فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
وضعیت هسته ای ارمنستان
ارمنستان كشوری با جمعیت سه میلیون به دریا راه ندارد و در بین مرزهای ایران در جنوب و آذربایجان در شرق و تركیه در غرب، است. در واقع کمبود منابع انرژی و وابستگی این کشور به گاز ایران و روسیه موجب افزایش جایگاه راهبردی انرژی هسته ای شده است.
در این میان در حوزه بهره گیری غیر نظامی از این صنعت در واقع تنها نیروگاه هسته ای کشور ارمنستان یا مدزامور در دهه 1970 در غرب ایروان، پایتخت ارمنستان ساخته و حدود 40 درصد برق ارمنستان را تولید می‌کرد، ولی با توجه به زلزله 1988 تعطیل شد. اما با توجه به تنگنای جغرافیایی و محاصره ترکیه و آذربایجان و قطع منابع انرژی ارمنستان دوباره راه‌اندازی شد. در این حال در سالهای اخیر مقامات ارمنی اصلاحات و برقراری سیستم خنك كننده در مدزامور ، عملیات بهبود واحد دوم نیروگاه برای افزایش طول عمر آن ، ساخت دپارتمان انرژی هسته ای در وزارت انرژی ارمنستان، همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی هسته ای، توجه به قانون توسعه انرژی هسته ای در مورد ساخت نیروگاه‌های هسته ای و… را دلیل ایمن‌تر شدن نیروگاه می دانند و وقوع انفجار و یا تاثیرات منفی را رد میکنند. در بعد دیگری ارمنستان احداث نیروگاه هسته ای جدید در دستور کار دولت این کشور و در بین سند چشم انداز تامین امنیت انرژی ارمنستان در سال 2014 میلادی ارمنستان تا سال 2027 میلادی صاحب بلوک جدید نیروگاه هسته ای خواهد شد.
در حوزه نظامی نیز باید گفت ایروان از زمان جدایی از اتحادیه جماهیر شوروی رابطه بسیار نزدیکی با مسکو ( از اعضای باشگاه هسته ای ) داشته و علاوه روسیه تامین کننده سوخت هسته ای تنها نیروگاه هسته ای ارمنستان است. هر چند در دهه های گذشته به نگاه بسیاری ارمنستان هیچ سلاح هسته‌ای در اختیار نداشته و در برنامه‌های جهانی و به اجرای موثر معاهده‌ها و نظام‌ها و مبارزه با عدم اشاعه هسته ای پایبند بوده است، اما در یک ماه اخیر سخنان گرانت باگراتیان نخست وزیر پیشین ارمنستان (10 اردیبهشت) در مورد اینکه این کشور نه تنها توانایی ساخت سلاح‌های هسته ای را دارد بلکه آنها را نیز در اختیار دارد و سخنرانی او در پارلمان ارمنستان ( که خواستار تولید جنگ افزار هسته ای به منظور جلوگیری از «حملات و تهاجم بیشتر» از سوی کشورهای همسایه یعنی ترکیه و جمهوری آذربایجان شد) عملا موجب واکنشهایی چند شد و توجه بیشتر باکو و آنکارا را به وضعیت هسته ای ارمنستان موجب شد.
نگاه باکو و آنکارا به رویکرد و توان هسته ای ایروان
در یک دهه گذشته ترکیه و جمهوری آذربایجان در رویکردی همگرا تلاش کرده اند پیامدهای منفی نیروگاه هسته ای ارمنستان را برجسته کنند. در این بین باکو و آنکارا با توسل به بهانه ها و یا واقعیت هایی چون واقع شدن نیروگاه هسته‌ای ارمنستان در 16 کیلومتری مرز ترکیه ، قرار گرفتن این نیروگاه در منطقه زلزله خیز، خطر آسیب دیدن بخش‌هایی از نیروگاه مدزامور ، افزایش میزان شعشات هسته ای از نیروگاه ، جلوگیری از خسارت انسانی و اقتصادی به منافع همسایگان ، در شریط نگاه نه چندان مثبت اروپا و غرب به نیروگاه مدزامور را به خطر انفجار هسته ای مدزامور اشاره کرده و از آن در راستای تعطیل کردن این نیروگاه را از مراجع بین‌المللی بهره برده اند. چنانچه دو کشور بارها نگرانی خود را در مورد تداوم فعالیت نیروگاه مدزامور نشان داده اند و طرح و تلاش برای مذاکراتی با آژانس بین المللی انرژی هسته ای و تلاشهای گوناگون رسانه ای ، دیپلماتیک و.. برای بسته شدن هر چه زودتر نیرو گاه مدزامور مد نظر قرار داده اند.. چنانچه رییس انرژی هسته ای ترکیه قبلا از نشت مواد هسته ای در نیروگاه هسته ای ارمنستان خبر داد و بعدها وزیر انرژی و منابع طبیعی این کشور از آژانس بین المللی انرژی هسته ای خواستار تعطیل کردن نیروگاه شد. به علاوه با توجه به شرایط جهانی و منطقه ای به نظر میرسد باکو و آنکارا با توجه به اختلاف ارمنستان با دو کشور همسایه یعنی آذربایجان و ترکیه از این امر به عنوان اهرم فشاری برضد ارمنستان در بحران قره باغ، نسل کشی ارامنه و…استفاده کنند.
در حوزه فعالیت های نظامی ارمنستان نیز از نگاه با کو و آنکارا ارمنستان از اقداماتی با هدف ایجاد ظرفیت هسته ای خود پرده برداری کرده است و سخنان نخست وزیر پیشین ارمنستان به منزله آشکار شدن تلاش های هسته ای ایروان تلقی میگردد. در این چارچوب ادعای غیر رسمی ارمنستان درباره در اختیار داشتن سلاح هسته ای، وجود بمب اتم در ارمنستان و تحت نظارت بودن برنامه هسته ای ارمنستان در حالی است که شهروندان ارمنستان پیشینه قاچاق غیرقانونی مواد هسته ای و دیگر مواد رادیو اکتیو را دارند. از این دید جا به جایی های غیرقانونی در نواحی مرزی این کشور و گرجستان و خطر قاچاق مواد هسته ای ، تمرکز قاچاق بر روی مواد مهم ساخت جنگ افزار هسته ای و بمب های کثیف می تواند خطر جنگ افزار هسته ای را گسترش دهد. در این میان به باور باکو و آنکارا در پی افزایش تنش میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، ایروان مذاکراتی را با روسیه برای خرید ۲۰۰ میلیون دلار جنگ افزار آغاز کرده است . در این میان توسعه همکاریهای نظامی بین روسیه وارمنستان و مذاکره همکاری های نظامی و فنی بین دو کشور در کنار تقویت ارتش سایبری ارمنستان با بکارگیری نیروهای جدید و دفاع از سیستم های مدیریت و ارتباطات نظامی ارمنستان در کنار ارسال سلاح از مسکو برای ارمنستان در بحبوحه تنش با جمهوری آذربایجان در حالی است که برخی در ایروان از بهره گیری از سلاح‌های کشتار جمعی علیه آذربایجان سخن می گویند. این رویکرد و اعلام حضور سلاح هسته ای در ارمنستان ( فارغ از ساخت و یا خریداری آن و..) می تواند پیامدهایی در حوزه توازن قوا در منطقه قفقاز داشته باشد. چنانچه رییس جمهوری آذربایجان نیز در لاهه هلند، به همسایگان ارمنستان در باره وضعیت نامناسب مدزامور هشدار داد و وزارت امورخارجه جمهوری آذربایجان از آژانس بین‌المللی انرژی هسته ای خواستار بررسی وجود بمب هسته ای در ارمنستان شده است. در واقع دو کشور معتقدند که هسته ای شدن ارمنستان می تواند پیامدهای گسترده امنیتی اقتصادی و ژئوپلتییک در حوزه قفقاز و منطقه داشته باشد. از این نگاه واکنش ترکیه و جمهوری آذربایجان به احتمال توان هسته ای ارمنستان قابل تحلیل است . در این چارچوب باکو و آنکارا تلاش کرده اند با تاکید بر اتحاد و افزایش همکاری های نظامی و امنیتی دو سویه با تاکید بر نکته هایی چون دنیا باید به تهدیدهای هسته ای ایروان پاسخ دهد و حساس باشد خواستار بررسی وجود بمب هسته ای در ارمنستان، استفاده غیر قانونی ارمنستان از ضایعات رادیو اکتیو، ارتباط این کشور با بمب کثیف و ارائه نشانه ها به آژانس بین المللی انرژی هسته ای بررسی وجود بمب هسته ای در ارمنستان شوند. آنچه مشخص است در اختیار داشتن جنگ افزار هسته ای توان بازدارندگی ارمنستان را در برابر دو دشمن خود یعنی ترکیه و جمهوری آذربایجان را بیشتر کرده و بر اهمیت راهبردی این کشور می افزاید و در کنار منصرف کردن باکو و ترکیه از توسل به اقدامات تهاجمی به کاهش تهدید علیه ارمنستان، به ویژه در قره باغ می افزاید.
واژگان کلیدی: رویکرد هسته ای ایروان، توان هسته ای ارمنستان، قدرت هسته ای ارمنستان، جمهوری آذربایجان و بمب هسته ای ارمنستان ، ترکیه و ارمنستان
