مصر ,بحران آب و روابط با کشور های حوزه نیل

علی رمضانی بونش

مرکز بین المللی مطالعات صلح IPSC

www.peace.ipsc.org

مصر اساسا تمدنی رودخانه ای است تمدنی که در طول حیات خود رابطه ای ناگسستنی با رود نیل داشته است بیگمان این اهمیت استراتژیکی , ژئوپلتیکی,اقتصادی و حیاتی نیل  نه تنها برای مصر کاسته نشده است بلکه بنا به دلایلی همچون افزایش نیاز  به آب برای توسعه اقتصادی کشاورزی,صنعتی و مهمتراز همه تامین آب نوشیدنی 80 میلیون جمعیت خود بر اهمیت نیل برای امنیت ملی این کشور افزوده شده است با این حال با افزایش توجه کشورهای دیگر حوزه نیل به استفاده از آب نیل بنا به دلایل داخلی و خارجی هم اینک مصر در شرایط سرنوشت سازی قرار گرفته است شرایطی که به نوعی حیات سیاسی این کشور را در آینده تحت تاثیر خود قرارمیدهد .

بی شک معيار كنوني براي تقسيم آب رودخانه نیل تا کنون  توافقنامه سال 1929 ميان دو كشور مصر و بريتانيا (كه همه كشورهاي سرچشمه رود نيل را تحت سلطه خود داشت) است كه در سال 1959 مصر و سودان ضمن صحه گذاشتن بر مفاد آن اصلاحاتي را در برخي مواد آن اعمال نموده و بر آن اساس سهم هر يك از كشورهاي حاشيه اين رود مشخص شده است. عهدنامه مصر و سودان در سال 1959 به مصر اجازه می دهد تا 87 درصد از جریان 84 میلیارد متر مکعبی آب نیل  را مورد استفاده قرار دهد سهمی که هم اینک کشور های با لا دست با آن مخالفت شدیدی دارند اما در مقابال مصر میکوشد تا با حفظ سهم خود  امضای قرارداد جدید در اوگاندارا بی اعتبار جلوه دهد.

نگاه کشور های بالا دست:

كشورهاي بالادست رود نيل  از یک سو براي رشد و توسعه خود به حجم بيشتري از آب نيازمندند لذا معتقدند كه  طرز تقسيم كنوني آب عادلانه و منصفانه نيست چرا كه بر اساس توافقنامه هاي قبلي 87 درصد آب اين رودخانه سهم مصر است.در این راستا در ده سال گذشته كشورهاي بالادست نيل تلاش هاي زيادي براي افزايش سهم خود از آب نیل انجام دادند و نشست هاي مختلفي(  مانند كينشاسا و بندر اسکندریۀ مصر ) نيز برگزار كردند كه هر بار با مخالفت هاي مصر و سودان بدون دست يابي به هيچ نتيجه اي به كار خود پايان مي دادند.در این میان با بی نتیجه بودن نشست چند ماه قبل  وزيران آب كشورهاي حوزه نيل  در شرم الشيخ مصر كشورهاي بالادست  براي امضاي چارچوبي جديد بدون توجه به مخالفت هاي مص وسودان  اعلام آمادگي كردند.

توافقنامه جديد:

با حذف مصر و سودانبه عنوان مخالفان, قرارداد جدید  توسط کشور های بالا دست رود نیل در تاریخ 14می2010 در اوگاندا امضاء شد. چهارچوب همكاري حوزه نيل نام قرادادي است كه قرار است تا جايگزين پيمان سال 1959 شود . پنج كشور اوگاندا، رواندا، تانزانيا و اتيوپي و كنيا در با امضاي  موافقتنامه جديد به دو  كشورديگر حوزه بالادست نيل(بروندي و جمهوري دموكراتيك كنگو) يك سال فرصت دادند تا با امضاي آن به جمع اين كشورها بپيوندند. بر اساس چهارچوب جديد تعيين شده، “كميسيون حوزه نيل” (Nile Basin commission) جايگزين “طرح حوزه نيل” (Nile Basin Initiative) شده و از اين به بعد تمام پروژه هايي كه مربوط به اين رودخانه باشد را بررسي، تصويب و يا رد مي نمايد. بیشک هدف اصلی توافقنامه جدید گرفتن حق وتو مصر و کاهش  سهم آبی مصر  است  روندی که با واکنش های شدیدی در مصر روبرو شده است در این راستا مصر  به نظر میرسد تا  با در پیش گرفتن استفاده از اهرمها وابزارهایی در راستای حفظ معاهدات پیشین حرکت کند :

1.از آنجا که كشور مصر  تقسيم های پیشین راناعادلانه نمیداند است ( منابعي غير از آب رود نيل مانند منابع زيرزميني و باران هاي فصلي فراوان کشور های دیگر) و با توجه به نیاز شدید مصر به آب حفظ سهم كنوني  آب نيل به مسئله اي ملي براي همه مصري ها تبديل شده است  در این روند حق تاريخي قاهره از آب اين رودخانه خط قرمز مصر است ولذا اين كشور همه اقدامات قانوني از جمله افزایش رایزنی و برگزاری اجلاس هایی با کشور های این  را مورد نظر قراردارد در این راه مصر میکوشد تادر نهایت با دادن امتیازهایی  حداقلی به آنان بر حفظ  اعتبار قراردادهای 1929 و1959 تاکید کند..

2.به نظر میرسد مصر در صدد پیگیری  پرونده فني درباره توافقنامه‌هاي تاريخي در رابطه با آب رودخانه نيل است تا آنها را در دادگاه های بین المللی و سازمان ملل پیگیری کند . در این راستا  ار آنجا که  بر اساس قوانين بين‌المللي و مصوبات دادگاه بين‌المللي لاهه كليه توافقنامه‌هاي قديمي قابل تغيير نيستند و داراي مشروعيت هستند مصر بر  حقوق تاریخی و آبی خود تاکید خواهد کرد.

3.از آنجا که هم مصر وهم سودان به نقش اسرائیل در افزایش همگرایی کشور های بالادست رود نیل اذعان دارند  مصر میکوشدتا با گره زدن روابط تل آویو با نقش مصر در صلح اعراب واسرائیل  به نوعی از این اهرم در کاهش حمایت های اسرائیل از کشور های بالادست نیل عمل کند چه اینکه تل آویو با در نظر داشتن اهرم آب نیل کوشیده است تا روابط گسترده ای با کشور های بالادست نظیر اتیوپی برقرار و در جهت کمک به پروژه های سد سازی و..آنها بر رود نیل به آنان یاری رساند.

4.مصر میکوشد تا با افزایش وجهه دیپلملتیک دولت های خود نظر کشور هایی همانند انگلستان(استعمارگر پیشین وطرف قرارداد1929 )و ایالات متحده  را به حمایت بیشتر  از معاهده های پیشین جلب کنند امری که با توجه به نقش قاهره در خاورمیانه میتوتند مورد توجه غرب قرار گیرد.

5.با  در پیش بودن همه پرسی استقلال جنوب سودان در سال 2011 وبا  در نظر داشتن خطر جدایی دولت مسیحی جنوب سودان از این کشور( یعنی اضافه شدن یک دولت مسیحی دیگربه کشور های بالادست  رود نیل ) مصر میکوشد  با وجود فشار های بین المللی  موجود بر عمر البشیر از دولت مرکزی این کشور حمایت کرده  و ازگزینه  سودان متحد  حمایت کند امری که به منافع بلند مدت این کشور در سودان کمک خواهد کرد.

6.آسیب شناسی رولابط مصر با کشور های بالا دست نیل  مورد توجه قرار گیرد د این راستا مصر در اتخاذ سياستي فراگير براي برخورد با بحران فعلي با توجه كاهش بودجه كمك به كشورهاي حوزه رود نيل با تاخير عمل كرده است این در حالی است که بساری از کشور های بابادست رود نیل نیازمند کمک های اقتصادی هستند امری که مصر نتوانسته تا کنون در برآوردن آن به آنان یاری رساند.

7. با توجه به کمک ها وسرمایه گذاری های کشور های اروپایی در کشورهای بالادست (بویژه اتیوپی که  در سال ‪۲۰۰۹‬ سه ميليارد دلار از كشورهاي اروپايي كمك گرفت) و نهاد های  مالی و اقتصادی فشار بر این کشور ها بیشک مد نظر مقامات قاهره خواهد بود .

8.مصر  در گذشته و حال در مورد استفاده از اهرم نظامی برای جلوگیری از کاهش سهم آبی خود این کشور ها را تهدید کرده اما این امر میتواند به عنوان گزینه ی نهایی در حفظ امنیت آبی خود مورد توجه باشد.