی، از جمله حزب التحریر ازبکستان، نشان دهنده ی وجود یک جریان رقیب بسیار قدرتمند فراملی در آسیای مرکزی است.
سوم – رقابت های منطقه ای و فرامنطقه ای
پس از استقلال جمهوری های آسیای مرکزی و به دنبال آن تشکیل کنگره دوستی و همکاری کشورهای ترک زبان از سوي ترکیه ؛ حساسیت بسیاری از قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای را برانگیخت. از آنجا که پان ترکیسم دارای جنبه های الحاق گرایانه است؛ موجبات حساسيت و ممانعت برخي كشور هاي همسايه را بوجود آورده است .
علاوه بر ج.ا.ايران ؛ کشورهای پاکستان، عربستان؛ هند نيز با ترکیه در رقابت اند. عربستان سعی دارد تا در بُعد مذهبی در منطقه نفوذ کند. رشد رادیکالیسم اسلامی نشان دهنده ی نفوذ مکتب وهابی گری عربستان است. هند و پاکستان نیز برای نفوذ اقتصادی و فرهنگی در منطقه تلاش می کنند. برخی ها حمایت پاکستان از طالبان در افغانستان را در راستای برنامه اسلام آباد برای نفوذ به منطقه ی آسیای مرکزی می دانند. هند نیز با توجه به نفوذ فرهنگی و اقتصادي در آسیای مرکزی و تبدیل شدن به یک قدرت بزرگ ، رقیب مهمی برای ترکیه محسوب مي گردد. ضمن آن كه نفوذ گسترده ی فرهنگ، بويژه در حوزه هاي : موسیقی و سینمای هند در آسیای مرکزی فراتر از نفوذ هنر و سینمای ترکیه است.
منابع :
- شیرین آکینر، اقوام مسلمان اتّحاد شوروی ، ترجمۀ علی خزاعی فر، مشهد 1366ش ؛
- تورج اتابکی ، آذربایجان در ایران معاصر، ترجمۀ محمدکریم اشراق ، تهران 1376ش ؛
- حمید احمدی ، قومیت و قوم گرایی در ایران: از افسانه تا واقعیت ، تهران 1378ش ؛
- تقی ارانی، “آذربایجان یا یک مسئلۀ حیاتی و مماتی ایران”، در زبان فارسی در آذربایجان: دربرگیرندۀ
بیست و هفت مقاله، گردآوری ایرج افشار، تهران 1368ش ؛
- جواد انصاری، ترکیه در جستجوی نقشی تازه در منطقه ، تهران 1373 ش ؛
- ماری براکس آپ، “تاتارهای ولگا”، در ملیتهای شوروی: مجموعۀ 21 مقاله، زیرنظر گراهام اسمیت،
تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375ش ؛
- آلکساندر بنیگسن و ماری براکس آپ، مسلمانان شوروی: گذشته، حال و آینده، ترجمۀ کاوه بیات،
تهران 1370 ؛
- کاوه بیات، “ناسیونالیسم ترک و ریشه های تاریخی آن”، نگاه نو، ش 4 (دی 1370)؛
- عنایت الله رضا، “ترکان ، پان تورکیسم و پان تورانیسم”، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، سال 6، ش 9
و 10 (خرداد و تیر 1371)؛
- رحیم رئیس نیا، آذربایجان در سیر تاریخ ایران: از آغاز تا اسلام، تبریز 1368 ش؛ همو، ایران و عثمانی
در آستانة قرن بیستم، تبریز 1374 ش ؛
- استانفورد جی. شاو و ازل کورال شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید، ج 2: اصلاحات، انقلاب و
جمهوری: ظهور ترکیه جدید، 1975ـ 1808 میلادی، ترجمة محمود رمضان زاده، مشهد 1370 ش ؛
- فرهاد عطایی، “نگرشی جدید در سیاست منطقه ای ترکیه”، فصلنامة مطالعات خاورمیانه، سال 6، ش
3 (پاییز 1378)؛
- ریچارد کاتم ، ناسیونالیسم در ایران، ترجمة احمد تدیّن، تهران 1378ش ؛
- اولریش(خ) گرکه ، پیش به سوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول، ترجمة
پرویز صدری، تهران 1377ش ؛
- علی نسیم فر، “انتخابات پارلمانی ترکیه: چشم اندازهای آینده”، دیدگاهها و تحلیلها، سال 13، ش
126 (خرداد 1378)؛
- زاره واند [نام مستعار مشترک] ، افسانه پانتورانیسم، ترجمة محمدرضا برزگر، تهران 1369ش ؛
- موسوی بجنوردی، كاظم؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامی،
1383، چاپ اول، جلد 13، ص 555-549.
- حداد عادل، غلامعلی؛ دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1379، چاپ اول، جلد
5، ص 471-466.
- علی زاده، حسن؛ فرهنگ خاص علوم سیاسی، تهران، نشر روزنه، 1381، چاپ دوم، ص228- 225.
- اتابكی، تورج؛ آذربایجان در ایران معاصر، محمد كریم اشراق(ترجمه)، تهران،بی نا، 1376ش.
- بنیگسن، الكساندر ومری براكس آپ؛ (مسلمانان شوروی؛ گذشته، حال و آینده)؛ كاوه بیات(ترجمه)،
تهران،بی نا،بی تا.
- بیات، كاوه؛ شورش كردهای تركیه و تأثیر آن بر روابط خارجی ایران (1307 – 1311)، تهران،بی نا،
1374ش. -1394/11/21
واژگان کلیدی: رویکرد قدرت های به پان ترکیسم ، ترکیه، نگاه قدرت های به پان ترکیسم، پان ترکیسم
