دکتر حسین ابراهیم نیا
مدرس دانشگاه و پژوهشگر شمال آفريقا
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
وضعیت احزاب و گروه های سیاسی در مصر و تونس
امروزه احزاب و گروه های سیاسی یکی از ضروریات زندگی جوامع بشری در دوره مدرن محسوب میشود، به‌طوری که یکی از مؤترین نهاد های تأثیر گذار بر روندهای تصمیم گیری و اجرائی کشور و به عنوان حلقه رابط میان مردم و حاکمیت سیاسی عمل می کند. در جوامع و نظامهای سیاسی کنونی تقریباً هم اندیشی کاملی نسبت به ضرورت تحزب وجود دارد؛ لیکن از ویژگیها و کارکردهای احزاب واقعی، همواره موجب ثبات سیاسی و امنیت و توسعه اجتماعی و سیاسی در هر نظام سیاسی است. در این میان یکی از کلانترین و بهترین نگرشها به کارکرد احزاب، نگرش سیستماتیک ساختاری_کارکردی است؛ این نگرش در دهه 1960وارد علوم سیاسی شد و مدافعانی چون گابریل آلموند، جیمزکلمن و بیتگام پاول یافت.
از این دیدگاه حزب به منزله یک فرد از سیستم اصلی نظام سیاسی و اجتماعی عمل می کند و با ایفای نقش جعبه سیاه دارای درون دادها و برون دادها و بازخور است. داده ها یا درون دادها، حاوی مجموعه اطلاعات و خواسته های انتقالی به درون حزب است و یافته ها و برون داده ها عبارتند ازکلیه تصمیمها، مقررات،شعارها، موضع گیری ها،خواهش ها،جهت گیری ها،تاکتیک ها،راهبردها و….. که از جعبه سیاه (حزب) خارج شده و در اختیار جامعه،دولت و سایر نهادهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی،فرهنگی قرارمی‌گیرد. بازخورد هم عبارت است از بازتاب آن دسته از یافته ها که دوباره به صورت داده ها وارد جعبه سیاه شده و به صورت یافته های جدید از آن بیرون می آیند که در این نقش تعبیر و تفسیر داده ها صورت می‌گیرد. بنابراین حزب ماشینی است که مسائل را از سطح جامعه جمع آوری کرده و پس از تحلیل و دستهبندی به نهادهای تصمیم گیری (دولت، مجلس و…) عرضه می‌دارد. (اخوان کاظمی، 1378: 104-103)؛ در این میان برخی از مهمترین کارکردهای احزاب سیاسی عبارتند از:
- احزاب میتوانند به عنوان ابزاری برای استخدام سیاسی ومجرائی برای اعمال فشار از پائین به بالاعمل کنند.
- احزاب فرصتهایی را برای تشکیل ائتلافهایی از صاحبان منافع قدرتمند سیاسی به منظور حفظ و تداوم حکومت فراهم می‌آورند.
- احزاب نقش بسیج کننده دارند، میتوانند مردم را بسیج نمایند یا در پروژه های همیاری در سطح ملی شرکت کنند. (کلایو اسمیت، 1380: 306-305)
- احزاب سیاسی به عنوان نهادهای ضروری برای حفظ ثبات سیاسی در نظر گرفته می‌شوند. هانتیگتن با الهام از دوتوکویل یادآور میشود، کل نظام سیاسی زمانی کارآمد است که از درجه بالای نهادینگی برخوردار باشد وی معتقد است از آنجائی که نیروهای جدید اجتماعی،که طیف رای اند نوسازی به وجود آمده اند، خواهان مشارکت سیاسی در سطح گسترده هستند، لذا ثبات جامعه در گرو جذب این سطح فزاینده از مشارکت سیاسی در سطح گسترده هست. احزاب میتوانند به شکلی سازنده و مشروع به عنوان ابزارهای نهادی اصلی برای ساماندهی این مشارکت سیاسی عمل نمایند.(بدیع، 1379: 100_94)
- برخورد و انتقاد از حکومت و سعی در جلوگیری از انحراف حکومت اکثریت از معیارهای ارزش و مصالح ومنافع ملی با نظارت دائم.
- بالا بردن ضریب صحت تصمیم گیریهای سیاسی و سیاستگذاریهای راهبردی و کاهش احتمال خطا با افزایش مشارکت و تضارب آراء در سطح نخبگان و عموم جامعه.
در این میان احزاب و گروه های سیاسی فعالی با گرایشات متفاوت اسلامی، لیبرالی، نئولیبرالی، سوسیالیست، مارکسیستی، صوفی، مسیحی، سلفی و… در کشورهای تونس و مصر فعال هستند؛ حدود 100 حزب و گروه سیاسی در مصر به شکل فعال و نیمه فعال در حال فعالیت هستند؛ همچنین در تونس نیز حدود 55 حزب فعال و نیمه فعال مشارکت سیاسی دارند؛ نکته قابل ذکر آنکه اغلب احزاب بعد از تحولات سال 2011 تاسیس شده اند به عنوان مثال در تونس حدود 45 حزب بعد از سال 2011 مشغول به فعالیت شده است؛ و در مصر پس از سقوط مبارک ائتلاف دموکراتیک اولین نیروی سیاسی در مصر است. این ائتلاف که در برگیرنده احزاب اسلامگرا و سکولار بود، در ابتدا تلاش داشت که نیروی غالب و پیروز باشد ولیکن از آنجایی که ساختار و ذهنیت فرهنگی دو کشور علیرغم تحولات همچنان تمامیت خواه است؛ رهبران احزاب موفق نشدند اتحاد و انسجام خود را حفظ نمایند و همانند دیگر ائتلاف های دچار تجزیه شد و از 34 رهبر و عضو موسس تشکیل دهنده با گرایشات فکری متفاوت 23 عضو آن را ترک نمودند؛ در حقیقت عدم توجه به خواسته های عمومی اجتماع، در نظر گرفتن منافع رهبری فردی در هر دو کشور همچنان نمایان هست و همین موضوع نوعی عدم توازن در صحنه داخلی دو کشور میان کارگزاران سیاسی حزب و اقشار مخلتف اجتماعی مردم خصوصاً مطالبات جمعیت جوان این کشورها ایجاد نموده است. لذا در ادامه در دو جدول(7 و8) به وضعیت برخی احزاب مهم در کشورهای مصر و تونس و ارتباط آنان با بدنه اجتماعی جوان اشاره می شود.
جدول شماره(7). وضعیت برخی از احزاب مصری _ 2019
| ردیف | نام حزب | نام عربی حزب | گرایش اجتماعی | گرایش اقتصادی | گرایش سیاسی | سال تاسیس | وضعیت | وضعیت نقش از 2011 | وضعیت ارتباط با جوانان و جامعه |
| 1. | Revolutionary Guards Party | حزب حراس الثورة | میانه رو | – | – | سال 2011
مجدي الشريف |
1 کرسی در مجلس فعلی | عدم ارتباط | |
| 2. | Human Rights and Citizenship Party | حزب حقوق الانسان والمواطنة | میانه رو | – | – | سال 2011
جمال ال تهامی |
بدون کرسی | عدم ارتباط | |
| 3. | New Independent Party | الحزب المستقل الجديد | عدالت خواه | – | – | سال 2012
هاشم النانی |
بدون کرسی | عدم ارتباط | |
| 4. | Popular Current Party | التيار الشعبي المصري | چپ _ ناصری | سوسیالیست | سکولار | سال 2014
حمدین الصباحی |
دارای ارتباط
شاخه جوانان |
||
| 5. | Knights of Egypt Party | فرسان حزب مصر | لیبرال | بازار آزاد | سکولار | سال 2015
عده ای از افسران مصری |
شرکت در انتخابات 2015
بدون کرسی |
عدم ارتباط | |
| 6. | Youth for Egypt Party
|
اسلام گرای | – | اسلام اخوانی نزدیک به سلفی | سال 2014
جوانان جدا شده از اخوان المسلمین |
عدم شرکت در انتخابات | منتقد به نظام حاکم و اخوان المسلمین | دارای ارتباط | |
| 7. | My Homeland Egypt Party | مصر بلدي | حامی سیاست السیسی | – | سکولار | سال 2013
احمد جمال الدین |
شرکت در انتخابات
3 کرسی در پارلمان |
حزب حالت ائتلافی دارد. | شاخه جوانان |
| 8. | Bread and Freedom Party | حزب العيش والحرية | چپ | سوسیالیست
ضد سرمایه داری |
سکولار | سال 2013
خالد علی |
بدون کرسی | شاخه جوانان | |
| 9. | Egyptian Patriotic Movement | الحركة الوطنية المصرية | راست | لیبرال | سکولار | سال 2012
احمد شفیق |
4 کرسی در پارلمان | رهبر فعلی ابراهیم درویش | شاخه جوانان حامی |
| 10. | Republican People’s Party (Egypt) | حزب الشعب الجمهورى | راست میانه | لیبرال | سکولار | سال 1992
|
13 کرسی در پارلمان | شاخه جوانان حامی | |
| 11. | Democratic Jihad Party | حزب الجهاد الديمقراطي | اسلام گرای میانه رو | – | اسلام گرا | سال 2012
یاسر سعد |
چندان فعالیتی ندارد. | حمایت از احمد شفیق در انتخابات | – |
| 12. | Constitution Party (Egypt) | حزب الدستور | لیبرال | چپ میانه | لیبرال سکولار | سال 2012
محمد البرادعی |
بدون کرسی
مخالف شرایط کنونی |
– | شاخه جوانان |
| 13. | Flag Party | الراية | اسلام سلفی | – | اسلام | سال 2013
حازم صلاح أبو إسماعيل |
بدون کرسی | ارتباط ندارد | |
| 14. | Homeland Party
|
حزب الوطن | اسلام سلفی
کلاسیک |
اسلام | سال 2013 | بدون کرسی | – | ارتباط ندارد | |
| 15. | Union Party (Egypt) | حزب الاتحاد | میانه رو | آزاد | سکولار | سال 2011
حسام بدراوى |
یک کرسی در پارلمان | – | ارتباط ندارد |
| 16. | Modern Egypt Party | حزب مصر الحديثة | میانه رو راست | آزاد | سکولار | سال 2011
کامل اسلامبولی |
سه کرسی در پارلمان | – | ارتباط دارد |
| 17. | Conference Party | حزب المؤتمر المصري | راست میانه | آزاد | لیبرال سکولار | سال 2012
عمر المختار |
12 کرسی در پارلمان | – | شاخه جوانان |
| 18. | Arab Democratic Nasserist Party | الحزب العربى الديمقراطى الناصرى | پان عرب | سوسیالیست | ناصری | سال 1984
سامح عاشور |
1 کرسی در پارلمان | – | ارتباط ندارد |
| 19. | Conservative Party | حزب المحافظين | لیبرال | راست | سکولار | سال 2006
|
6 کرسی در پارلمان | – | شاخه جوانان دارد. |
| 20. | Democratic Peace Party | السلام الدیمقراطی | لیبرال دموکراسی | راست میانه | سکولار | سال 2005 | 5 کرسی در پارلمان | – | ارتباط ندارد |
| 21. | Egyptian Social Democratic Party | الحزب المصرى الديمقراطى الاجتماعى | سوسیال دموکراسی | سوسیال لبیرال | لیبرال سکولار | سال 2011
محمد ابو الغار |
4 کرسی در پارلمان | – | جوانان عضو دارد |
| 22. | Egypt Youth Party | الشباب المصری | راست میانه | محافظه کار | سکولار | سال 2005 | بدون کرسی | – | شاخه جوانان دارد |
| 23. | Free Egyptians Party | حزب المصريين الأحرار | راست میانه | لیبرال | سکولار | سال 2011 | 65 کرسی در پارلمان | فعال | شاخه جوانان دارد |
| 24. | Al-Nour Party | حزب النور | سلفی وهابی | سال 2011
زكريا يونس عبد الحليم |
11 کرسی در پارلمان | فعال | ارتباط با جوانان | ||
| 25. | National Progressive Unionist Party | حزب التجمع الوطني التقدمي الوحدوي | چپ | سوسیالیست | سال 1977 | 2 کرسی در پارلمان | ارتباط ندارد | ||
| 26. | New Wafd Party | حزب الوفد المصري | راست میانه | لیبرال | سکولار | سال 1987
بهاء الدين أبو شقة |
36 کرسی در پارلمان | فعال | شاخه جوانان دارد |
| 27. | Reform and Development Misruna Party | حزب الأصلاح و التنمية | راست میانه | لیبرال | سکولار | سال 2009
محمد الانوار |
3 کرسی در پارلمان | ارتباط ندارد | |
| 28. | Young Egypt Party | حزب مصر الفتاة | پان عرب | سوسیالیست | اسلام گرای | سال1989
عبدل الحکیم |
بدون کرسی | – | ارتباط با جوانان |
| 29. | Workers Democratic Party | حزب العمال الديمقراطي | کارگری عدالت خواه | سوسیالیست | آنتی
صهیونیسم |
سال 2011 | بدون کرسی | – | ارتباط با جوانان حامی |
| 30. | Ghad El-Thawra Party | حزب غد الثورة | رفرمیست | لیبرال دموکراسی | سکولار | سال 2011
أيمن عبد العزيز نور |
شرکت در انتخابات بدون کرسی | – | دارای ارتباط با جوانان |
جدول شماره(8). وضعیت برخی از احزاب تونسی _ 2019
| ردیف | نام حزب | نام عربی حزب | گرایش اجتماعی | گرایش اقتصادی | گرایش سیاسی | سال تاسیس | وضعیت | وضعیت نقش از 2011 | وضعیت ارتباط با جوانان و جامعه |
| 1. | Ennahda Movement | حركة النهضة | محافظه کار مذهبی | لیبرال | اسلام سیاسی مدرن | 1981
راشد الغنوشی |
69 کرسی در پارلمان | فعال در 2011 | دارای شاخه جوانان |
| 2. | Nidaa Tounes | حركة نداء تونس | بورقیبیسم | سوسیال دموکراسی | سکولار | 2012
محمد الناصر |
86 کرسی در پارلمان | فعالیت بعد از 2011 | دارای شاخه جوانان
Nidaa Tounes Youth Movement |
| 3. | Long Live Tunisia | التاهیا التونسی | بورقبیسم | آزاد | سکولار | 2011
یوسف الشاهد |
44 کرسی در پارلمان مشترک با ندا تونس | فعالیت در 2011 | اعضای حزب اغلب جوان هستند |
| 4. | Machrouu Tounes | مشروع تونس | ملی گرای | میانه رو | سکولار | 2016
محسن المزروق |
25 کرسی مشترک با ندا التونس | فعالیت بعد از 2011 | عدم ارتباط |
| 5. | Popular Front (Tunisia) | الجبهة الشعبية | پان عرب | سوسیالیست | سکولار | 2012
|
15 کرسی در پارلمان | فعالیت بعد از 2011 | عدم ارتباط |
| 6. | Afek Tounes | آفاق تونس | راست میانه | لیبرال | سکولار | 2011
ياسين إبراهيم |
8 کرسی در پارلمان | فعال | اغلب اعضای حزب جوان هستند. |
| 7. | Al-Irada | الإرادة | چپ | سوسیال | سوسیال دموکراسی | 2015
منصف المرزوقی |
4 کرسی در پارلمان | فعال | عدم ارتباط |
| 8. | Democratic Current | التيار الديمقراطي | دموکراسی اجتماعی | لیبرال | ملی گرای سیاست سبز | 3 کرسی در پارلمان | فعال | دارای شاخه جوانان | |
| 9. | People’s Movement (Tunisia) | حركة الشعب | سوسیال دموکراسی | سوسیالیست | ملی گرای ناصری | 2011 | 3 کرسی در پارلمان | فعال | ارتباط با جوانان |
| 10. | Current of Love | تيار المحبة | اسلام گرای دموکرات | سوسیالیست محافظه کار | پوپولیست مذهبی | 2011 | 2 کرسی در پارلمان | عدم ارتباط | |
| 11. | Democratic Alliance Party (Tunisia) | التحالف الديمقراطي | سوسیال دموکراسی | سوسیال لیبرال | سوسیال محافظه کار | 2012
محمد سید الحمدی |
1 کرسی در پارلمان | بعد از 2011 | عدم ارتباط |
| 12. | Farmers’ Voice Party | حزب صوت الفلاحين | کارگری – کشاورزی | سوسیالیست | – | 2014 | 1 کرسی | بعد از 2011 | عدم ارتباط |
| 13. | Movement of Socialist Democrats | حركة الديمقراطيين الاشتراكيين | سوسیال | سوسیالیست | سکولار | 1987 | 1 کرسی | فعالیتی نداشته | عدم ارتباط |
| 14. | National Front for Salvation (Tunisia) | الجبهة الوطنية للانقاذ | ملی گرای | – | – | 2014 | 1 کرسی | – | عدم ارتباط |
| 15. | Republican Party (Tunisia) | الحزب الجمهوري | راست | سوسیالیست | لیبرال | 2012 | 1 کرسی | بعد از 2011 | عدم ارتباط |
وضعیت احزاب تونسی پس از انتخابات پارلمانی اکتبر 2019
| نام احزاب | تعداد کرسی |
| حرکه النهضه | 52کرسی |
| حزب قلب تونس | 38 کرسی |
| حزب جریان دموکراتیک
(دموکراتیک اجتماعی) |
22 کرسی |
| جریان الکرامه | 21 کرسی |
| الحزب الدستوري الحر | 17 کرسی |
| حزب «حرکة الشعب»
جنبش ملی مردم |
16 کرسی |
| تحیا تونس_ (زنده باد تونس) | 14 کرسی |
| مشروع تونس | 4 کرسی |
| اتحاد شعبی و حزب البدیل | 3 کرسی |
| لیست های مستقل | 26 کرسی |
| حزب ندای تونس | 1 کرسی |
وضعیت سواد سیاسی و اجتماعی در جامعه مصر و تونس
مفهوم شهروندی تاریخچهای طولانی دارد، اما هنوز مبهم و ناشناخته است. مفهوم شهروندی مفهومی نسبی است که تا حد زیادی به شرایط خاص فرهنگی و سیاسی یک کشور با متغیرها و عوامل گوناگون وابسته است و با نادیده گرفتن این تفاوتها میتوان گفت شهروندی مقوله ای است مرتبط با نحوه عملکرد افراد؛ به گونه ای که آنان قادر باشند در جامعهای دموکراتیک محیط خود و محیط اجتماعی سایرین را به نحو مثبت و بارزی متأثر سازند؛ با توجه به تحولات سیاسی و اجتماعی و تحولات سال 2011 در کشورهای عربی شمال آفریقا که همانند تغییرات اقتصادی، فنی، علمی و فرهنگی آن در طول تاریخ کشورهای عربی نظیر ندارد، ضرورت آگاهی سیاسی و اجتماعی افراد در جامعه بیش از پیش آشکار میشود. امروزه تداوم حیات و پیشرفت جامعهها در گرو وجود شهروندانی فعال، مسؤولیت پذیر و آگاه نسبت به وضع اجتماعی و سیاسی است. با آگاه شدن افراد به حقوق خویش، حقوق دیگران، مسؤولیت خود در قبال جامعه و بالعکس، نظم اجتماعی روند رو به رشدتری به خود گرفته، جامعه به جامعهای پویا تبدیل میشود؛ در حقیقت آگاهی اجتماعی و سیاسی عبارت است ار رشد و پرورش ظرفیت‌های افراد و گروه‌ها برای مشارکت و تصمیم گیری و عمل آگاهانه و مسؤولانه در زندگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی؛ این آگاهی شامل حقوق انسانی، رشد مستمر و همه جانبه اخلاق و ارزشها، صلح و مسالمت جویی، برابری اجتماعی و حرمت نهادن به تفاوت هاست(سید، 2006؛ به نقل از لطف آبادی، 1385: 36). آگاهی سیاسی و اجتماعی اهمیت اساسی در زندگی دارد، زیرا افراد جامعه لازم که یاد بگیرند که به نحوی مؤثر در بهبود بخشیدن به امور گوناگون جامعه محلی، ملی و جهانی مشارکت کنند. یکی از ویژگی های جهان معاصر، برجستگی و محوریت انسان و موضوع های مرتبط با او در کلیه عرصه‌هاست؛ یعنی برخلاف دنیای قدیم انسان در دنیای معاصری که فاعل شناسایی است که با کمک علم، عمل و تجربه قدم به شناسایی طبیعت و خود گذاشته، برای خود مرزی نمیشناسد. از طرف دیگر، انسانها رابطه های خودشان را بر اساس اراده آزاد و عقلانی تنظیم میکنند(همتی، 1387: 339)؛ در حقیقت مردم از طریق شهروندی میکوشند که زندگی خود را از حالت سکون خارج ساخته، به تعامل با دیگران بپردازند. از این رو، شهروندی نوعی قرارداد اجتماعی است که هدف اصلی آن ارتقای رفاه و امنیت در سطح جامعه است و ضرورتاً به این امر میپردازد که افراد یک جامعه چگونه باید رفتار کنند تا به این هدف برسند؛ بنابراین، اگر جامعه به شهروندان مفید و مؤثر نیاز دارد، پس باید مطمئن شود که این شهروندان از طریق فرصتهایی برای اکتساب مهارت ها، توانایی های ضروری شهروندی تربیت می‌شوند؛ به عنوان مثال “انجمن بین‌المللی ارزشیابی و پیشرفت تحصیلی” تصریح نموده است که در دهه 1990، تربیت شهروندانی فعال و مؤثر یکی از هدفهای مهم و کلیدی در برنامه های درسی کشور استرالیا بوده است. به همین‌سان، در کانادا نیز تربیت شهروندی از مهمترین وظیفه های نظام آموزشی است و از طرق گوناگون برای آن کوشش شده است؛ آگاهی و سواد سیاسی و اجتماعی، عمدتاً برسه حیطه تأکیدمی‌شود:
- شناخت مدنی فرد: عبارت است از مجموعه آگاهیها، اطلاعات و درک و فهم مؤلفه های شهروندی که عبارتند از: آگاهی از نحوه به دست آوردن اطلاعات، آگاهی از ساختار و نحوه عملکرد دولت، آگاهی از دیدگاه احزاب عمده کشور، آگاهی از حوادث و رویدادهای جامعه، آگاهی از قوانین و مقررات اجتماعی و آگاهی از حقوق شخصی و بین‌المللی.
- توانایی مدنی فرد: عبارت است از مجموعه ای از مهارت‌ها، قابلیتها و توانمندی هایی که هر فرد برای زیست در جامعه ای که در آن زندگی میکند، به آنها نیاز دارد و مؤلفه های آن عبارتند از: توانایی مشارکت با دیگران، توانایی انجام امور بدون اتکا به دیگران، توانایی اتخاذ تصمیمات منطقی و توانایی رفتار بر اساس اصول اخلاقی و مذهبی مطلوب.
- نگرش مدنی فرد: عبارت است از مجموعه ای از طرز تلقی‌ها، باورها و دیدگاههایی که برای یک شهروند خوب ضروری است و مؤلفه های آن عبارتند از: پذیرش تنوع و تکثر در جامعه و اعتقاد به آن، داشتن اعتقادات و باورهای مستقل، داشتن روحیه مسؤولیت‌پذیری، دارا بودن حس وطن پرستی، داشتن روحیه بردباری و تحمل، داشتن روحیه انتقادپذیری، دارا بودن روحیه قدرشناسی نسبت به میراث فرهنگی و هویت مذهبی و ملی.
در حقیقت سواد اجتماعی و سیاسی، بخشی از شناخت مدنی است که به آگاهی‌های مردم از مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه خود در سطوح مختلف جامعه و عرصه بین‌الملل اشاره دارد. به تعبیر دیگر شهروندی فعال و مسؤولانه فقط به معنای تعلق به جامعه های گوناگون جهانی، ملی و محلی نیست، بلکه به معنای مشارکت فعال در زندگی اجتماعی و نهادهای جمعی نیز هست. این مشارکت مسؤولانه نیازمند استفاده درست و منصفانه و مراقبت‌کننده از منابع عمومی مادی و اجتماعی نیز هست. این مسؤولیت های شهروندی منحصر به افراد نیست، بلکه هر نهاد کوچک و بزرگ عمومی اعم از خصوصی و دولتی نیز وظیفه دارد حقوق سایر افراد و نهادها و مسؤولیتهای شهروندی خود را کاملاً رعایت کند؛ به بیان دیگر، شهروندی فقط یک مقوله شخصی و فردی نیست، بلکه میتوان سطوح دیگری از شهروندی، نظیر: شهروندی خانوادگی، شهروندی شغلی، شهروندی فرهنگی و نظیر اینها را که یک فرد در هر مورد دارای حقوق و مسؤولیتهای خانوادگی و شغلی و فرهنگی و امثال آن است، نیز در نظر گرفت (لطف آبادی، 1385: 34). بنابراین آگاهی سیاسی به معنای پرورش فضائل، دانشها و مهارت های مورد نیاز برای مشارکت سیاسی است. آگاهی سیاسی، افراد را برای مشارکت فعالانه در فرایند بازسازی، اصلاح و بهبود آگاهانه جامعه خویش آماده میسازد؛ از نظر سول، تربیت سیاسی فرایندی است که ناظر بر تغییر نگرشهای سیاسی افراد و افزایش مهارتهای مشارکتی و قابلیتهای اجتماعی و ارزشگذاری آنها نسبت به حقوق سایر شهروندان است؛ در تربیت سیاسی علاوه بر اینکه افراد جهت گیری های سیاسی خود را نسبت به جامعه کسب میکنند، ارزشهای سیاسی و اجتماعی نیز از نسلی به نسل دیگر انتقال مییابد. در تعریف دیگر،آگاهی سیاسی به معنای دستیابی به دانش و شناخت امور سیاسی و نظامهای سیاسی آمده است (سید، 2006؛ به نقل از لطفآبادی، 1385: 36). بنابراین با توجه به تعریفهای ارائه شده، بقا و استمرار هر جامعه در گرو انتقال اعتقادها، آگاهیها، بینشها و ارزشهای اجتماعی،فرهنگی و سیاسی به آحاد جامعه است. لذا توسعه همه جانبههر کشوری از جمله کشورهای مصر و تونس به حضور فعال شهروندانی آگاه به مسأله های سیاسی و اجتماعی و حضور آنها در عرصه های گوناگون نیاز دارد. چراکه بدون آگاهی از حقوق شهروندی در بعدهای مدنی، سیاسی و اجتماعی، پشتوانه نظری برای مشارکت فعال در امور جمعی به وجود نخواهد آمد و شهروندان نخواهند توانست خواسته های خود را به حاکمیت سیاسی به درستی ابلاغ نمایند. نظر به اینکه سواد اجتماعی و سیاسی به عنوان یک شرط اجتناب‌ناپذیر برای توسعه اقتصادی و اجتماعی و بهبود شرایط زندگی انسانهای محروم از زندگی می باشد؛ بنابراین بررسی این مورد خصوصاً در مورد جمعیت جوان مصر و تونس ضروری است.
جدول شماره(9). وضعیت آگاهی سیاسی و اجتماعی جوانان در کشور مصر_ 2019
| جنسیت | نوع | تحصیلات | میزان آگاهی |
| مردان جوان | آگاهی سیاسی | فاقد تحصیلات دانشگاهی | 41 % |
| دارای تحصیلات دانشگاهی | 56 % | ||
| آگاهی اجتماعی | فاقد تحصیلات دانشگاهی | 43 % | |
| دارای تحصیلات دانشگاهی | 57.1 % | ||
| زنان جوان | آگاهی سیاسی | فاقد تحصیلات دانشگاهی | 39.8 % |
| دارای تحصیلات دانشگاهی | 53.2 % | ||
| آگاهی اجتماعی | فاقد تحصیلات دانشگاهی | 41.3 % | |
| دارای تحصیلات دانشگاهی | 53.2 % |
جدول شماره(10). وضعیت آگاهی سیاسی و اجتماعی جوانان در کشور تونس_ 2019
| جنسیت | نوع | تحصیلات | میزان آگاهی |
| مردان جوان | آگاهی سیاسی | فاقد تحصیلات دانشگاهی | 46 % |
| دارای تحصیلات دانشگاهی | 63 % | ||
| آگاهی اجتماعی | فاقد تحصیلات دانشگاهی | 60 % | |
| دارای تحصیلات دانشگاهی | 64.2 % | ||
| زنان جوان | آگاهی سیاسی | فاقد تحصیلات دانشگاهی | 45.1 % |
| دارای تحصیلات دانشگاهی | 60.2 % | ||
| آگاهی اجتماعی | فاقد تحصیلات دانشگاهی | 48.3 % | |
| دارای تحصیلات دانشگاهی | 59.1 % |
سطح مشارکت جوانان در اداره کشورهای مصر و تونس
حدود نیمی از جمعیت کشور مصر و تونس زیر 30 سال سن دارند؛ اما این جمعیت از میان سرمایه های اجتماعی تنها از سرمایه فرهنگی برخوردار است و از سرمایه اقتصادی و سیاسیچندانی برخوردار نیست. این دقیقا بر خلاف نظام هایتوسعه یافته است که هر سه را باهم دارند. به عنوان نمونه در مصر نیز در نتیجه نوسازیشکل گرفته در این کشور خصوصاً در زمان سادات و سیاست ها اقتصادی موسوم به «انفتاح» و متعاقباً توسعه بی سابقه نهادهای آموزشی در این کشور، جمعیت جوان رشد و گسترش بی سابقه اییافت؛ این روند در زمان مبارک نیز ادامه یافت و این جمعیت را تبدیل به یک نیرویتأثیر گذار بسیار مهم در تحولات چند دهه اخیر مصر شد. اما پیگیری سیاست های نئولیبرالی از طرف مبارک و کوچک سازی دولت و نیز افزایش تعداد و حجم جمعیت جوان، دولت دیگر توان پاسخگویی به نیازهای اشتغال و مشارکت سیاسی این جمعیت را نداشت. از این رو، این جمعیت در بازار کار رقابتی محدود غیردولتی به دنبال شغل بودند؛ همین امر تا حدودی اندک به این جمعیت جوان دو کشور استقلال سیاسی و اقتصادی داده؛ در نتیجه تبدیل به یک نیروی مخالف دولت شده و در جنبشهای اعتراضیرا از طریق رسانه نوین اجتماعیشکل دادند و به شکل محدودی به برخی خواسته های خود رسیدند؛ ولیکن همچنان در موضوعات ذیل جوانان مصری و تونسی خواهان رفع موانع هستند که زمینه های مشارکت فعالتر آنان را فراهم آورد؛ به عنوان نمونه برداشتن رانت ها و قانون های تبعیض آمیز، گسترش عدالت اجتماعی، رفع فقر و بیکاری، اصلاح سیستم آموزش و پرورش با هدف تربیت نیروهایی با روحیه همکاری، مبارزه با فساد اقتصادی، حمایت از افزایش نقش مردم در دولت ها و… .
جدول شماره(11). وضعیت آگاهی سیاسی و اجتماعی جوانان در کشور تونس_ 2019
| میزان رشد مشارکت | مصر | تونس |
| نرخ مشارکت زنان جوان | 41 % رشد | 58 % |
| سازمان های مردم نهاد فعال در حوزه جوانان | 6200 مورد | حدود 9000 مورد |
| تعداد کرسی های متعلق به زنان و مردان جوان | 90 کرسی | 52 کرسی |
| مشارکت اقتصادی جوانان از طریق استارت آپ ها | 21 مورد فعال | 17 مورد فعال |
وضعیت رسانه های اجتماعی نوین در مصر و تونس
شبکه هاي اجتماعي نوعي ارتباطات اينترنتي توسعه يافته هستند که از سال ٢٠٠٤ تاکنون پا به عرصه جهان مجازي نهاده اند. رسانه هاي اجتماعي شامل وبلاگ ها، ميکروبلاگ ها، پادکست ها ، ويدئوکست ها، ويکي ها، تالارهاي گفتگوي اينترنتي و غيره مي باشند که توئيتر و فيس بوک و… از جمله آن ها به شمار ميروند. زبان جديد پديد آمده در اين رسانه هاي اجتماعي داراي ويژگي خاصي چون : ١.اجتماع محوري؛ 2.تعامل دوسويه حتی چند سویه وتوليد جمعي اطلاعات ميباشند. اين شبکه ها با توليد و بازخورد همزمان اخبار، گوي سبقت را از خبرگزاري ها و ساير رسانه هاي سنتي ربوده اند. اين شبکه ها، طيف گوناگوني از داده ها و اطلاعات سياسي و اجتماعي را ارائه مي دهند و در تلاشند که با برقراري ارتباط دوسويه و چند سویه شهروندان و معرفي اطلاعات به آنها، سطح آگاهی را در سطح محلي و بين المللي ارتقاء بخشند؛ از جمله مهم ترين مزاياي ابزارهاي وب دو و وب سه که در قالب شبکه هاي اجتماعي امروزی وجود دارند، نقش قدرت بسيج کنندگی آنان هست. در همین زمینه مانوئل کاستلز براي اينترنت و شبکه هاي فضاي مجازي در پيشبرد روند جنبش هاي اجتماعي جهان امروز نقش قابل توجهي قائل است؛ از ديد او، شبکه هاي اجتماعي اينترنتي فضاهاي خودمختاري هستند که به ميزان قابل توجهي از کنترل حکومتها و شرکتها خارج است؛ افراد جامعه در فضاي آزاد اينترنت با يکديگر ارتباط برقرار ميکنند و به اشتراک ديدگاههاي شخصي و اطلاعات خود ميپردازند. درجهان امروز، اطلاعات و حوادث به صورت ويروسي و بسيار سريع از طريق اينترنت بدون سيم منتشر ميشود؛ بـسياري از جنبشهاي اجتماعي نيز از طريق شبکه اينترنت آغاز شده و نتايج مختلف پيروزي، صلح، شکست و جنگهاي داخلي را به همراه داشته اند؛ در دوران معاصر بسياري از جنبش هاي جهان از ظرفيت فضاي سايبر و ارتباطات اينترنتي بدون سيم بهره زيادي بردند، به گونه اي که در تاريخ ١٥ اکتبر ٢٠١١ شبکه اي جهاني از جنبشهاي اشغال شده تحت عنوان «اتحاد براي تغيير جهان»با مطالبه عدالت اجتماعي و دموکراسي حقيقي، صدها هزار تن را در ٩٥١ شهر و ٨٢ کشور از سراسر جهان بسيج کرد؛اين جنبش ها از ساختار سنتي گذشته خارج شده بودند و بدون اتکا و اعتنا به رسانه هاي مکتوب، احزاب سياسي، رهبري و سازماندهي رسمي و صوري و تنها با اتکا به ظرفيتهاي شبکههاي اجتماعي اينترنتي اهداف خود را دنبال مي کردند؛ وی همچنین بيان ميدارد که در سال هاي اخير دگرگوني بنياديني با عنوان «خود ارتباطي تودهاي»در عرصه ارتباطات جهان رخ داده است؛ خود ارتباطي توده اي به معني کاربرد اينترنت و شبکه هاي بي سيم به عنوان پايگاه هاي ارتباطي جهان است؛ خود ارتباطي توده اي مبتني است بر شبکه هاي افقي ارتباط تعاملي چند سویه که معمولا به دشواري توسط حکومتها و شرکتها قابل کنترل است؛ خود ارتباطي تودهاي جهت ساخت خودمختاري کنشگر اجتماعي، اعم از کنشگر فردي يا اجتماعي، درمقابل نهادهاي جامعه پايگاهي تکنولوژيکي فراهم مي کند؛ علاوه بر آن، نوعي ارتباط ديجيتال چندوجهي به شمار ميرود؛ همه اين امور موجبات بيم حکومتها از اينترنت را فراهم ساخته و سبب شده است تا شرکتها نيز، ضمن بهره بردن از منافع اينترنت، بکوشند تا ظرفيتهاي گسترده آن را محدود کنند. در حقیقت دریک تعریف کلان شبکه هاي اجتماعي ديجيتال امکان ژرف انديشي و هماهنگ سازي کنش را به صورت عمدتاً آزادانه و نامحدود فراهم ميکند. بر همین اساس بود که نخست در کشورهای تونس و مصر در سال 2011 شاهد چنین تحولاتی بوده و این پتانسیل نیز همچنان در این کشورها وجود دارد؛ لذا در این بخش آمار جامعی از دو کشور به دلیل اثرگذاری شان در جهان عرب ارائه خواهد شد.
مصر:در دو دهه اخیر تعداد کاربران اینترنت در کشور مصر کشور از 0.7درصد در سال 2000 یعنی در حدود 450000 هزار کاربر به حدود 53.6 درصد در سال 2019 رسیده است یعنیمصر یک رشد تقریباً52 درصدی را در دو دهه اخیر تجربه داشته است. که از این تعداد 49 میلیون نفر کاربر اینترنت،تعداد39 میلیون مصری کاربر فیس بوک و 10 میلیون کاربر فعال شبکه اینستاگرام هست. این تعداد به این معنی هست که حدود 46 درصد کاربران مصری اینترنت، عضو شبکه اجتماعی فیسبوک می‌باشند،یعنی از هر سه نفر مصری یک نفر عضو شبکه اجتماعی فیسبوک هست. و تقریباًبیش از نیمی از جمعیت مصر کاربر اینترنت می‌باشدیعنی از هر دو نفر مصرییک نفر به اینترنت دسترسی دارد. اکنون اگر فرض را بر این بگیریم که هر خانواده به صورت میانگین 4 نفر می باشد که یک استاندارد جهانی می‌باشد، تقریباًدو نفر در هر خانواده مصری به طور نسبی کاربر اینترنت بر شمرده میشود. همچنینلازم به اشاره که کشور مصر اکنون با جمعیت 101 میلیونی دارای تعداد 113 میلیون تلفن همراه می‌باشد.
جدول شماره (12). رشد کاربران اینترنت در کشور مصر _2019
| سال | تعداد کاربران | جمعیت | درصد | منبع |
| 2000 | 450,000 | 66,303,000 | 0.7 % | افریقا تلکام _ ITU |
| 2006 | 5,100,000 | 71,236,631 | 7.1% | افریقاتلکام _ ITU |
| 2008 | 10,532,400 | 81,713,517 | 12.9 % | افریقاتلکام _ ITU |
| 2009 | 12,568,900 | 78,866,635 | 15.9 % | افریقاتلکام _ ITU |
| 2012 | 29,809,724 | 83,688,164 | 35.6 % | افریقاتلکام _ ITU |
| 2014 | 31,819,966 | 91.852.056 | %36.1 | افریقا تلکام _ ITU |
| 2016 | 44.526.982 | 94.958.142 | %42.1 | افریقاتلکام _ ITU |
| 2018 | 49,231,493 | 97.852.352 | %49.5 | افریقاتلکام _ ITU |
| 2019 | 49.852.521 | 101.259.916 | 52.1 | افریقا تلکام _ ITU |
جدول شماره (13). درصد حضور کاربران جوان مصری در رسانه های گوناگون اجتماعی _ 2019
| نام شبکه اجتماعی | تعداد کاربران (حدودی) | درصد | منبع گزارش دهنده |
| فیس بوک | 39 میلیون کاربر | %46 | Hootsuite report |
| یوتیوب | 40 میلیون کاربر | %40 | Hootsuite report |
| واتس آپ | 38میلیون کاربر | %39 | افریقا تلکامITU |
| فیس بوک مسنجر | 32میلیون کاربر | %34 | Hootsuite report |
| اینستاگرام | 10 میلیون کاربر | %28 | Hootsuite report |
| توییتر | 20میلیون کاربر | %21 | Hootsuite report |
| گوگل پلاس | 20 میلیون کاربر | %21 | Hootsuite report |
| اسکایپ | 14میلیون کاربر | %15 | Hootsuite report |
| لینکدین | 13.5میلیون کاربر | %14 | Hootsuite report |
| وایبر | 11میلیون کاربر | %12 | Hootsuite report |
| اسنپ چت | 11میلیون کاربر | %12 | Hootsuite report |
| پینترست | 9میلیون کاربر | %10 | Hootsuite report |
جدول شماره (14). میزان حضور جوانان مصری در شبکه های اجتماعی در روز _ 2019
| نوع حضور | میانگین ساعت های حضور |
| حضور در انواع گوناگون شبکه های اجتماعی | حدود 8:30 ساعت |
| پیام رسانی در شبکه های اجتماعی | حدود 3:20 ساعت |
| تماشای محتوای ویدئویی فیلم، اخبار و… | حدود 3:30 ساعت |
| گوش دادن به موسیقی درشبکه های اجتماعی | حدود 1:10 ساعت |
جدول شماره (15). جمعیت شناسی حضور مصریان در شبکه پر طرفدار فیس بوک_ 2019
| میانگین سن | تعداد | میانگین مرد | میانگین زن |
| – | کل کاربران فیس بوک در مصر 39 میلیون نفر | 63 % | 37 % |
| 13 تا 17 سال | 46000000 نفر | 7 % | 5 % |
| 18 تا 24 سال | 13 میلیون نفر | 20 % | 13 % |
| 25 تا 34 سال | 12 میلیون نفر | 20 % | 11 % |
| 35 تا 44 سال | 5300000 نفر | 10 % | 4 % |
| 45 تا 54 سال | 2300000 نفر | 4 % | 2 % |
| 55 تا 64 سال | 1100000 | 2 % | 1 % |
| بالای 65 سال | 560000 نفر | 1 % | 0.5 % |
جدول شماره (16). رفتارشناسی جوانان مصری در شبکه پر طرفدار فیس بوک_ 2019
| نوع عملکرد | میزان |
| اشتراک گذاری عکس | 65 % |
| اشتراک گذاری لینک خبری | 18 % |
| اشتراک گذاری ویدئو | 11 % |
| اشتراک گذاری موقعیت | 6 % |
| لایک نمودن پست های دیگران | 80 % |
| کامنت گذاشتن برای پست های دیگران | 18 % |
| اشتراک گذاری پست های دیگر کاربران | 3 % |
آفريقا, تونس, دکتر حسین ابراهیم نیا, سال 2019, شمال, مصر
