نشست لیسبون و دورنمای روابط روسیه –ناتو

جعفر خاشع

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

نشست ناتو در لیسبون یک واقعه تعیین کننده  بسیار مهم در تاریخ 61 ساله این  پیمان نظامی است. بیست و هشت کشور عضو به طور رسمی  برای تصویب “مفهوم استراتژیک” جدید در این نشست شرکت خواهند کرد. این مفهوم جدید در مورد تهدیدات جدید اروپا و راههای مقابله با این تهدیدات برای یک دهه آینده است. 11 سال پیش ناتو چنین طرحی را برای یک دهه خود تصویب کرده بود. در طول این دوره هم جهان و هم خود ناتو به طور گسترده ای تغییر یافته است. در حال حاضر توجها بر روی چند مساله ضروری و فوری تمرکز یافته است. تلاش جهت اتمام جنگ طولانی افغانستان، حل مساله هسته ای ایران و نیاز به “reset” با دشمن قدیمی، روسیه. در این بین از سر گیری روابط با روسیه نقش محوری دارد چرا که ناتو برای روسیدن به دو هدف دیگر خود نیز نیاز به همکاری روسیه دارد.

روند هاي  حاكم بر روابط روسيه و ناتو و موضوعات مورد چانه زني طرفين نشان از عزم جدي طرفين براي همكاري است. ابتكار اين همكاري ها از جانب ناتو است كه با استقبال مدودف و تيمش مواجه شده است. براي اولين رئيس جمهور روسيه در نشست سران ناتو شركت مي كند. بنابراين شركت مدودف در اين نشست و موضوعات مطرح در این نشست، اهميت به سزايي به آن داده است. تا آنجايي كه برخي از نشست ليسبون به عنوان نقطه عطف در روابط روسيه و ناتو نام مي برند. همزمان با تمایل طرفین به بهبودی روابط، هنوز اختلافات بنیادینی در روابط ناتو و روسيه وجود دارد. روسیه و اروپا نگاه متفاوتی به مساله امنیت در قاره اروپا دارند که به اختصار به بررسی رویکرد هر کدام می پردازیم.

نگاه  روسي به امنيت اروپا: بحث تامين امنيت اروپا در معناي جغرافيايي آن و مقابله با تهديدات احتمالي موضوعي است كه نقطه اشتراك روسيه، آمريكا و اروپا است. ولي اين سه مركز قدرت در مورد تعريف امنيت، تهديد و منبع تهديد اختلاف نظر بنيادي دارند. روسيه معتقد است براي تامين امنيت اروپا همه از ولادي وستك روسيه تا ونكوور كانادا بايد ضمانت حقوقي مشابه جهت تامين امنيتشان برخوردار باشند. در اين راستا در اواخر سال گذشته ميلادي مدودف طرح 14 ماده اي را براي تامين امنيت اروپا پيشنهاد داد. مدودف با طرح اين پيشنويس درصدد بود از نقش ناتو در تامين امنيت اروپا بكاهد و با ايجاد يك نهاد جديد قدرت تاثير گذاري ناتو را محدود كند. در ماده یک این پيشنويس آمده است که تمامي تصميمات امنيتي اعضاي اين قرارداد، كه چه بصورت مستقل، يا با همكاري ساير اعضا، يا توسط نهادهاي بين المللي و ائتلاف‌هاي نظامي اتخاذ مي شود، بايد با درنظر گرفتن ملاحظات امنيتي ساير اعضا اتخاذ شود. اعضا بر همين اساس بايد مطابق قرارداد حاضر عمل كنند. طبق اين ماده اعضا ناتو به عنوان يك ائتلاف نظامي اگر بخواهد تصميمي اتخاذ كند بايد ملاحظات امنيتي ساير اعضا (روسيه) را رعايت كند. این ماده آشکارا درصدد اعمال محدودیت بر تصمیمات ناتو می باشد. هر چند در اين پيشنويس به صورت مستقيم به ناتو اشاره نشده است ولی درصدد است که يك نهادي فراتر از ناتو ايجاد كند كه هم روسيه در اين نهاد از قدرت برابر در تصميم گيري هاي امنيتي اروپا برخوردار مي شود و هم با تاكيد بر نقش مجامع بين المللي به خصوص سازمان ملل و شوراي امنيت در اين پيشنويس روسيه در پي مقابله با يكجانبه گرايي آمريكا به خصوص در مناطق پيراموني خود (اروپا شرقي و جمهوري هاي شوروي سابق) است . در تبصره دوم ماده 2 این پیشنویس آمده است که اعضاي اين قرارداد كه عضو اتحاد نظامي يا ائتلافي ديگرهستند بايد تمامي ضوابط اساس نامه سازمان ملل….. و نیز مفاد بند یک این قرارداد (ملاحظات امنيتي ساير اعضا) را رعایت کنند.

در حال  حاضر روسيه براي مقابله با  نفوذ آمريكا در منطقه ابزار  مشروع و حقوقي ندارد. بنابراين  روسيه درصدد ايجاد يك نهادي  «فرا ناتو» كه همه كشورهاي پيراموني روسيه به خصوص جمهوري هاي سابق شوروي را در بر بگيرد و مسائل امنيتي در اين كشورها را به تصميم گيري جمعي گره بزند. در تبصره 3 ماده 6 اين پيشنويس آمده است نشست اعضا با حضور دو سوم اعضا رسميت مي‌يابد و تصميمات آن براي تمامي اعضا لازم الاجرا خواهد بود. اعضا این معاهده نباید تعهدات بین المللی ناسازگار با این پیمان را به کار گیرد. اين طرح مورد استقبال كشورهاي غربی و اعضا ناتو قرار نگرفت. ناتو به دنبال همكاري هاي رسمي تعهد آور و بلند مدت با روسيه نيست فقط در پي همكاري هاي موردي و عملي در حوزه هاي مشخص با روسيه است. ولی مسکو هدفش از همکاری با ناتو رسیدن به یک موازنه منافع استراتژيك است و معتقدند که هيچ تهديد ملموس و واقعي دو طرف را تهديد نمي كند و مساله اصلي برای دو طرف در حال حاظر باید ایجاد يك تعادل منافع بلند مدت باشد.

نگاه  ناتو به امنیت اروپا: از طرف ديگر كشورهاي اروپايي نگاه متفاوت به امنيت اروپا دارند. تهدید موشکی ایران و کره شمالی تهدیدات اعلامی ناتو و دلیل استقرار سامانه سپر دفاع موشکی در اروپا است. در حالی که کارشناسان نظامی روسیه معتقدند که نه کره شمالی و نه ایران توان تهدید روسیه دارند. کره شمالی هم به لحاظ جغرافیایی و هم به لحاظ نظامی و ایران به لحاظ نظامی توان ایجاد تهدید علیه اروپا را ندارد. در بين كشورهاي اروپايي هم در مورد نحوه تامین امنیت اختلاف نظر وجود دارد. از طرفي فرانسه که عضو باشگاه کشورهای هسته ای است و به طور کامل عضو ناتو نیست، بر بازدارندگي هسته اي به عنوان اصلي ترين ابزار تامين امنيت اروپا تاكيد دارد و سیستم سپر دفاع موشکی را مکمل این بازدارندگی و نه جایگزین آن، می داند. ولي آلمان بر خلع سلاح هسته اي تاكيد دارد و معتقد است كه جهت تامين امنيت اروپا سيستم سپر دفاع موشكي باید ایجاد شود

هم اكنون كه چند روز بيشتر به نشست ليسبون نمانده است جنب و جوش خاصي بر اعضا ناتو به خصوص اعضا تاثير گذار آن حاكم است.  اين كشورها جهت جلب موافقت روسيه براي شركت در طرح جديد امنيتي ناتو تلاشهاي زيادي انجام داده اند. راسموسن در اولين اقدام مهم از مدودف به صورت رسمي براي شركت در اين نشست دعوت به عمل آورد. با توجه به گرایش مدودف به غرب شركت وي در اين نشست دور از انتظار نبود. ولي مدودف با كمي تاخبر و بعد از نشست سران آلمان، فرانسه و روسيه در دوويل فرانسه اعلام كرد كه در اين نشست شركت خواهد كرد. شركت روسيه در اين طرح ها و با تعريف اهداف جديد براي ناتو اين سازمان علت وجودي تازه اي مي يابد. با ورود روسيه به اين طرح ها، البته با شرايط مطلوب غرب، بزركترين مانع بر سر راه ناتو در گسترش به شرق برداشته خواهد شد. چنان كه مسكو در اين طرح ها مشاركت داشته باشد ديگر توجيهي براي مخالفت با عضويت جمهوري هاي ديگر شوروي سابق در اين سازمان نخواهد داشت. البته اين سناریویی است كه خوشایند غرب است و وقوع آن دور از ذهن به نظر مي رسد. کشورهای اروپای شرقی عضو ناتو همچنان به روسیه بدبین هستند و معتقد هستند که چون روسیه عضو ناتو نیست شرکت دادن این کشور در طرح دفاع موشکی به این مهمی تصمیم غیر منطقی است.

از طرفی، در بين كشورهاي بزرگ اروپا گرايشي وجود دارد كه از يكجانبه گرايي آمريكا در مسائل امنيتي اروپا ناخرسند بوده و درصدد به دست گرفتن ابتكار عمل مسائل امنيتي اروپا هستند. سفرهای پی در پی مقامات بلند پايه اين كشورها به مسكو در چند هفته گذشته، حاكي از آن است كه اين كشورها در پي تقويت روابط خود با روسيه و گرفتن ابتكار امنيتي اروپا به دست خويش هستند. ولي آنچه مسلم است، هر توافقي كه در مورد امنيت اروپا به خصوص در مورد طرح سپر دفاع ضد موشكي بين اين كشورها با روسيه صورت پذيرد حرف آخر در كاخ سفيد زده مي شود. بنابراين ملاقات مدودف و اوباما در حاشيه نشست لسيبون همه نظرها را به خود جلب كرده است. از طرفي ديگر با توجه به نتايج انتخابات ميان دوره اي آمريكا و پيروزي جمهوري خواهان احتمالا اوباما در پي گيري سياست خارجي خود در مورد چين و روسيه با مشكلات جدي مواجه شود.

چالش  ها:

1. اولين نگراني روسيه در مورد جزئيات استراتژي جديد امنيتي ناتو است روسيه به دنبال فهم نگاه جديد ناتو به نقش روسيه در امنيت اروپا است. مسكو به صورت جدي از غرب انتظار دارد كه احترام بيشتري به حقوق مسلم روسيه و حوزه نفوذ روسيه در جمهوري هاي سابق شوروري را به رسميت بشناسد. ولي ناتو تا به حال اين حق روسيه را رعايت نكرده و به رسميت نشناخته و بعيد هم هست كه در ليسبون اين اتفاق بيافتد.
2. حاكميت بي اعتمادي تاريخي بر روابط طرفين نمي توانند در كوتاه مدت به همديگر به عنوان دو شريك نزديك و استراتژيك نگاه كنند. اگر چه نه روسيه ونه ناتو در پي مواجهه با يكديگر نيستند. ولي هيچ يك از اينها هم نمي توانند راهي را پيدا كنند كه منجر به همزيستي مسالمت اميز دو طرف در بلند مدت شود.
3. مشکل دیگر مساله مدیریت طرح نظامی مشترک از جمله سپر دفاع موشکی است. صرف نظر از شراکت روسیه در این طرح ها خود ناتو مانند یک دستی است با 28 انگشت، که در صورت بروز خطر کدام انگشت دکمه شلیک را فشار خواهد داد. اگر روسیه به این طرح بپیوندد مسئاله بغرنج تر از این هم می شود.

نتیجه گیری: با توجه به اهمیت نشست لیسبون که استراتژی امنیتی یک دهه آینده ناتو را مشخص می کند، کشورهای عضو می خواهند با جلب همکاری روسیه هزینه های خود در حل و فصل مسائل پیش روی خود را کاهش دهند. ناتو هنوز هم روسیه را به عنوان منبع تهدید برای خود می بینید چرا که تاکید بر بازدارندگی هسته ای جز در برابر روسیه و چین معنی نمی دهد. همچنین به عقیده کارشناسان، طرح استقرار سپر دفاع موشکی در ترکیه هدفش مقابله با تهدید ایران و روسیه است. ولی این بی اعتمادی تاریخی باعث نشده که ناتو از همکاری با روسیه در زمینه های مشخص و موردی همچون افغانستان صرف نظر کند.

همکاری روسیه  در طرح سپر دفاع موشکی واحد و  یکپارچه با ناتو بعید به نظر می رسد. چنانچه راسموسن، دبیر کل ناتو د تازه ترین اظهار نظر خود اعلام کرده است که ایجاد سپر دفاع موشکی  یکپارچه غیر محتمل است ولی ما می توانیم با داشتن دو سیستم مجزا در حوزه تبادل اطلاعات با روسیه همکاری کنیم. آنچه مسلم است روسیه و ناتو در حال حاضر نمی توانند به شراکت استراتژیک برسند. ولی با توجه به رویکرد مدودف، رییس جمهور روسیه به غرب و از سرگیری روابط با امریکا که نقش تعیین کننده در ناتو دارد، احتمال حصول به توافقات موردی بین طرفین در نشست لیسبون وجود دارد. ولی دو طرف نمی توانند در مورد مسائل مهمی امنیتی، و تهدیدات مشترک به توافق برسند. ناتو به هیچ عنوان استقلال یا خود مختاری آبخازیا و اوستیا را به رسمیت نمی شناسد و مکرر بر مساله عضویت گرجستان و اوکراین در ناتو تاکید می کند. از طرفی هم دكترين امنيت نظامي روسيه گسترش ناتو به شرق و سپر دفاع موشكي آمریکا در اروپا شرقي را مهمترين تهديدات امنيتي خارجي خود مي داند. وجود این چالشهای اساسی در روابط طرفین می تواند نشست لیسبون را نه به عنوان نقطه عطف بلکه به صبح کاذب روابط دو طرف تبدیل کند.