محمد بهرامی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیا رخداد:
طی چند سال اخیر سیاست خارجی ترکیه بر اساس تنش صفر با همسایگان عمدتاً در صدد تنش زدایی در منطقه و برقراری پیوند قوی با همسایگان بود. این سیاست که از طرف احمد داود اوغلو و در راستای مفهوم عمق استراتژیک و همچنین همگراییهای منطقه ای و تاثیرپذیری از مباحث نوکارکردگرایی و نظریه پردازان این حوزه مانند ارنس هاس و تحت تاثیر مکتب سازهانگاری انگلیسی شکل گرفته بود موجب گردید تا مباحثی همچون هویت و فرهنگ مشترک و برقراری روابط مناسب با کشورهای منطقه که دارای اشتراکات فرهنگی و تاریخی با ترکیه بودند به اولویت سیاست خارجی ترکیه تبدیل شود. در این راستا ترکیه با ایفای نقش فعال در منطقه و بکارگیری دیپلماسی عمومی و قدرت نرم موفق شد جایگاه و نقش برجسته ای در منطقه به خود اختصاص دهد. اما مطرح شدن موضوع استقرار سپر دفاع موشکی ناتو در خاک ترکیه و موافقت این کشور با نصب این سامانه نشان از تغییرات در سیاست خارجی ترکیه دارد که پیامد آن امنیتی شدن منطقه و ایجاد بی اعتمادی در میان قدرتهای منطقه ای و شکل گیری دور جدیدی از مسابقه تسلیحاتی خواهد بود. از سوی دیگر این مسئله میتواند به سیاست خارجی و وجهه حکومت ترکیه تحت رهبری حزب عدالت و توسعه لطمه وارد کند. در این مقاله در پی یافتن پاسخ این سئوال هستیم که استقرار سپر دفاع موشکی ناتو در ترکیه چه پیامدهای بر منطقه و جایگاه ترکیه در منطقه و نظام بین الملل بر جای خواهد گذاشت و ترکیه از نصب این سامانه در خاک خود چه اهدافی را دنبال میکند. پیرو این موضوع نگاهی نیر به مواضع جمهوری اسلامی ایران و روسیه به عنوان همسایگان ترکیه در قبال استقرار این سامانه خواهیم داشت.
تبیین رخداد:
در این بخش ابتدا به بررسی اهداف آمریکا و ناتو در رابطه با استقرار سپر دفاع موشکی میپردازیم. در قسمت بعد اهداف ترکیه از استقرار سپر دفاع موشکی در خاک خود و تأثیر آن بر نقش و جایگاه ترکیه در منطقه و نظام بین الملل مورد بررسی قرار میگیرد. در پایان نیز تأثیر استقرار این سامانه بر امنیت و منافع ملی ایران و روسیه به عنوان قدرتهای منطقه ای مورد بررسی قرار میگیرد.
الف) سپر دفاع موشکی طرح استراتژیک امریکا و ناتو:
به منظور روشن شدن اهمیت استراتژیک سامانه دفاع موشکی ناتو در ترکیه و کشورهایی چون رومانی و لهستان باید نگاهی به سخنان و مواضع مقامات رسمی ایالات متحده داشته باشیم. در این زمینه فرانک روز دستیار معاون وزیر امورخارجه ایالات متحده اخیراً در کنفرانسی در کپنهاگ دانمارک اعلام کرد که سیستم دفاع ضد موشکی در ترکیه واکنشی است به تکثیر و گسترش تهدیدهای موشکی که از ناحیه ایران و خاورمیانه منافع و امنیت ایالات متحده و کشورهای اروپایی راتهدید میکند. موضوعی که در این زمینه حائز اهمیت است سعی این مقام امریکایی در جلب نظر مقامات روسی است که در آن بار دیگر مواضع واشنگتن را درباره این موضوع که هدف این سامانه سیستم موشکهای قاره پیمای روسیه نخواهد بود تکرار کرد. روز این سخنان را در کنفرانس چند ملیتی 2011 سیستم دفاع موشکی مطرح کرد.
ایالات متحده همواره بر این موضوع تاکید دارد که توانایی و قابلیت دفاع موشکی بالستیک برای سیاست های امنیت ملی ایالات متحده و مقابله با تهدیدهای در حال افزایش که نیروهای امریکایی مستقر در منطقه، متحدان و شرکای این کشور را تهدید میکند حیاتی است. ایالات متحده همواره بر این موضع تاکید کرده است که هیچ کشور یا گروهی از کشورها قادر نخواهد بود این کشور را از تلاشهای خود به منظور استقرار سپر دفاع موشکی منصرف کند. بر اساس سخنان رئیس و بنیانگذار اتحاد دفاعی حمایتی موشکی ایالات متحده سیستم رادار هشدار دهنده که توسط ایالات متحده در ترکیه نصب خواهد شد به طور خاص به منظور مقابله با موشکهای ایران است که میتواند اروپا و امریکا را هدف قرار دهد.
استقرار سپر دفاع موشکی در ترکیه را میتوان در راستای نشست 28 کشور عضو ناتو در اواخر سال گذشته در لیسبون و تصویب برنامهای مبنی بر ایجاد سپر موشکی بالستیک جهت مقابله با برنامه های موشکی ایران ارزیابی کرد. در این نشست اعضای ناتو با استقرار سیستم ضد موشکی در سراسر اروپا برای مقابله با موشکهای بالستیک ایران موافقت کردند.
سیستم دفاع ضد موشکی در 4 مرحله عملیلتی خواهد شد. فاز 1 این سامانه در مارس امسال با استقرار کشتی ای جی کلاس با قابلیت سیستم دفاع موشکی در مدیترانه آغاز بکار کرد. همچنین بخشی از اولین فاز این طرح با نصب یک ایستگاه راداری پیشرفته هشدار دهنده در ترکیه در سال جاری افتتاح خواهد شد. دومین فاز با نصب سایت رهگیری زمینی در رومانی که بر اساس پیش بینی ایالات متحده در سال 2015 به بهرهبرداری خواهد رسید عملیاتی میشود . سومین فاز با سایت رهگیری دیگری در لهستان در سال 2018 به بهرهبرداری میرسد و در پایان، فاز چهارم شامل توسعه یک سیستم رهگیری پیشرفته تر است که در چارچوب زمانی مشخص تا سال 2020 در اروپا مستقر میشود.
سپر دفاع موشکی بخشی از سیاست دفاعی اوباما:
استقرار سپر دفاع موشکی در ترکیه به عنوان بخشی از سیاست دفاعی اوباما به شمار میرود. ایالات متحده در صدد است تا سپر دفاع موشکی در ترکیه را با استقرار سایت جدید دیگری در رومانی که بر اساس پیش بینی مقامات امریکایی تا سال 2015 به بهره برداری میرسد تقویت کند. در این راستا این سیستمها با موشکهای مسقر در کشتیهای آمریکایی حاضر در مدیترانه تقویت میشوند. ایالات متحده هدف از استقرار سپر دفاع موشکی در ترکیه را که قادر است کل خاک ترکیه و جنوب اروپا را محافظت کند، مقابله با موشکهای بالستیک ایران عنوان میکند. بنابراین میتوان گفت که استقرار سپر دفاع موشکی در ترکیه آخرین بخش از بیانیه سیاست دفاعی باراک اوباما می باشد که در آن بر این موضوع تأکید شده بود که رادارهای هشدار سریع باید تا اواخر امسال در ترکیه مستقر شوند.
ب) ترکیه و سپر دفاع موشکی:
رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه در نوامبر سال گذشته اعلام کرد که ترکیه هیچ برنامه ای برای استقرار سپر دفاع موشکی ناتو در خاک کشورش ندارد. اردوغان در نشست سران گروه بیست در سال گذشته در سئول کره با اوباما بر سر این موضوع گفتگو کرد و در این راستا بیان داشت که ترکیه در مورد استقرار سپر دفاع موشکی ناتو در قلمرو خودش حساس است. در هفته بعد رسانه های ترکیه اعلام کردند که ترکیه با استقرار سپر دفاع موشکی ناتو در ترکیه موافقت خواهد کرد و پیرو این مباحث اردوغان نیز در مصاحبه ای اعلام کرد که سپر دفاع موشکی باید کل خاک ترکیه را پوشش بدهد و نه تنها بخش مجزایی از قلمرو ترکیه را در بر بگیرد. ترکیه شروطی را برای پذیرش استقرار این سامانه در خاک کشورش مطرح کرد. پیش از هر چیز مقامات ترکیه اصرار داشتند که ایجاد سیستم دفاع موشکی از طرف ناتو صورت میگیرد و نه ایالات متحده. دوم اینکه آنکارا خواهان استقرار سپر دفاع موشکی برای پوشش قلمرو تمام متحدان ناتو بود. سومین شرط این بود که ترکیه اجازه نمیدهد کشورش به دولت خط مقدم برای ناتو تبدیل شود مانند آن چه که در طول جنگ سرد روی داد. ترکیه شرایط دیگری را نیز برای استقرار سپر دفاع موشکی اعلام کرده است از جمله اینکه، این سیتم باید تمام مناطق کشور ترکیه را پوشش دهد، مقامات ترکیه باید اطلاعات کافی تکنیکی و فنی درباره عملکرد سیستم را در اختیار داشته باشند و ترکیه نقش مؤثری در سیستم کنترل مستقیم سلاح ها بر عهده بگیرد.
منابع دیپلماتیک ترکیه اعلام کردند که استقرار سیستم دفاع موشکی در ترکیه برای مقابله با هیچ کشور خاصی از جمله ایران نیست. وزارت خارجه ترکیه اعلام کرد که استقرار سیستم رادار هشدار سریع در ترکیه بخشی از سیاست جدید ناتو است که شامل یک مفهوم دفاعی بازدارندگی پیشگیرانه است. منابع وزارت خارجه ترکیه بیان کردند که با استقرار سپر دفاع موشکی، ترکیه نقشی را ایفا میکند که در آن حداقل تهدید و حداکثر منافع عاید این کشور به عنوان یکی از کشورهایی که در آنها سیستم رادار پیشگیرانه مستقر شده است میشود.
با این اوصاف ترکیه با میزبانی سپر دفاع موشکی در خاک کشورش به عنوان بخشی از سیستم دفاع موشکی ناتو با هدف مقابله با تهدید موشکهای قاره پیما موافقت کرد. در بیانیه وزرارت خارجه ترکیه آمده است که سپر دفاع موشکی باعث افزایش توان و قدرت یافتن ناتو و ترکیه و بالا بردن ظرفیت های دفاعی هر دو طرف میشود. در این میان اهداف ترکیه از استقرار سپر دفاع موشکی توجه کارشناسان سیاسی و مقامات سیاسی منطقه را به خود جلب کرده است. کارشناسان روسیه بر این اعتقاد هستند که اجازه ترکیه مبنی بر استقرار سیستم دفاع موشکی در خاک خود به دلیل تمایل و آرزوی آنکارا برای موقعیت و جایگاه خود به عنوان امپراتوری اصلی این قاره است، موقعیتی که در زمان حاکمیت عثمانی از آن برخوردار بود. دلیل دیگر پذیرش ترکیه مبنی بر استقرار سپر دفاع موشکی ناشی از نقشی بین المللی است که ترکیه با همکاری با آمریکا و ناتو در صدد به دست آوردن آن است. حمایت ترکیه از استقرار این سامانه در کشورش را میتوان در قالب همکاریهای استراتژیک ایالات متحدده و ترکیه ارزیابی کرد که در راستای «مدل مشارکتی» مورد نظر اوباما با کشور ترکیه ارزیابی کرد. در این زمینه دولتهای ایالات متحده و ترکیه اعلام کردند که سیستم رادار هشدار دهنده به منظور مقابله با تهدیدهای موشکی است که منشأ آنها در خارج از اروپا قرار دارد، از جمله بطور بالقوه از تهدیدهایی که از جانب ایران احساس میشود.
بنابراین بطور خلاصه میتوان گفت که تبدیل شدن ترکیه به قدرت مسلط منطقه ای با پشتیبانی ایالات متحده و ناتو از یک سوی و به دست آوردن موقعیت مناسب در نظام بین الملل و معادلات سیاسی بین المللی و تبدیل شدن ترکیه به قدرت فرامنطقه ای از سوی دیگر از دلایل اصلی موافقت ترکیه در راستای همکاری با ناتو و ایالات متحده میباشد. سرگی دمیدنکو از موسسه مطالعات و تحقیقات استراتژیک معتقد است که ترکیه با موافقت مبنی بر استقرار سیستم دفاع موشکی ناتو در خاک خود، به دنبال منافع ملی است که به عنوان یک پل ارتباطی بین غرب و شرق عاید آن کشور خواهد شد.
ج) سپر دفاع موشکی و نگرانیهای امنیتی روسیه:
ناتو و مسکو در سال گذشته از طریق شورای ناتو- روسیه در زمینه موضوعاتی مانند تروریسم، دزدی دریایی و برخی موضوعات مورد نظر دو طرف موافقت کردند. این در حالی است که دو طرف هنوز در مورد سپر دفاع موشکی پان اروپایی با یکدیگر اختلاف نظر دارند. روسیه در اواخر سال گذشته برای همکاری در سپر موشکی، مشروط بر اینکه این سیستم با همکاری مشترک میان روسیه و ناتو طراحی شود موافقت کرد. اما این پیشنهاد از طرف ناتو رد شد و همین موضوع روسیه را نسبت به اهداف سپر دفاع موشکی بدبین کرد. استقرار سپر دفاع موشکی نگرانیهای روسیه را در زمینه امنیتی افزایش میدهد. نگرانی اصلی روسیه از استقرار سامانه ضد موشکی ناشی از کاهش قدرت بازدارندگی این کشور پس از استقرار این سامانه در نزدیکی مرزهای روسیه است. علیرغم اینکه مقامات امریکایی و ناتو همواره تاکید دارند که هدف از سپر دفاع موشکی مقابله با برنامه های موشکی ایران است، اما روسیه آن را خطری برای منافع و امنیت خود میداند.
به این دلیل بود که پس از اعلام موافقت ترکیه با استقرار سپر دفاع موشکی در خاک این کشور، لاوروف وزیر امور خارجه روسیه اعلام کرد که این سامانه میتواند مواضع استراتژیک هسته ای روسیه را تا پایان دهه جاری به خطر بیندازد. لاوروف در همین راستا بر این موضوع تأکید کرد که ناتو و امریکا تضمینی مبنی بر اینکه سیستم دفاع ضد موشکی آنها علیه روسیه مورد استفاده قرار نخواهد گرفت نداده اند. از نگاه مقامات سیاسی روسیه، استقرار سپر دفاع موشکی در ترکیه با هدف اعمال فشار به این کشور و خنثی کردن نفوذ روسیه در کشورهای مشترک المنافع آسیای مرکزی و قفقاز صورت میگیرد، منطقه ای که حیات خلوت روسیه به شمار میرود. با این تفاسیر واکنش روسیه نسبت به استقرار سپر دفاع موشکی در ترکیه و تقویت سیتم دفاعی و امنیتی این کشور به منظور حفظ منافع استراتژیک خود دور از انتظار نخواهد بود. این موضوع میتواند منجر به افزایش رقابت نظامی بین روسیه و کشورهای غربی به خصوص آمریکا شده و منطقه را به سوی امنیتی و قطبی شدن سوق دهد. محیطی که در آن بار دیگر شاهد شکلگیری اتحادها و ائتلافهای بازیگران منطقهای و فرامنطقه ای برای حفظ امنیت و تمامیت ارضیاشان خواهیم بود که در آن منطق رئالیستی حاکم بوده و کسب، حفظ و افزایش قدرت به منظور بقا اصلیترین هدف سیاست خارجی کشورها را تشکیل میدهد.
ایران و سپر دفاع موشکی:
با توجه به اینکه یکی از تهدیدهایی که ناتو برای خود در دهه آینده ترسیم کرده گسترش سلاحهای متعارف و موشکهای بالستیک است از این رو و با افزایش توانایی ایران در ساخت و آزمایش موشکهای کوتاه و میان برد این نگرانی در میان کشورهای ناتو و ایالات متحده وجود دارد که ایران در طول سالهای آینده در زمینه ساخت موشکهای قاره پیما توانمند خواهد شد. از این رو وجود سپر دفاع موشکی در ترکیه و همسایگی ایران از ضروریات سیاست دفاعی ناتو در مقابله با ایران به شمار میرود. در این راستا ناتو و ایالات متحده در صدد هستند تا با تعمیق روابط امنیتی و گسترش همکاریهای نظامی با کشورهای منطقه که روابط مناسبی با غرب دارند از این کشورها به عنوان ابزاری برای مهار ایران استفاده کنند. در واقع در ایران این دیدگاه وجود دارد که هدف ناتو و ایالات متحده از استقرار سپر دفاع موشکی در ترکیه همراه ساختن ترکیه با سیاستهای منطقه ای کشورهای غربی از یکسو و تغییر موازنه قوا به سود کشورهای همسو در منطقه از سوی دیگر است تا از این طریق بتوانند کشورهایی که سیاستهای متعارض با غرب دنبال میکنند و به گمان آنها تهدیدی برای امنیت و منافع ملی غرب به شمار می روند را تضعیف و مهار کنند. یکی دیگر از اهداف این طرح جلوگیری از تعمیق و گسترش همکاریهای امنیتی منطقه ای و شکلگیری اتحاد میان ایران و ترکیه است. در این راستا ایالات متحده و ناتو همواره نارضایتی خود را در طول چند سال گذشته نسبت به گسترش همکاریهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران و ترکیه ابراز داشته اند و از این موضوع بیم داشته اند که این همکاریها به حوزه موضوعات امنیتی تسری پیدا کند. با اجرای سپر دفاع موشکی به نظر می رسد که این نگرانی از سوی غربیها برطرف خواهد شد. ترکیه با موافقت خود در مورد استقرار سپر دفاع موشکی ناتو ثابت کرد که به دوستان و متحدین سابق خود وفادار است و هنوز نقش چندانی برای کشورهای همسایه مانند ایران در معادلات امنیتی خود قائل نیست. بنابراین ایران نیز به طبع نسبت به این سیاست ترکیه واکنش نشان داده و استقرار این سامانه در همسایگی خود را عامل بیثباتی و ناامنی در منطقه قلمداد میکند، چرا که این موضوع موجب گسترش حضور هر چه بیشتر نیروهای ناتو در منطقه و دخالت قدرتهای فرا منطقه ای در معادلات سیاسی، امنیتی منطقه خواهد شد. در واقع ایران بر این موضوع تأکید دارد که ثبات سیاسی، امنیتی منطقه نیازمند همکاری کشورهای همسایه و ترتیبات امنیتی منطقهای است. با این اوصاف باید گفت که استقرار سپر دفاع موشکی در ترکیه موازنه قوا در منطقه را به ضرر ایران تغییر میدهد و این موضوع میتواند منافع و امنیت ایران را تهدید کند.
دورنمای رخداد:
استقرار بخشی از سپر دفاع موشکی ناتو در ترکیه و در دوران حاکمیت حزب عدالت و توسعه نقطه عطفی در سیاست خارجی این کشور به شمار میرود و تاثیر عمیقی بر معادلات سیاسی، امنیتی منطقه بر جای خواهد گذاشت. مهمترین تأثیر استقرار سامانه دفاعی ناتو در ترکیه لطمه به سیاست احمد داود اوغلو است که در آن ترکیه در صدد بود تا تنش میان این کشور و همایگانش را به صفر برساند. سیاستی که از آن به عنوان «تنش صفر با همسایگان» یاد میشد. سیاست جدید ترکیه موجب احیاء شدن منطق رئالیستی در سیاست خارجی کشورهای منطقه و شکلگیری جنگ سرد جدید و در نهایت امنیتی شدن منطقه خواهد شد. در این راستا دو کشور ایران و روسیه با توجه به ماهیت سیاست خارجی، اهداف و منافعی که در منطقه دنبال میکنند بیش از دیگران نسبت به این سیاست ترکیه واکنش نشان خواهند داد، چرا که سپر دفاع موشکی را تهدیدی برای امنیت خود قلمداد میکنند. ترکیه با اتخاذ سیاست جدید که مبتنی بر همکاری با کشورهای غربی و ایالات متحده است در صدد افزایش نقش منطقه ای و بین المللی خود در نظام بین الملل و تبدیل شدن به قدرت منطقه ای برتر در سیاست خارجی خود است. اما نکته ای که ترکیه نباید از آن غفلت کند این است که جایگاه و نقش ممتازی که ترکیه اردوغان در چند سال اخیر در خاورمیانه و جهان اسلام به دست آورده است ناشی از همگرایی منطقه ای ، پیگیری سیاست تنش صفر با همسایگان، رویکرد سازهانگارانه ترکیه و تاکید بر هویت و فرهنگ مشترک در اتخاذ سیاست خارجی و بکارگیری دیپلماسی عمومی و تسخیر قلبها و اذهان مردم منطقه از یک سو و سیاستهای مستقل این کشور در قبال غرب و فاصله گرفتن از اسرائیل از سوی دیگر میباشد. بنابراین رویکرد جدید ترکیه و همکاری با کشورهای غربی میتواند موجی از بی اعتمادی عمومی در میان مردم و سیاستمداران منطقه نسبت به ترکیه ایجاد کند و وجهه ترکیه نزد افکار عمومی تخریب و این کشور موقعیت و جایگاه خود در منطقه را از دست بدهد. بنابراین به نظر می رسد که ترکیه از این پس مجبور خواهد بود که موازنه ای میان سیاستهای خود در قبال کشورهای همسایه و همچنین قدرتهای فرامنطقه ای مانند ناتو و ایالات متحده ایجاد کند، چرا که امنیتی شدن منطقه میتواند به توسعه و پیشرفت ترکیه که در پرتو منطقه ای امن و عاری از تنش حاصل خواهد شد آسیب جدی وارد کند. از سوی دیگر ترکیه به منابع انرژی کشورهایی مانند ایران و روسیه وابسته است و بروز هر گونه اختلاف میان طرفین به بازی باخت- باخت برای ترکیه و کشورهای منطقه تبدیل خواهد شد.
