فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
در سفر رسمی دو روزه ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه که به دعوت امامعلی رحمان رییس جمهور تاجیکستان، صورت گرفته بود، تفاهمنامه ای که بین وزرای دفاع کشورهای روسیه و تاجیکستان امضا شد كه نیروهای نظامی روس اجازه یافتند از سال 2014 میلادی به مدت 30 سال دیگر از پایگاه 201 تاجیکستان استفاده کنند. در اين بين با توجه به پيامدهاي اين امر بر منطقه، نوع روابط مسكو و دوشنبه و امتيازت اين توافق جديد براي دو كشور گفتگویی با دكتر بهرام اميراحمديان نشسته ايم:
واژگان كليدي: روابط، روسیه ، پايگاه 201، تاجيكستان ، سلاح
مرکز بین المللی مطالعات صلح: براساس تفاهمنامه جدید که توسط شیرعلی خیرالله یفوزیر دفاع تاجیکستان و آناتولی سیردکف وزیر دفاع در شهر دوشنبه امضا شد، از سال 2014 به بعد نیروهای نظامی روس تا 30 سال دیگر یا تا سال 2042 میلادی می توانند در پایگاه 201 بمانند. علت توجه تاجيكستان به تمديد اين پايگاه چيست؟
به نظر مي رسد كه قرارداد از سوي تاجيكستان با چند هدف انجام داده است. نخست اينكه تاجيكستان نگاهي اقتصادي به اين تمديد قرارداد دارد و ممكن است كمك هاي مالي اي به دولت تاجيكستان داده شود. يعني دوشنبه فكر كرده است كه اگر اين قرارداد را تمديد نكند روسيه براي اتباعي كه از تاجيكستان كه در روسيه كار و زندگي ميكنند مشكلاتي ايجاد ميكند. چرا كه تعداد زيادي از اتباع تاجيك در روسيه كار كرده و در شرايط بد اقتصادي كنوني كه امكان كار وجود ندارد درآمدهايي به تاجيكستان مي فرستند. دوم اينكه دولت تاجيكستان نيازمند پشتيباني قدرت بزرگي است كه بتواند اين كشور را در برابر دشمن خارجي (كه عمدتا ازبكستان است) حفظ كند. همچنين دولت تلاش مي كند تا به ابرقدرتي متوسل گردد تا اگر در داخل مشروعيتش در خطر قرار گرفت با كمك نيروي خارجي قدرت خود را حفاظت كند. گذشته از اين نيز در برابر تهيدات اسلام گرايان تندرو از سوي افغانستان نيز خود را بيمه كند. يعني به نظر من اين موارد جوهره موافقت تاجيكستان با تمديد استقرار نيروهاي نظامي روسيه در پايگاه 201 است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: وزرای دفاع دو کشور روسيه و تاجيكستان چندین تفاهمنامه درباره توسعه همکاری های در بخش های مختلف صنایع نظامی امضا کردند. در اين حال مهمترين دستاوردهاي امنيتي، نظامي و سياسي مسكو از سفر پوتين به دوشنبه چه مواردي است ؟
با امضاي قراداد استراتژيك افغانستان با امريكا روسيه احساس ميكند كه در توازن استرا تژيك منطقه اي حضورش در منطقه كمرنگ شده است. در اين حال به نظر من حضور روسيه در تاجيكستان نه براي محافظت از مرزهاي تاجيكستان يا جلوگيري از جريان مواد مخدر، انديشه طالبانيسم و اسلام افراطي است بلكه توازن استرا تژيك است .يعني بايد گفت روسيه با تاجيكستان مرزي ندارد و روسيه نخست با قزاقستان به طول 6800 مرز دارد. بنابراين حضور روسيه در تاجيكستان فقط به اين معني است كه يك دولت بزرگ قدرتمندي علاقمند است مرزهاي خود را دوباره در مرزهاي پيشين شوروي تعريف كند. در اين حال چون ازبكستان روابط خوبي با مسكو ندارد روسيه چون ناتو را هم در منطقه تهديد مي بيند تلاش مي كند تا در اين منطقه حضور داشته باشد تا از قدرت گيري امريكا در منطقه جلوگيري كند. لذا روس ها علاقمند بودند كه قرارداد 201 تمديد گردد. در اين بين نگاه پوتين و تلاش وي براي مقابله با ناتو هم تا حدي در عدم موفقيت ناتو در افغانستان موثر بوده است. من فكر ميكنم دستاورد روسيه بيشتر اين بود كه خودخواهي هاي پوتين ارضا گردد و در توازن استراتژيك با ناتو و امريكا حضور داشته باشد نه اينكه مرزهاي روسيه را تاحدي از آسيب پذيري محفوظ نگه دارد. چرا كه روسيه مرزهايي طولاني داشته و فقط 21 هزار كيلومتر آن زميني است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: به نگاه شما با توجه به حضور رسمی حداقل 1 ميليون مهاجر کاری تاجیک در روسیه و دستیابی مقامات روسیه و تاجیکستان به توافقات مهم دو جانبه همچون امتیاز گرفتن اجازه نامه کار سه ساله برای شهروندان تاجیکستان در قلمرو روسیه اين امر چه تاثيري در مساله مهاجران تاجيك در روسيه دارد ؟
بين تاجيكستان و روسيه مانند بقيه كشور هاي همسود رواديدي موجود نيست و فقط اجازه كار مهم است. در اين حال روس ها بيشتر از تاجيك ها از اين اجازه كار و نيروي كار ارزان بهرمند ميشوند. يعني تاجيك ها همانند كارگران مهاجر در خارج از كشور (همچون افغانستاني ها در ايران كه بخشي ار نيروي كار ارزان قيمت ما مديون نيروي كار اين افغان هاي مهاجر است) بوده و روس ها عملا از نيروي كار تاجيك ها بهره برده و حتي آنها را استثمار هم ميكنند و مشكلاتي را براي آنها به وجود مي آورند. چنانچه من با خيلي از آنان گفتگو كرده ام و بايد گفت در روسيه خوشبخت نيستند، اما در صورت برگشت به تاجيكستان در فقر زندگي خواهند كرد . در اين حال شرايط جديد مي تواند به آنها كمك كند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: به نظر شما نگاه کنونی سیاست خارجی تاجیکستان به روسیه با توجه به افزایش دامنه ی همکاری های دوشنبه با کشورهایی همچون ایران، چین و امریکا در جستجوی چه اهدافی است؟
دولتمردان تاجيك بيشتر روسوفيل هستند و تمام انديشه ها و پندار آنها مبتني بر فرهنگ روسيه است. روس ها هم ساليان درازاي در اين كشور حضور داشته اند. تاجيك ها بعد از زبان مادري خود با روسي آشنا هستند. بنابراين روسيه به سادگي (بويژه در بين دولتمردان و آنها كه به نحوي هم خود را وامدار روسيه مي دانند و خود هم قدرت اقتصادي ندارند) از ذهن آنان خارج نخواهد شد. در اين حال اكنون تاجيكستان متحد استراتژيكي ندارد، ازبكستان هم در حق تاجيك ها مشكلاتي را ايجاد ميكند و اففانستان هم براي تاجيكستان محل خطر است.( چنانچه حادثه بدخشان هم دوشنبه را ترسانده است). بنابراين همه اينها موجب گرايش دوشنبه به مسكو است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: رییس حزب نهضت اسلامی تاجیکستان تمدید 30 ساله حضور نظامی روس در پایگاه 201 این کشور را مثبت ارزیابی کرد و گفت در صورت اجرایی شدن توافقات بین دو کشور، حضور روس نه تنها برای دوشنبه بهتر است بلکه تبعات منفی آن در مقایسه با حضور نظامی در دیگر کشورها بسیار کمتر خواهد بود. در اين حال نگاه كنوني مخالفان روشنفكر و اسلامي به روابط مسكو و دوشنبه چيست؟
من در چند ماه گذشته در تاجيكستان حضور داشتم و رسانه هاي اين كشور را دنبال مي كردم. در اين حال بيشتر نيروهاي مستقل تاجيك و دايره روشنفكري مستقل تاجيكستان مخالف حضور نيروهاي روسيه در اين كشور هستند و معتقد هستند ممكن است در صورت دادن همين گونه امتيازات به امريكا امتيازهايي بيشتري كسب كنند و از يد قدرت روسيه خارج شوند. مساله مهم اين است كه مخالفان معتقدند كه در اين قرارداد جديد( از آنجا كه در اين قرارداد به نظر ميرسد نظاميان روس اگر جرمي مرتكب شوند نه در دادگاه هاي تاجيكي بلكه در روسيه دادگاهي ميشوند) نوعي كاپيتولاسيون برقرار ميشود. حتي اين فرض مطرح بود كه اگر دولتي مورد حمله پايگاه روسيه واقع شود چه وضعيتي رخ ميدهد؟ علاوه بر اين مخالفان معتقدندكه هر گونه جابجايي نيرو هاي روسي در خاك تاجيكستان بايد با اجازه فرمانده نيروهاي تاجيكستان باشد نه فرمانده روسي پايگاه 201 . در اين حال تا جايي كه من ميدانم اين امر در قراداد گنجانده نشده است. همچنين مخالفان به پرداخت پول براي پايگاه اشاره ميكنند كه روسيه نپرداخته است. همچنين مخالفان اعتقاد دارند كه روسيه قول داده از رحمان در انتخابات بعدي حمايت كند. در حالي كه اين امر برازنده مردم تاجيكستان نيست. در اين حال اگر حزب نهضت اسلامي با اين قرارداد موفقت كرده است مصالح خود را در نظر دارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: دستیابی به سازشنامه تمدید حضور نظامیان روسی در پایگاه 201 چه تاثيري در انتخابات آينده ریاست جمهوری تاجیکستان دارد؟
طبيعي است كه نيروهايي كه قدرت راست هستند در اين انتخابات بيشتر مي شود. قدرت آنان هم اكنون هم بالا است و اپوزسيون تاجيكستان هم قدرت مهمي در تاجيكستان نيست. عمده مخالفان نيروهاي ملي و مذهبي هستند كه ابزاري در دست ندارند و رسانه ها هم چندان توسعه نيافته و در اختيار دولت است. لذا اكنون موضع دولت تقويت شده است. من در گذشته شاهد بودم كه هنگامي كه رحمان گزراش ساليانه به پارلمان ارائه ميداد از روسيه به عنوان متحد استراتژيك نام برد، اما به ايران اشاره نكرد. در حالي كه ايران همزبان كمك هاي زيادي به تاجيكستان كرده است و جدا از ساخت سنگ توده دو، تونل انزناب و… را ساخته است. لذا بايد گفت امضاي اين قرارداد به تقويت دولت انجاميده است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به سفر اخر پوتين به دوشنبه دورنمای روابط دو کشور تاجیکستان و روسیه را با چه سناریوهایی قابل بررسی می دانید ؟
اكنون پارادوكسي موجود است. روسيه از سويي علاقمند است ازبكستان را به سوي خود كشد و اين كشور هم با هوشمندي ويژه باركارت روسيه و امريكا بازي ميكند. البته اگر اسلام كريم اف بركنار گردد و يا از قدرت كنار رود اين معادله كاملا دگرگون خواهد شد. چرا كه تاجيكستان هم شديدا تحت تضعيف ازبكستان قرار دارد و حقوق اين كشور را پايمال ميكند. بنابراين به نظر ميرسد بنا به آنچه كه مطبوعات تاجيكي ميگويند روسيه در مقابل ازبكستان از تاجيكستان دفاع نكرده است. چنانچه ازبكستان چندين بار گاز را بر روي تاجيكستان قطع گرده است، اما روسيه هشدار نداده است. به نظر من روسيه گرفتار اين امر است كه اگر مناسبات خود را با ازبكستان تقويت كند ارزش استراتژيك ازبكستان برابر با ارزش استراتژيك چهار كشور ديگر است. از سوي ديگر اگر روابط روسيه با ازبكستان بهبود يابد وزن تاجبكستان در نظر روس ها كاهش مي يابد، اما در مقابل هر چه ازبكستان به روسيه روي خوش نشان ندهد روابط دوشنبه با مسكو قويتر ميشود. در اين راستا اكنون احتمال همكاري ازبكستان با امريكا خيلي زياد است و در نهايت هم ممكن است منطقه به سمت دو قطبي شدن پيش رود و امريكا و روسيه رو در روي هم قرار گيرند و نوعي توازن استراتژيك برقرار گردد.
