موقعیت گرجستان در قفقاز

احسان شاه حسینی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد :

 گرجستان بعنوان یکی از کشور های حاضر در حوزه قفقاز دارای موقعیتی استراتژیک  است که از لحاظ ژئو اکونومیک مسیر دسترسی به دریای سیاه ونزدیک بودن به منابع نفتی همجوار آن را مسیر می سازد. همچنین قرار گرفتن در کریدور شرق به غرب و جنوب به شمال، عامل موازنه امنیتی بین ارمنستان و آذربایجان وحوزه کشمکش استراتژِیک بین روسیه ، اروپا و امریکا است.

با توجه به معادلات نو در حوزه قفقاز و نگاه جدید پس از دوران شوروی به قفقاز، گرجستان با خلاء قدرت در این حوزه، مورد توجه قدرتهای منطقه ای و فرا منطقه ای قرار گرفته و اولویت بندی های آنان با توجه به شرایط پیش آمده در منطقه بسوی تعین کریدور انرژی برای غرب و ایجاد نفوذ در حیات خلوت  و در همسایگی روس ها بوده است. همچنین تلاش روسیه برای حفظ اقتدار و نفوذ خود در قلب قفقاز بعنوان اهرم کنترل این منطقه بر نقش و اهمیت گرجستان در قفقازمی افزاید.

 از سوی دیگر، خود گرجستان نیز با توجه به سیاست کسب حامی در مقابل روس ها بدنبال ایجاد ارتباط با قدرت های فرامنطقه ای غربی می باشد، این عوامل گرجستان را دارای برجستگی ژئواسترایک و ژئوانکونمیک در حوزه قفقاز می سازد که منشاء تحولات و اتفاقات گوناگونی در منطقه می باشد.

تبیین رخ داد:

گرجستان بعنوان یکی از کشور های اروپایی قفقاز مرز بین اروپا و آسيا است. این کشور از مرکز به غرب حوزه قفقاز کشیده شده است که از شمال با فدراسیون روسیه، از شرق با جمهوری آذربایجان، از جنوب با جمهوری ارمنستان، و از جنوب غربی با ترکیه هم مرز است.

جمهوری گرجستان شامل  دو جمهوری خودمختار آبخاز و آجارستان و یک منطقه مستقل اوستیای جنوبی  بوده و به 65 ناحیه و منطقه تقسیم می‌شود، دارای 13 شهر و چندین شهرک است که شامل شهرهای تفلیس، کوتائیسی، گوری، چیاتورا، روستاوی، پوتی، تقیبولی، زوگدیدی، تسقالتوبو، سوخومی، تقوارچلی، گاگرا، باتومی و 37 شهر کوچک، 61 مرکز روستایی و 450 روستا است.

كوه هاي قفقاز مرز شمالي گرجستان را تشكيل مي دهند . رشته كوه كم ارتفاع تري ، قفقاز كوچك ، در جنوب گرجستان جاي دارد . رودهاي مهمی چون : كورا ، ريوني از میان گرجستان عبور می کنند .  

 گرجستان دارای وضعیت جغرافیای متنوعی می باشد که 54 درصد كوهستاني، 33 درصد داراي تپه و نجد و تنها 13 درصد شامل دشت و دره است. ماوراي قفقاز يكي از مراكز بسيار مهم باستاني و مشهوربه استخراج معدن و فلزكاري بوده است. كانيهايي كه اكنون در گرجستان استخراج مي‌شود شامل ذغال سنگ، منگنز، نفت،‌ مس، آهن،‌ ارسنيك، تنگستن، طلا، مرمر، سولفات باريم، ‌سنگ ويژه چاپ، عقيق و جيوه است .

دردرون این حوزه جغرافيايي کوچک ، تنوع و گوناگونی زبانی و فرهنگی در میان مناطق مختلف بچشم می خورد. زبانهاي گرجي، سواني و مينگرلايي – لازي رويهم رفته گروه زباني ايبريايي – قفقازي را در درون خانواده زبانهاي قفقازي تشكيل مي‌دهد. گرجي، زباني پيچيده و صرفي و مورد علاقه زبان‌شناسان است. البته زبانهاي قفقاز از خانواده زبانهاي هندواروپايي، تركي و سامي به كلي جدا و متمايز است.

گرجستان در حوزه جغرافیای موقعیتی  ایستاده است  که در تقاطع تمدنی شرقی و غربی جای گرفته و دروازه قفقاز بسوی غرب است که البته در طول تاریخ خود، شاهد این تقابل تمدنی نیز بوده است. از این رو، با نگاه جغرافیای به این کشور اهمیت  گرجستان در قفقاز برامده از موقعیت و رسالت جغرافیایی خود و همسایگانش می باشد.

این کشور دارای حجم جمعیتی در حدود  4371535 می باشد که در درون خود شاهد گوناگونی و تنوع جمعیتی و فرهنگی ای بالایی می باشد که در زبانها موجود در قفقاز خود را بروز و در آداب و رسوم جاریشان نمایان می سازند. در درون گرجستان گرجی های با 8/83٪ اکثریت جمعیتی این کشور را به خود اختصاص داده و آذری های با 5/6٪  ، ارمنیها با 7/5٪ ، روسها با 5/1٪ و مابقی اقوام با 5/2٪ دیگر اقشار جمعیتی این کشور را تشکیل می دهند.

از سوی دیگر، گرجستان مانند حوزه ای که در آن قرار دارد دارای تنوع و تکثر ادیان است. ادیان مسیحیت واسلام در این حوزه تمدنی قرار دارند و مذاهب ارتدکس و ارمنی- گرجی با حدود 90٪ و مذاهب سنی و شیعه در حدود 10٪ را شامل می شوند.  از چهار و نیم میلیون نفر جمعیت گرجستان، 500 هزار نفر مسلمانان هستند.  امروزه بیش از 200 مسجد و مدرسه اسلامی در گرجستان وجود دارد. این مسئله برخورد مردم گرجستان با اسلام را نشان می دهد که ناشی همزیستی چند قرن اخیر مردمان این حوزه می باشد آجاريا و ناحيه كوموكارتلي با جمعيت غالب شيعه آذري هستند و مناطق مسلمان نشين ديگري نيز در گرجستان وجود دارد كه از آن جمله مي توان به اقليت كوچك ساكن در آبخازيا و ۱۲ هزار كيستين دره پانكيسي اشاره كرد (كه با چچني ها ارتباط نزديك دارند).

از منظر اقتصادی نیز گرجستان با توجه به منازعات سیاسی داخلی و بحث جمهوری های جدایی طلب با نبود سرمایه و امنیت در خصوص جذب سرمایه گذاری خارجی مواجه بوده که بر مشکلات اقتصادی دیگر این کشور چون نداشتن صنایع مادر و لاغر بودن حجم صنعت این کشور می افزاید و در این خصوص گرجستان خط لوله نفت باکو-تفلیس- جیحان و خط لوله گاز باکو –تفلیس – ارزروم را راه نجاتی برای مشکلات عدیدی اقتصادی خود می داند. بطور میانگین حجم جمعیتی این کشور در حدود 40٪ در بخش کشاورزی 20٪ صنعت و 40٪ در بخش خدماتی تقسیم شده اند.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1990 جمهوری تازه استقلال یافته گرجستان با منازعات داخلی چون مناطق جدایی طلب ابخازیا ، اوستیای جنوبی و آجاریای گردید و بدنبال آن مجبور به پذیرش نیروی های نظامی روسیه در خاک خود شد. با توجه به منازعات نظامی داخلی که منجر به  از بین رفتن زیر ساخت های اقتصادی گردید و بدلیل فقدان منابع انرژی و حمایت های خارجی باعث شکل گیری بحران اقتصادی در اوایل دهه 90  در گرجستان گردید .در اواسط دهه 90 با ثبات یافتن عرصه سیاست در گرجستان تلاش برای جلب سرمایه گزاری خارجی و کمک های خارجی برای بهبود چرخه اقتصادی آغاز گردید که البته فسا اداری – مالی یکی از موانع دیگر در این راه بود.

یکی از راه های پیش روی گرجستان تلاش برای حرکت بسوی غرب در پی کسب حمایت و توجه آنان برای حل مشکلات اقتصادی و سیاسی خود بود و نزدیکی هرچه بیشتر گرجستان به غرب باعث شکل گیری بحرانی جدید در عرصه سیاسی برای این کشور شد و آن حساسیت بالای روسیه به حضور غرب در حیات خلوت خود شد، بویژه کشوری که بیشترین مرز را با آن کشوردرقفقاز دارد. گسترش ناتو  و اتحادیه اروپا به شرق بخصوص حضور ناتو در این کشور در تیرگی روابط گرجستان و روسیه موثر افتاد .

حرکت هرچه بیشتر گرجستان به سوی غرب با حمایت روسیه از جمهوری ها و مناطق جدایی طلب گرجستان مواجه بود که تنش روابط میان دو کشور را افزایش می داد که اختلافات وتنش های روسیه و گرجستان را افزایش داد .

از منظری دیگر، اهمیت گرجستان در شمال حوزه قفقاز جنوبی به مسیر خطوط لوله انرژی باز می گردد. نیاز مبرم  کشور گرجستان و دیگر کشور های اروپایی به انرژی، آنان را به انرژی روسیه وابسته می سازد و این اهرم فشار مناسبی در دست روس ها به شمار می آید. از این رو تلاش غرب برای کاهش وابستگی انرژی و یافتن مسیر مناسب برای منابع انرژی دریای خزر و آسیای مرکزی اهمیت و جایگاه استراتژیک گرجستان را در قفقاز را برجسته ساخته است. بدرستی این خطوط انرژی هم برای گرجستان دارای آثار و پیامدهای بزرگی  برای رفع مشکلات اقتصادی این کشور خواهد بود و هم می تواند نیاز غرب و کاهش وابستگی به روسیه را در پی داشته باشد.

موضع دیگری که در خصوص گرجستان دارای اهمیت می باشد وقوع انقلاب گل سرخ و بر سرکار آمدن میخائیل ساکاشویلی می باشد که نقطه تلاقی روسیه و غرب، در گرجستان به حساب می آید . تلاش ابتدائی وی مبنی بر مهار ساختن جریان جدایی طلبی های جمهوری ها و مناطقی بود که با حمایت روسیه پتانسیل بالایی برای شکل گیری بحران داخلی در گرجستان شده بود و همچنین اهرم فشاری در دست روس ها برای رسیدن به خواسته های خود در گرجستان و کنترل این کشور در مقابله با حرکت بسوی غرب بود. از این رو تلاش های ساکاشویلی از جمله اخراج نیرو های روس و جایگزینی نیرو های حافظ صلح بین المللی وهمچنین افتتاح خط لوله باکو – تفلیس – جیحان با توجه به حمایت غرب از گرجستان صورت پذیرفت  که البته با مقابله و عکس المعل سریع روس ها مواجه گردید.

یکی از مشکلات گرجستان بحث دو جمهوری خودمختار اوستیای جنوبی و آبخازیا است که خواهان جدایی از گرجستان پس از فروپاشی شوروی بودند. اما این خواسته باعث جنگ داخلی در گرجستان شد که نزدیک به ۳ سال طول کشید که در نهایت با وساطت روسیه و سازمان ملل این مسئله منجر به صلح ناپایداری شد.  این نکته بعنوان اهرم فشاری در دستان روسها قرار گرفت و از همان زمان از این مسئله برای امتیاز گیری استفاده نمودند تا اینکه با روی کار آمدن دولت ساکاشویلی و ایجاد چرخشی اساسی در سیاست خارجی این کشور، این موضوع وارد مرحله جدیدی شد و وی با  تکیه بر غرب و آمریکا بدنبال حل کامل این قضیه برآمد و با اشتباهات خود باعث شد ،تا این قضیه بطور نسبی اما بر خلاف مصالح و منافع ملی گرجستان حل شود و این دو جمهوری تحت حمایت روسیه از گرجستان جدا شوند و مردم این دو جمهوری از پس اختلافات سیاسی روسیه و گرجستان به ارزوی دست نیافته خود پس ار فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نزدیک شوند چرا که این دو جمهوری فوق الذکر تنها از سوی روسیه مورد شناسایی قرار گرفته اند و این نکته نیز برای روس ها خالی از شکست نبود.

دورنمای رخداد :

در مجموع، گرجستان بعنوان کشور که در میان بازی بزرگانی قرار دارد واین شرایط را موقعیت ژئواستراتژیکش برایش به ارمغان آورده است از این رو، گرجستان با توجه به ویژگی های عنوان شده و پتانسیل های موجود در خود می تواند راه و مسیر خود در جهت حل مشکلات سیاسی و اقتصادیٰ، اجتماعی اش را همرا را سازد.

 اما آنچه که این مهم را برای آن کشور به ارمغان می آورد،درک درست موقعیت خود و سیاست های اتخاذ شده برای رسیدن بدان هاست. حرکت گرجستان برای فاصله گرفتن از قیم ناخواسته خود یعنی روسیه با حرکت بسوی غرب سیاستی است که نکته سیاه آن روند سریع و همراه با شتابزدگی در این مسیر است که این کشور را در مقابله ی مستقیم با روس ها قرار می دهد واین ناشی از نادیده گرفتن قدرت هرچند تحلیل رفته روس ها درمنطقه می باشد.

از سوی دیگر، گرجستان با توجه به موقعیت استراتژیک خود در قفقاز می تواند نقش دروازه های آهنینی برای ورود به غرب را برای دیگر کشور های قفقاز باز نمایند. همچنین این کشور دارای پتانسیلی است که نقش موازنه دهنده خود در منطقه را پرنگ تر ساخته به آن دامن زند.

از نگاهی بیرونی به نقش و جایگاه گرجستان در قفقاز نیز روسیه و غرب اعم از آمریکا و اتحادیه اروپا هرکدام بدلیل موقعیت ژئو استراتژیک گرجستان دارای منافع سیاسی و اقتصادی متفاوت و در عین حال متقاطعی می باشند، که بر اهمیت گرجستان در این حوزه حساس می افزاید. لازم به ذکر است که بین منافع غرب و روسیه در گرجستان یک تفاوت ذاتی وجود دارد بدین معنی که منافع غرب در گرجستان منافع حیاتی نیست. این کشور نمی تواند خود را از بازی میان قدرت های منطقه ای و فرا منطقه جدا کند. حضور فعال و هوشیار برای گرجستان امری لازم و ضروری است که تا کسب منافع ملی ان کشور در زیر سایه قدرت های فراملی و منطقه را میسر سازد.