مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
روابط ایران و هند بار روی کار آمدن دولت جدید در ایران و توافق برجام نسبت به دوران پیش از آن بهبود یافته است. چنانچه قبلا در سفر محمد جواد ظریف به دهلی نو، وی اعلام کرد که ایران دوست دوران سختی اش را فراموش نمی کند. در این میان به توجه به خواسته ها و انتظارات هند از ايران و سفر نخست وزیر هند به ایران گفتگویی با دكتر محمد عجم کارشناس هند داشته ایم.
واژگان کلیدی: مشتركات منطقه اي، روابط هند و ايران ، روابط هند و ايران ، هندوستان ، ايران
مرکز بین المللی مطالعات صلح: جایگاه و اهميت ايران از نگاه هند چیست؟
همه کشورها در تعیین و طبقه بندی یا درجه بندی اولویت رابطه با کشورها، معیارهایی دارند و اصولا اولویت اول را به همسایه های بلافصل خود می دهند. از این نظر می توان گفت که اگرچه در حال حاضر ما و هند همسایگان با واسطه هستیم ولی تا سال 1948 مرزهای مشترک طولانی زمینی و دریایی و حوزه جغرافیایی و تاریخی مشترکی داشتیم معمولا تمام مقامات هندی در زمان صحبت با مقامات ایرانی به آن میراث مشترک تاریخی و تمدنی اشاره می کنند بطور نمونه یادآوری می کنند که در دوره تاریخی هخامنشی یا دوره امپراطوری پارسی، هند بخشی از آن امپراطوری بوده و لشکری از هندوستان همیشه در سپاه ارتش ایرانی دارای نقش فعال بوده است. این امر را هم یونانی ها و هم ایرانی ها هم نوشته اند، از جمله در شاهنامه صد بار نام هند و هندوستان، مکران و سند بکار برده شده است و در جنگ معروف دوازده رخ، کیخسرو پادشاه ایران به فرماندهان سپاه خود دستور می دهد که برای پیروزی نیاز هست که سریعا لشکر هندوستان و لشکر خوزیه را برای نبرد با تورانی ها فرابخوانید. بنابراین می توان دید که هند و ایران حداقل سه هزار سال رابطه مستمر تاریخی داشته اند و ایران در قرون متمادی از طریق زبان فارسی و همچنین هنر و معماری و نظایر آن بر تمدن هند تاثیر گذاشته است.
علاوه بر نگاه محترمانه تاریخی و فرهنگی هند به ایران اهمیت دیگری که برای ایران قائل هستند، اهمیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک ایران و موقعیت جغرافیایی خاصی است که ایران در آن قرار گرفته است. ایران از نظر جغرافیایی در موقعیتی قرار گرفته است که برای هند فوق العاده اهمیت دارد. هند برای دسترسی به آسیای میانه بهترین مسیری را که می تواند انتخاب کند، ایران است. هند به عنوان قدرت نوظهور با رشد اقتصادی 8 درصدی برای تامین انرژی خود که در واقع پرمصرف ترین کشور در چند سال آینده خواهد بود، به منطقه خلیج فارس نیاز دارد. از طرف دیگر ایران و هندهدف تروریزم قرار دارند و هر دو کشور در مبارزه با تروریسم اهداف تقریبا مشابهی دارند و یا تعریف مشترکی نسبت به تروریسم دارند. هر دو کشور نسبت به پیشرفت تروریسم در خاورمیانه، در سوریه، عراق، افغانستان و سایر مناطق همسایگی خود نگرانی هایی دارند و از این نظر هند و ایران با هم همگرایی هایی دارند. دو موسسه مطالعاتی آبزرور هند و موسسه تحقیقات – دفاعی هند تقریبا در ده سال گذشته به طور مفصل راجع به موقعیت استراتژیک ایران و بنادر و مواصلات ریلی و جاده ای ایران مطالعه کرده اند و افرادی را برای مطالعه بندر چابهار فرستاده اند و هر دو این موسسات گزارشات بسیار مثبت و دقیقی تهیه کرده اند و به مقامات هندی داده اند و مقامات هندی را ترغیب کرده اند که هر چه زودتر بحث سرمایه گذاری در چابهار را به عنوان یک نقطه ارتباطی مهم بین شرق و غرب و شمال و جنوب و مسیری که می تواند کریدور شمال و جنوب و شرق و غرب را به هم وصل کند، عملی کنند.
این که چرا چابهار تا این حد برای هندی ها مهم است، ابعاد اقتصادی و سیاسی مهمی دارد و بحث مفصلی است از جمله امنیت و ثبات ایران و مزیتهای اقتصادی و تجاری ایران مورد توجه هند قرار دارد. باید به ناچار به نیاز هند و چین به توسعه صادراتشان توجه کرد و طرح های بلندپروازانه ای (که چینی ها به عنوان رقیب هند دنبال می کنند) که هند نمی خواهد از چین عقب بماند. چینی ها دو پروژه خیلی بزرگ و کلان را تحت عنوان کریدور و کمربند دنبال می کنند. کریدور در واقع باز تعریفی از جاده ابریشم قدیمی است که تمدن شرق و غرب را بهم وصل می کرد و هر سه کشور چین ، هند و هم ایران در مسیر اصلی این جاده بوده اند این کریدور عظیم مجموعه ای شاهراه و و خط آهن در مسیر خشکی چین به اروپا است . کمربند هم بازتعریفی است از مسیر تجارت دریایی که بین شرق و غرب بوده و هم چین و هم هند و هم خلیج فارس از قدیم در مسیر این کمربند بوده اند و نه تنها اهمیت آن کم نشده است، بلکه با توسعه کمی و کیفی تجارت در دهه های اخیر اهمیت اقتصادی هر دوی این مسیرها بسیار بیشتر شده است و در حال حاضر سازمان ملل و بخصوص اسکاپ مشوق احیاء این مسیر های تجاری هستند و مزیت های این مسیرهای تجاری را مفصل مورد بررسی قرار داده اند و حتی رقبای چین و هند هم تاکید دارند که این دو مسیر می تواند برای تجارت جهانی پتانسیل و ظرفیت و جهش جدیدی ایجاد کند.
در طول چند سال گذشته یا حداقل یک دهه گذشته ما دو موضوع مهم واگرایی را با هند داشتیم که یکی از آن ها بحث پرونده هسته ای و تحریم ها بود هند در فرستادن پرونده ایران به شورای امنیت نقش منفی بازی کرد بدلیل قول و قرارها و مساعدتهایی که از آمریکایی ها و غرب در ارتباط با قرارداد هسته ای و انرژی هسته ای داده شده بود هند منافع ملی خود را در همسویی با غرب دیدبدنبال همسویی هند با آنها ، تحریم های هسته ای هند لغو شد و قرارداد هسته ای مهمی با هند امضا شد، آمریکا در مقابل از هند تعهداتی گرفته بود که در رابطه با ایران، بدون مشورت با آمریکا همکاری نکند و یا اقدامی نکند که به ضرر صلح جهانی یا صلح منطقه ای باشد. بنابراین اگر به کتاب خاطرات وزیر خارجه خانم هیلاری کلینتون نگاه کنید، یک فصل مفصلی از کتاب خاطراتش اختصاص به روابط هند و آمریکا با ایران دارد و در آن جا خانم کلینتون اذعان می کند که در کمتر از یکسال فقط دو سفر را ویژه بحث تحریم های ایران به هند انجام داده است و در هر دو سفر مناقشات خیلی جدی و گاهی اوقات ناراحت کننده بین دو طرف صورت گرفته است. هندی ها به وزیر خارجه آمریکا تاکید می کرده اند که برای توسعه کشور به مزیت کار تجاری با ایران و به انرژی ارزان و به راه های مواصلاتی ایران نیاز دارند و نمی توانند به تحریم های آمریکا و غرب تن بدهند و ایشان توضیح می دهد که چطور هندی ها را متقاعد یا مجبور کرد که به تحریم های جهانی بپیوندند وی با افتخار می نویسد که توانستم خرید نفت هند از ایران را در آخر دوره ماموریتم به صفر برسانم . بعد از امضای برجام یکی از مهم ترین نقاط واگرایی و افتراق ایران و هند از بین رفت و هندی ها بسیار مشتاقانه به دنبال این بودند که هر چه سریع تر نخست وزیر هند به ایران سفر کند و کارهای تعلیق شده را دنبال کند بخصوص قرارداد چابهار و راه آهن ولی چون بعضی جزئیات قرارداد نیاز هماهنگی بیشتری داشت، این سفر به تعویق افتاد. مطبوعات هند و اندیشگاههای هند همواره از کندی کار با ایران ناراضی هستند و دولت هند را مورد انتقاد قرار می داند و توصیه می کردند که بلافاصله بعد از تحریم ها، آقای مودی باید به ایران سفر کند. از طرف دیگر قرارداد چابهار برای ایران هم اهمیت بسیار زیادی دارد. برای این که چابهار می تواند به رشد اقتصادی و توسعه پایدار جمهوری اسلامی افغانستان کمک کند. رهبران ایران تاکید دارند که ، توسعه اقتصادی افغانستان و کشورهای همسایه ، امنیت و عمران و آبادی آنها، به معنی عمران و آبادانی ایران است. بنابراین این موضوع که هند بتواند از بندر چابهار برای صادرات محصولات خود و واردات معادن آهن و مس حاجیگک از افغانستان و آسیای میانه استفاده کند، به نفع ایران هم هست. هم سود اقتصادی از ترانزیت و هم از صادرات مجدد بدست خواهد آورد و هم به شکوفایی کشورهای همسو با ما در آسیای میانه مثل تاجیکستان، افغانستان و سایر کشورها کمک کند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: مشتركات منطقه اي امنيتي سياسي و… هند با ايران چیست؟
هند به ایران به دیده یک قدرت بزرگ منطقه ای و تاثیر گذار بر تحولات منطقه ای و بین المللی نگاه می کند. احزاب چپ گرا و کمونیست هند همواره از برنامه هسته ای ایران حمایت کرده اند. افکار عمومی هند همواره از ایران با بزرگی یاد می کنند و غرب ستیزی ایران را ستایش می کنند. دولت هند از مواضع ایران در سوریه و عراق حمایت می کند و مخالف دخالت آمریکا در سوریه است زمانیکه بحث حمله آمریکا به سوریه بود دولت هند رسما دخالت غرب برای تغییر دولت اسد را مورد انتقاد قرار داد. هند و طالبان دشمن یکدیگر هستند و زمانیکه ائتلاف برای سرنگونی طالبان در سال 2001 شکل گرفت هند مواضع ایران را در مورد افغانستان مورد تایید قرار داد و همواره در دو دهه گذشته در مورد افغانستان با ایران همسو بوده است. دولت هند مخالف سرنگونی قذافی بود و اعتقاد داشت قذافی دیکتاتور است اما دشمنان او ارتجاع و تروریستهای مذهبی فرقه ای هستند که وضعیت آنارشیستی ایجاد خواهند کرد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: تقسيم بندي مخالفان و موافقان جناح ها و جريان هاي هندي در نگاه به ايران چگونه است؟
در واقع سیاست حکومت در هند از نظر حزبی شباهت زیادی به آمریکا دارد. در هند حدود 1500 حزب ملی و ایالتی وجود دارد اما دو حزب کنگره و بی جی پی احزاب عمده و اصلی هستند که تقریبا بعد از استقلال همین دو حزب همواره یا به تنهایی یا با ائتلاف با احزاب همسوی با خود دولت را تشکیل می دادند و البته بیشترین دولت ها را هم حزب کنگره که خانواده نهرو و گاندی در راس آن هستند تشکیل داده است. حزب کنگره هم علاقه مندی و رابطه خیلی خوبی با ایران داشت البته در دوره جنگ هشت ساله ایران و عراق دو کشور ایران و هند با هم در مورد دولت کمونیستی افغانستان اختلاف نظر داشتند هند از مواضع اتحاد جماهیر شوروی حمایت می کرد و ایران از مجاهدین مسلمان افغان پشتیبانی می کرد. اما حزب بی جی پی که در انتخابات دو سال قبل برای اولین بار بسیار قدرتمند ظاهر شد و به تنهایی اکثریت قاطع کرسی های پارلمان را بدست آورد و ناریندرا مودی که از طبقه زحمتکشان هند است و در کودکی شیرچای می فروخته و فردی هندوتوا است نخست وزیر شد، همیشه از دید کشورهای اسلامی به این حزب به دیده مذهبی نگاه شده است. یعنی به عنوان حزبی که هندوگرا هست و طرفداری رشد و شکوفایی مذهب هندو در جهان است، به دیده تقریبا مثبتی نگاه نشده است و جهان اسلام بیشتر به حزب کنگره به دیده مثبت نگاه کرده است. غربی ها هم از حزب کنگره حمایت می کردند ولی یکسال قبل از انتخابات متوجه شدند مودی سخنرانی قهار و خطیبی توانا و کاریزماتیک است و توان بسیج عمومی را دارد لذا مخفیانه با مودی رابطه برقرار کردند و او را از فهسرت تحریمی خود خارج کردند.
ولی موقعیت ایران به گونه ای بوده است که علی رغم همه این ها نه تنها حزب بی جی پی کمتر از حزب کنگره به ایران توجه نداشته است، بلکه بسیار توجه بیشتری داشته است بخصوص که مودی روحیه خاصی دارد و در برهه ای از زمان از استقلال طبی و روحیه ضد غربی ایران حمایت کرده است. سال 2003 که این حزب در قدرت بود، برای اولین بار رئیس جمهور ایران را به عنوان مهممان افتخاری روز ملی هند به هند دعوت کرد. علی رغم این که کشورهای عربی خلیج فارس و کشورهای اسلامی زمانی که آقای مودی به قدرت رسید، چندان استقبال نکردند؛ ولی مودی خیلی صریح اعلام کرد که با کشورهای اسلامی به خصوص کشورهای خلیج فارس و ایران رابطه دوستانه ای خواهد داشت. زیرا که منافع ملی هند ایجاب می کند که روابط دوستانه ای بین هند و کشورهای خلیج فارس وجود داشته باشد. اولا بدلیل نیاز جغرافیایی و تاریخی دوم این که جمعیت شش میلیون نفری هندی هایی که در خلیج فارس کار می کنند و چیزی حدود هفتاد میلیارد دلار به طور سالانه برای هند درآمد کسب می کنند و سومین عامل هم بازار خوبی است که در خلیج فارس برای هندی ها وجود دارد، چه از نظر خرید انرژی و تامین انرژی و چه از نظر فروش محصولات کشاورزی هند. تقریبا همه کشورهای خلیج فارس خریدار عمده محصولات کشاورزی و غلات هند هستند و هند با کشورهای حاشیه خلیج فارس، حجم کل مبادلات تجاری که دارد، نزدیک به دو برابر بیشتر از کل اتحادیه اروپاست.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: خواسته ها و انتظارات هند از ايران در حوزه سياسي اقتصادي امنيتي و….چیست؟
هند از ایران در خواست های ناممکنی ندارد. یکی از خواسته های هند این است که سرمایه گذاری هندی ها اما هند با پاکستان مشکل جدی دارد و بطور طبیعی مشکل هند و پاکستان بر روابط دو کشور سایه افکنده است. مثلا خط لوله گاز ایران پاکستان هند اقتصادی ترین مسیر تامین انرژی هند است اما دولت هند بدلیل مشکلاتی که با پاکستان دارد حاضر نیست این مسیر نزدیک و اقتصادی را انتخاب کند و از این نظر شدیدا مورد انتقاد اقتصاددانان داخل هند می باشد اما علی رغم این حاضر است ده برابر هزینه کند و گاز را از مسیر ترکمنستان و یا مسیر اعماق دریای عمان به هند منتقل کند. مشکل کشمیر یکی ازپیچیده ترین مشکلات منطقه آسیای غربی است هند امیدوار است با سکوت غرب و با گذشت زمان مشکل را بنفع خود حل کند و پاکستان علاقه مند نیست این روند بنفع هند تمام شود. سفر کاری و دوجانبه اخیر ناریندرا مودی به ایران اهمیت بسیار زیادی برای سه کشور ایران و هند و افغانستان داشت و قراردادهای مختلفی امضا شد و این سفر بازتابها و واکنشهای جهانی زیادی داشت. قبل از انجام این سفر آمریکا از تعمیق روابط هند و ایران ناراضی بودند و بعد از امضای قرارداد نیز آمریکا رسما ناخشنودی خود را از قرارداد چابهارعلنا اعلام کرد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: عوامل موثر بر آينده روابط دو سويه چیست؟
ایران و هند می توانند روابط پایداری داشته باشند ایران و هند نه با هم مشکل مرزی دارند و نه مشکل دینی و مذهبی و هر دو کشور از دخالت در امور داخلی یکدیگر همواره دوری جسته اند هند در تمام دوره ها در پرونده حقوق بشری بنفع ایران رای داده است. از نفوذ ایران در هند نگران نیست و زبان فارسی و تمدن ایرانی را جزئی از فرهنگ و تاریخ خود می داند. خوشبختانه هند جایگاه روابط عمیق ایران و پاکستان را پذیرفته و روابط دو کشور را با مشکلات میان خود و پاکستان پیوند نمی زند پاکستان نیز به صورت مشابه جایگاه روابط هند و ایران را پذیرفته است و این یکی از نکات مهم در وضعیت روابط ایران نسبت به هند و پاکستان است. زیرا روابط ایران با این دو کشور بگونه ای است که همه طرفها دریافته اند بضرر هیچکدام نیست . بنابر این روابط دو کشور دورنمای خوبی دارد. تنها مشکل مناسبات هند با آمریکا است. روابط هند با آمریکا بسیار گسترده و عمیق شده است حجم مبادلات دو کشور بیش از یکصد میلیارد دلار شده در حالیکه 10 سال قبل فقط 5 میلیارد دلار بود. متاسفانه نقش آمریکا در منطقه آسیای جنوب شرقی و نیاز هند به آمریکا بگونه ای است که می تواند روی روابط هند با ایران تاثیر بگذارد .
