مصطفی زندیه
تحلیل گر ارشد مسائل جنوب آسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
اعلام استراتژی آمریکا در قبال افغانستان
تأکید دونالد ترامپ پیرامون نقش مخرب پاکستان در افغانستان که در جریان اعلام استراتژی جدید ایالات‌متحده در قبال افغانستان در اواخر مردادماه گذشته برجسته شد، واکنش‌های تندی را از سوی مقامات رسمی و نیز محافل رسانه‌ای پاکستان درپی داشت. شدت این واکنش ها به‌طور عمده به این دلیل بود که هیچ‌گاه واشنگتن به این صراحت و شفافیت بر نقش مخرب و غیر سازنده پاکستان در افغانستان تأکید نکرده بود. همچنین در کنار موضع‌گیری‌های مقامات دولت ایالات‌متحده ، مجلس نمایندگان این کشو نیز هیچ‌گاه در گذشته پاکستان را یک متحد بی‌اعتبار اعلام نکرده بود. چراکه به‌زعم اعضای مجلس نمایندگان ، این کشور به دشمنان ایالات‌متحده کمک رسانده و از آن حمایت کرده است. در پرتو فضای ایجادشده ناشی از اعلام استراتژی جدید آمریکا در قبال افغانستان، و در شرایطی که پاکستان به‌شدت نیازمند کمک‌های اقتصادی فزاینده هست، آیا می‌توان چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای برای روابط دو کشور در نظر گرفت؟
روشن است که نگاه رئیس‌جمهوری آمریکا به روابط با پاکستان بیش از آنکه از جنس تعاملات دیپلماتیک باشد بیشتر از نوع معاملات اقتصادی است. وی برای تحت‌فشار قرار دادن بیشتر پاکستان اعلام کرد به‌منظور ایجاد ثبات در منطقه ، تعاملات تجاری با هند گسترش خواهد یافت. رخ دیگر این اظهارات این است که واشنگتن خواهان روابط نقد با هند است تا روابط نسیه با پاکستان ! درواقع به نظر می‌رسد کاخ سفید مناسب‌ترین راه را برای تحت‌فشار قرار دادن پاکستان ، افزایش تعاملات با هند به‌منظور هدایت و راهبری صلح در منطقه می‌داند.به‌طورقطع خروج ایالات‌متحده از توازن سنتی در روابط با دو کشور بشدت رقیب و گاه متخاصم هند و پاکستان ، برای اسلام‌آباد پذیرفتنی نخواهد بود. به دلیل اینکه پاکستان معتقد است هند از طریق خاک افغانستان به دنبال گسترش ناامنی و دامن زدن به خشونت‌های فزاینده در مناطق مرزی با پاکستان هست. برای تبیین بیشتر نگاه جدید ایالات‌متحده به پاکستان ، این سؤال مطرح است که قدرت چانه‌زنی این کشور در برابر پاکستان چیست و چگونه از آن استفاده می‌کند؟
شایان‌ذکر است دسترسی پاکستان به بازار ایالات‌متحده بر اساس آمارهای منتظره کمتر از 2/0 % بوده است. درحالی‌که صادرات پاکستان به آن کشوربعنوان بخشی از کل صادرات این کشور از یک دهه پیش 23 درصد کاهش‌یافته است. در مقابل سرمایه گذاری و منافع اقتصادی چین درپاکستان دراین مدت گسترش فزاینده ای یافته است. روشن است که سرمایه گذاری کلان چین درپاکستان نباید دست کم گرفته شود. به دنبال اظهارات رئیس جمهور آمریکا، سخنگوی وزارت امورخارجه چین به‌شدت واکنش نشان داد: « ما معتقدیم جامعه بین المللی باید اقدامات ضد تروریستی پاکستان را مورد شناسایی قرار دهد.» به دنبال چین روسیه نیز از مواضع پاکستان دفاع کرد. بدون تردید اسلام‌آباد تلاش دارد تا اگر نتواند همچنان منافع طولانی مدتی را با واشنگتن بعنوان یک متحد مشترک تعریف نماید، مدیریت بهتر روابط و مناسبات خود با کشورهای چین، روسیه و دیگر کشورها را پیگیری خواهد نمود. دراین راستا اخیراً یک محقق موسسه مطالعات شرقی آکادمی علوم روسیه به خبرگزاری اسپوتنیک گفته است پس از تعلیق کمک 225 میلیون دلاری ایالات‌متحده به پاکستان ممکن است پاکستان برای حل این مساله به سراغ چین برود. وی افزوده است: « بدون شک پاکستان سعی خواهد کرد تا همکاری نظامی و فنی خود را با چین توسعه دهد.» مساله ای که قطعاً در دستور کار مذاکرات با پکن قرار خواهد گرفت. در عین حال باید دید آیا چین می‌تواند جایگزین و بدیل مناسبی از لحاظ کمک‌های نظامی نسبت به ایالات‌متحده باشد؟ پاسخ این سؤال در آینده مشخص خواهد شد.
مناسبات پاکستان و آمریکا بعد از اعلام استراتژی آمریکا در قبال افغانستان
سفرهای اخیر خواجه آصف وزیرخارجه پاکستان به پکن و تهران و آنکارا نشان داد که
اسلام‌آباد در حال حاضر به‌طور جدی در حال تنظیم مناسبات داخلی و خارجی خود درچارچوب افزایش نفوذ ارتش پاکستان هست. اضافه براین و در همین چارچوب اسلام‌آباد به‌طور خاص بر مسائل مربوط به چین ، هند و افغانستان تمرکز بیشتری خواهد نمود. درعین حال بنابه اعلام خبرگزاری اسپوتنیک، یک تحلیل گر چینی به نام ژانگ لی درخصوص این که چین واکنش به موقع و درخور پیرامون قطع کمک‌های ایالات‌متحده به پاکستان نداشته اظهار نگرانی کرده است. وی ضمن اشاره به اینکه تصور نمی‌کند چین واکنش به موقع پیرامون قطع کمک‌های ایالات‌متحده به پاکستان داشته، تصریح کرده که همکاری بین چین و پاکستان و تعامل ضدتروریستی بین این دو کشور به هیچ وجه وابسته به مناسبات بین اسلام‌آباد و واشنگتن نخواهد بود. گفتنی است دونالد ترامپ در سخنرانی خود در ارتباط با پاکستان تصریح کرد: « ستون استراتژی جدید ما در تغییر رویکرد و چگونگی مقابله با پاکستان است و ما دیگر
نمی‌توانیم درمورد پناهگاههای امنیتی پاکستان برای سازمان های تروریستی سکوت کنیم. » درواکنش به این اظهارات رئیس جمهور آمریکا ، سخنگوی وزارت امورخارجه پاکستان اعلام کرد کمیته امنیت ملی پاکستان در جلسات اخیر خود نسبت به حضور پناهگاه های امن تروریست ها در خاک افغانستان ابراز نگرانی کرده و از آمریکا خواسته تا نسبت به برچیدن این پناهگاه ها اقدام کند.این سخنگو در عین حال گفت: پاکستان روابطی طولانی با آمریکا داشته و دو کشور در بسیاری از زمینه ها از جمله حوزه های امنیتی، منع گسترش سلاح های کشتار جمعی، علم و فناوری و مبارزه با تروریسم همکاری دارند. در آخرین واکنش’شاهد خاقان عباسی’ نخست وزیر پاکستان، در مصاحبه ای با خبرگزاری رویترز گفت: هرگونه تحریم هدفمند از سوی آمریکا علیه مقامات ارتش و دستگاه های اطلاعات و امنیت پاکستان کمکی به تلاش ها برای مبارزه با تروریسم نخواهد کرد.’پاکستان در تلاش برای مبارزه با تروریسم است و هر اقدامی که باعث تضعیف این تلاش شود، تنها به ضرر آمریکا خواهد بود. آیا آمریکا با تحت‌فشار قرار دادن پاکستان، چه چیزی دستگیرش خواهد شد؟ گفته می شود اخیراً برخی مقامات آمریکا زمزمه هایی از تحریم های هدفمند علیه مقامات پاکستانی را مطرح کرده اند که به گفته آنها، ارتباطاتی با گروه های شبه نظامی دارند. درصورت عملی شدن تحریم های آمریکا، هدف از آن تحت‌فشار قراردادن پاکستان برای انجام اقدام جدی تر علیه تروریسم خواهد بود. آمریکا که با حضور نیروهای نظامی خود در افغانستان و نیز هراز گاهی با تجاوزهای پنهان و آشکار نظامی به خاک پاکستان، امنیت را از منطقه سلب کرده، به دنبال مقصر برای اقدامات مخرب خود در منطقه می گردد و برای این هدف، انگشت اتهام را به سمت پاکستان نشانه رفته و بارها این کشور را متهم به پناه دادن به تروریست ها و یا متهم به جدی نبودن در مبارزه با تروریسم کرده است.
آمریکا در بخشی از فشارهای خود علیه پاکستان، در سال گذشته قرارداد فروش جنگنده های اف-16 به این کشور را متوقف کرد. همچنین واشنگتن مبالغی را که از زمان آغاز جنگ افغانستان همه ساله و در قالب تامین هزینه های کمک پاکستان به این جنگ به عنوان هم پیمان غیرناتویی آمریکا، به اسلام‌آباد پرداخت می کرد، طی سال های اخیر کاهش داده است. نخست وزیر پاکستان گفته است که آمریکا با قطع حمایت های مالی خود از پاکستان، بر اهداف خود در زمینه مبارزه با تروریسم دست نخواهد یافت. ‘اگر کمک‌های آمریکا به بخش نظامی پاکستان قطع شود، این اقدام باعث تضعیف تلاش ما در مسیر مبارزه با تروریسم خواهد شد. چنین اقدامی در نهایت به نفع چه کسانی خواهد بود؟ آمریکا باید در مسیر همکاری و تعامل با ما گام بردارد.’
وی در خصوص خودداری آمریکا از اجرای قرارداد فروش جنگنده های اف-16 به پاکستان هم گفت: یکی از عواقب این اقدام آمریکا این است که پاکستان ناچار خواهد شد سلاح های مورد نیاز خود را از چین و روسیه تامین کند. ما مجبوریم برای تامین نیازهای دفاعی و نظامی خود، به گزینه های دیگر فکر کنیم.’ما روابط اقتصادی عمیق با چین داریم و سابقه همکاری های نظامی پاکستان و چین نیز به دهه 1960 بازمی گردد بنابراین چین قطعا یکی از گزینه های تامین سلاح و نیازهای دفاعی پاکستان خواهد بود.’ به نظر می‌رسد اذعان نخست وزیر پاکستان به احتمال قطع کامل کمک‌های مالی آمریکا به این کشور، نشانه ای از افول روابط دو کشور ارزیابی می شود. از سال 2001 که آمریکا همراه با ائتلافی از متحدانش به افغانستان لشکر کشی کرد، به خاطر پشتیبانی لجستیکی پاکستان از جمله استفاده از خاک پاکستان برای انتقال تجهیزات و تدارکات لازم برای نیروهای خارجی در افغانستان، مقرر شد هر سال مبالغی به پاکستان پرداخت کند اما در سال های اخیر، محدودیت هایی را در پرداخت این کمک مالی به پاکستان ایجاد کرد و آن را تا حد زیادی کاهش داده است.میزان کمک‌های مالی آمریکا به پاکستان در سال های گذشته رقم های نسبتا قابل توجهی بود و به عنوان مثل آمریکا در سال 2011 ، سه و نیم میلیارد دلار در اختیار پاکستان گذاشت اما این رقم در بودجه سال مالی گذشته آمریکا، تنها 860 میلیون دلار تعیین شده بود. روشن است که روابط امروز پاکستان و آمریکا با روابط دو کشور در سال 2001 بسیار متفاوت است. در سال 2001 آمریکا به‌شدت نیازمند حمایت های افغانستان برای آغاز جنگ افغانستان بود اما امروز شرایط به گونه ای است که آمریکا دیگر مثل گذشته احساس نیاز به پاکستان ندارد و به نظر می‌رسد درماه ها و سال های آتی، باید منتظر ادامه سیر نزولی روابط اسلام‌آباد-واشنگتن باشیم.
به نظر خانم عابده حسین سفیر اسبق پاکستان در آمریکا، امروز آمریکا دیگر تنها گزینه قدرتمند پاکستان برای گسترش روابط نیست، بلکه پاکستان روابط خوبی با چین و روسیه به عنوان دیگر قدرت های بزرگ جهان ایجاد کرده است. سیده عابده حسین تأکید کرد که پاکستان امروز به جز نقشی که در افغانستان می‌تواند برای آمریکایی ها داشته باشد، از جهات دیگر تقریبا اهمیت چندانی برای آمریکا ندارد. به همین دلیل پاکستان امروز به جای فکر کردن به روابط ویژه با آمریکا، به فکر گسترش روابط به کشوری مثل چین است و پیشرفت های خوبی نیز در روابط خود با روسیه ایجاد کرده است.’هرگونه کاهش یا قطع کمک‌های مالی آمریکا به پاکستان و یا هرگونه کاهش در میزان روابط دو کشور، برای پاکستان نگران کننده نخواهد بود زیرا پاکستان امروز متحدان بزرگ دیگری برای خود پیدا کرده است.’
نتیجه و جمع بندی :
روشن است که ترامپ مایل نیست به یک رهبر اخلاقی در جنوب آسیا که قصد کمک به حل اختلاف میان ملت ها را دارد، تبدیل شود. اگر او بخواهد در افغانستان به مبارزه با تروریسم بپردازد، قادر به انجام دو کار نخواهد بود: یکی، تحریک کردن پاکستان و هند علیه یکدیگر از طریق اعطای نقش مهم به هند در افغانستان که این نوع رویکرد موجب افزودن به نگرانی های پاکستان خواهد شد. دوم اینکه نخواهد توانست پاکستان را از طریق اهرم ها و راه های مختلف (از جمله کمک‌های مالی) وادار به تسلیم کند؛ روشی که شاید در گذشته جواب می داد ولی دیگر کارساز نخواهد بود. البته ناگفته نماند نگاه ترامپیسم چنانچه بر امور اجرایی سیاست خارجی آمریکا غلبه داشته باشد امکان تغییر در مناسبات آن کشور با پاکستان تقریباً غیرممکن خواهد بود. بر همین اساس، می‌توان این‌گونه پیش‌بینی نمود که به‌احتمال‌زیاد، خشونت‌ها و تنش‌ها در افغانستان و نیز میان افغانستان و پاکستان افزایش خواهد یافت. این امر، می‌تواند آمریکا را به‌منظور مشارکت و حضور جدی‌تر در افغانستان ترغیب نماید تا جنگ افغانستان به‌عنوان طولانی‌ترین و پرهزینه‌ترین جنگ این کشور در مبارزه با تروریسم به شکست مفتضحانه نینجامد و هم می‌تواند موجبات شادمانی و مهم‌تر از آن، بقای دولت وحدت ملی که بنیانش بر اساس حمایت‌های آمریکا بنانهاده شده را فراهم نماید. اما اگر نگاههای سنتی گذشته به مسائل هند و پاکستان دوباره جایگزین رویکرد کنونی شود امکان بازنگری در روابط دو کشور محتمل خواهد بود.همچنن اگر پاکستان به غرب و خصوصا ایالات‌متحده پشت کند، نه از چین و روسیه کاری ساخته است و نه گروه‌های تروریستی برای آن کشور می‌تواند کاری از پیش ببرد؛ این گروه‌ها نیاز به پول‌های کلان دارند .همگان می‌دانند که پاکستان به نام مبارزه با تروریسم در این دو دهه میلیاردها دلار از غرب کمک دریافت کرده است و به نام جهاد با کافران غربی میلیاردها دلار از کشورهای عربی و مؤسسات خیریه در خلیج فارس جذب کرده است.کمک کشورهای عربی بدون اجازه آمریکا نبوده و با خراب شدن میانه پاکستان با غرب، این کمک‌ها قطع خواهد شد. گروه‌های تروریستی با پول کار می‌کنند و در این صورت ناتوان خواهند شد. پاکستان به خوبی می‌داند که با حذف آن کشور، هند جایگزین آن خواهد شد. تقویت هند توسط آمریکا، پاکستان را با خطر زیادی روبه‌رو می‌کند و این برای پاکستان غیرقابل تحمل است. شاید بتوان این‌گونه نتیجه گرفت که نه غرب می‌تواند از پاکستان جدا شود و نه پاکستان توان تحمل دشمنی با غرب را دارد. در نهایت امتیازی که آمریکا از پاکستان می‌خواهد این است که پاکستان در رهبری گروه‌های تروریستی، مصلحت‌ها و دیدگاه‌های آمریکا را در نظر بگیرد. و پاکستان نیز خواهان ادامه کمک‌ها و حمایت‌های غرب برای مبارزه با تروریسم خواهد بود.
واژگان کلیدی: مسیر ، مناسبات، پاکستان ، آمریکا ، استراتژی آمریکا ، افغانستان
